Sardinia: Skilnad mellom versjonar
Sletta innhald Nytt innhald
s →Kultur |
s Geoboks |
||
(33 mellomliggjande versjonar av 22 brukarar er ikkje viste) | |||
Line 1:
{{geoboks|region
|namn = Sardinia
|
|
|kart = Italy Regions Sardinia Map.png
|hovudstad = [[Cagliari]]
}}
'''Sardinia''' ([[italiensk]] ''Sardegna''; [[sardisk]] '''Sardigna''' eller '''Sardinnya''') er den nest største øya i [[Middelhavet]] etter [[Sicilia]]. Ho har eit areal på 24 090 km² og er omgjeve av den [[Frankrike|franske]] øya [[Korsika]] i nord, [[den italienske halvøya]] i aust, [[Tunisia]] i sør og dei [[Spania|spanske]] [[Balearane]] i vest. Sardinia er ein konstituerande del av [[Italia]], men har ein spesiell status som autonom region etter [[den italienske grunnlova]].
I byrjinga av den [[nuragh|nuragiske]] perioden, om lag 1500 f.Kr., vart øya kalla ''Hyknusa'' ([[latin]] ''Ichnusa'') av [[mykene|mykenarane]], som truleg tydde «øya (''nusa'') til [[Hyksos]]», folket som hadde vorte forvist av [[Ahmose I]] av [[Egypt]] om lag 1540 f.Kr. ''Sandalyon'' var det andre namnet på øya, som truleg viste til forma på øya, som ser ut som eit fotspor. Det siste og noverande namnet har vore Sardinia, etter [[Shardana]] (som invaderte [[Egypt]], men vart slått av [[Ramses III]] i om lag 1180 f.Kr.).
== Historie ==
Sardinia har vore busett i mange tusen år. I
[[Fil:Sardinien Orroli Nuraghe Arrubiu.jpg|mini|venstre|[[Nuraghe Arrubiu]], eit steinkompleks frå nuragisk tid. Eit anna kompleks, [[Su Nuraxi di Barumini]], er erklært [[verdsarv]] av UNESCO.]]
I [[førhistorisk tid]] utvikla innbyggjarane på Sardinia handel med [[obsidian]], ein stein som vart nytta til produksjon av dei første reiskapane. Denne aktiviteten førte sardinarane i kontakt med dei fleste andre folkegruppene i Middelhavet. Uttørka [[drue]]r vart nyleg funne fleire stader og DNA-testing viste at desse var dei eldste druene i verda, datert til 1200 f.Kr. Cannonau-vinen vert laga av desse druene og kan kanskje reknast som den første av dei europeiske vinane.
I steinalderen oppstod den nuragiske sivilisasjonen på øya, som skulle vara fram til [[Romarriket]] nådde henne. Dei bygde tårnborger av stein kalla ''nuraghi''. Rundt {{formatnum:7000}} av desse står framleis. At det er funne så mange store restar etter den neolittiske perioden tyder på at det har vore ganske mange innbyggjarar på øya.
Det er spekulert i at mellom anna [[Shardana]]-folket frå austlege område av Middelhavet gjekk i land på Sardinia. Shardana hadde slått seg saman med [[Shekelesh]] og andre, og danna koalisjonen [[Havfolka]], men vart slått av [[Ramses III]] rundt år 1180 f.Kr. i [[Egypt]]. Shardana og Shekelesh vart av [[egyptarar|egyptarane]] kalla «folket frå dei fjerntliggande øyane», som kan tyde på at Shardana alt budde på Sardinia då egyptarane utforska området. Dei store gravene frå denne tida støtter dette, der gravsteinane er forma som skip på høgkant, delvis grave ned i jorda. I følgje nokre språkstudiar var byen [[Sardis]] (i [[Lydia]]) utgangspunktet for reisa til [[Tyrrenhavet]], som delte det som etter kvart vart sardinarar og [[etruskarar]].
[[Fil:Giudicati_of_Sardinia_1.svg|mini|venstre|''Giudicati'' i mellomalderen.]]
Frå rundt 1000 f.Kr. oppretta [[fønikarar|fønikiske]] sjømenn fleire handelshamner langs kysten av Sardinia. I 509 f.Kr. braut det ut krig mellom dei innfødde nuragarane og dei fønikiske nybyggjarane. Fønikarane bad [[Kartago]] om hjelp og øya vart ein provins under det kartagiske riket. I 238 f.Kr., etter å ha tapt for [[Den romerske republikken]] i [[den første punarkrigen]], måtte Kartago nedkjempe eit opprør, kalla [[leigesoldatkrigen]], der dei tidlegare leigesoldatane ikkje hadde fått betaling. Roma nytta denne sjansen til å annektere [[Korsika]] og Sardinia utan motstand frå Kartago.
