Modificacion de Sègle IX

{{Dialècte Provençau}}

<center>
[[sègle VI|../..]] |
[[sègle VII]] | 
[[sègle VIII]] |
'''[[sègle IX]]''' | 
[[sègle X]] |
[[sègle XI]] | 
[[sègle XII|../..]]
</center>

== Istòria ==

[[Fichièr:Magrèb (sègle IX).png|thumb|right|Situacion politica en [[Magrèb]] au començament dau sègle IX.]]
'''802-810''' : tiera de revòutas dins lei domenis d'[[Ibrahim ibn al-Aghlab]]. Aquò li permetèt pauc a pauc d'estabilizar son poder en [[Magrèb]] Orientau.
<br/>
'''801-802''' : revirada d'un projècte de maridatge entre [[Carlesmanhe]] e [[Irèna l'Atenenca]]. L