Frå 456 til 534 var Sardinia ein del av det kortvarige kongedømet til [[vandalar|vandalane]] i [[Nord-Afrika]], før det vart gjenerobra av den [[austromarriket|austromerske]] keisar [[Justinian I]]. I denne perioden slo mange germanske vandalar og iranske [[alanarar]] seg ned på øya. Under austromarane vart øya styrt av ein dommar i den sørlege byen [[Caralis]]. Det austromerske styret eksisterte i praksis ikkje i fjellområdet [[Barbagia]] aust på øya, og eit sjølvstendig kongedømet heldt til her frå 500- til 800-talet.
Frå byrjinga av 700-talet byrja arabarar og [[berbarar]] med plyndringstokt på Sardinia. Særleg etter den muslimske erobringa av Sicilia i 832 klarte ikkje austromarane å forsvare dei mest fjerntliggande provinsane særleg effektivt, og Sardinia vart meir eller mindre sjølvstendig. Den lokale dommaren delte øya inn i dei fire ''[[giudicati]]'', [[Gallura]], [[Logudoro]], [[Giudicato av Arborea|Arborea]] og Caralis for å betre det lokale forsvaret. I år 900 hadde desse distrikta vorte fire sjølvstendige konstitusjonelle [[monarki]]. I forskjellige periodar kom desse inn under [[Genova]] og [[Pisa]]. I 1323 sette [[Kongedømet Aragon]] ut på eit felttog for å erobre Sardinia. Giudicatoet Arborea klarte å motstå felttoget og hadde ei stund kontroll over heile øya, men den siste herskaren [[Vilhelm III av Narbonne]], vart til slutt slått av aragonesarane i det avgjerande [[slaget ved Sanluri]] 30. juni 1409. Innbyggjarane i byen [[Alghero]] (''S'Alighera'' på sardisk, ''L'Alguer'' på katalansk) vart forvist og [[katalanarar]] flytta inn i staden. Etterkomarane av desse talar framleis [[alguerésisk|katalansk]]. Etter at kongedøma Castile og Aragon vart slått saman, vart Sardinia ein del av det nye [[Spania]].
Under Spania vart sardinarane ofte tilsett av den kongelege spanske flåten. 7. oktober 1571, under [[slaget ved Lepanto i 1571|slaget ved Lepanto]], borda sardiske sjømenn eit tyrkisk skip og hogg hovudet av den tyrkiske admiralen. Synet av hovudet til den tyrkiske admiralen på eit spyd gav tyrkarane ein slik frykt at dei overgav seg til motstandaren. Dette var første gong tyrkarane tapte mot europearane, og signaliserte starten ein trend med militær nedgang og ei rekkje tap som tyrkarane aldri klarte å snu.
I 1718 vart Sardinia eit «sjølvstendig» [[vasall]]kongedøme under [[Huset Savoie]], herskarar av [[Piemonte]]. I 1792 var [[Jean-Paul Marat]], son av ein sardisk far frå Cagliari og ei [[sveits]]isk mor, ein av [[triumvirat]]ane som leia [[den franske revolusjonen]]. I 1793 gjorde Sardinia opprør og kravde sjølvstende mot at dei hjelpte å slå dei fransk invasjonsstyrkane. Sjølvstyret vart innvilga i det kombinerte kongedømet [[Piemonte-Sardinia]], men etter at den franske trugselen forsvann, tok kongen tilbake all makta si. I 1860 vart [[Vittorio Emanuele II]], [[Konge av Sardinia]], òg den første kongen av [[Italia]] etter å ha erobra resten av [[den italienske halvøya]].
Den politiske filosofen [[Antonio Gramsci]] er truleg den mest kjende personen frå Sardinia. Han var fødd i [[Ales]] i 1891.
== Geografi ==
[[Fil:Map of region of Sardinia,
[[Fil:Sardinia satellite.jpg|mini|venstre|Satellittbilete]]
Mellom Sardinia og [[Korsika]] ligg [[Bonifaciosundet]].
Sardinia er delt inn i fire provinsar:
Rad 54 ⟶ 47:
* [[Provinsen Sassari|Sassari]]
Dei følgjande fire provinsane er oppretta av dei sardiske styresmaktene, men er framleis ikkje anerkjend av den italienske regjeringa:
* [[Provinsen Carbonia-Iglesias|Carbonia-Iglesias]]
Rad 60 ⟶ 53:
* [[Provinsen Ogliastra|Ogliastra]]
* [[Provinsen Olbia-Tempio|Olbia-Tempio]]
=== Natur ===
Sardinia har mange uvanlege dyre og planteartar, som [[middelhavsmunkesel]] og [[villsvin]]. Ein sardisk øgleart finn ein berre på Sardinia, Sicilia og Maghreb. Sardinia manglar derimot mange vanlege artar som [[hoggorm]] og [[murmeldyr]], som ein elles finn på kontinentet. Fleire område på Sardinia er verna ved hjelp av strenge lover.
== Kultur ==
Sardinia er ein av to italienske regionar der innbyggjarane er anerkjend som ein «popolo» (eit eige folk) av ei lokal lov (som ikkje er ein del av grunnlova). Den andre regionen er [[Veneto]].
Sardinia har rike tradisjonar innan musikk. Ho er heimstad for ei av dei eldste formene av fleirstemd song, generelt kalla [[Canto a Tenores]]. Fleire store namn innan musikk som [[Frank Zappa]], [[Ornette Coleman]] og [[Peter Gabriel]] fann øya uimotståeleg. Sistnemnde reiste til byen Bitti i dei sentrale fjellområda og spelte inn den no kjende plata ''Tenores di Bitti''. Strupelydane som er ein del av denne songen liknar mongolsk [[strupesong]]. Ein annan fleirstemt syngestil, som liknar meir på den korsikanske Paghjella og som er liturgisk av natur, finst òg på Sardinia og vert kalla ''[[Cantu a Cuncordu]]''.
Eit unikt instrument frå Sardinia er [[launeddas]]. Tre røyrblad produserer ein særeigen harmoni, som har røter fleire tusen år tilbake.
Tradisjonen med ''Cantos a Chiterra'' (gitarsongar) har opphavet sitt frå byplassane, der artistane konkurrerte mot kvarandre. Den sardiske kulturen lever framleis og unge menneske tar aktivt del i
=== Sport ===
[[Cagliari]] er heimstad til fotballklubben [[Cagliari Calcio]], som vart grunnlagd i [[1900]] og som spelar i [[Serie A]], den italienske toppdivisjonen.
=== Språk ===
{{detaljar|Sardisk
[[Fil:No-smoking-sardinian.JPG|mini|Eit røyking forbode
[[
I byen [[Alghero]] i nord vert det snakka ein dialekt av [[
== Transport ==
[[Tog]] på Sardinia går over heile øya, men er heller saktegåande. Nokre av dei går på [[smalspor]]. Mange turistar tar ''trenino verde''-banen som går gjennom dei villaste områda på øya. Det går seint, men gjev dei reisande flott utsyn over naturen som ein ikkje får frå hovudvegen. Toget går frå [[Cagliari]] til [[Arbatax]] i sør og [[Sassari]] til [[Palau]] i nord.
== Økonomi ==
[[Fil:Cagliari Panorama.jpg|mini|[[Cagliari]], det administrative senteret og den størst byen.]]
Sardinia sin valuta er, som i Italia, [[
Hovudnæringa på Sardinia er i dag fokusert på [[turisme]] (særleg rundt [[Costa Smeralda]]), industri, handel, service og [[informasjonsteknologi]]. Aukande inntekter kjem òg frå den kjende [[vin]]e og gastronomi.
=== Turisme ===
Øya
=== Marint og offshore ===
[[Saipem]], ein entreprenør i olje- og gassindustrien er eit dotterselskap under [[Eni]], opererer
== Bakgrunnsstoff ==
{{commonskat}}
{{wikivoyage|Sardinia}}
*
==
{{
{{refopning}}
* ''Denne artikkelen bygger på «[[:en:Sardinia|Sardinia]]» frå {{Wikipedia-utgåve|en}}, den 3. november 2007.''
{{refslutt}}
{{Regionar i Italia}}
{{Autoritetsdata}}
[[Kategori:Sardinia| ]]
Rad 117 ⟶ 111:
[[Kategori:Øyar i Middelhavet]]
[[Kategori:Regionar i Italia]]
|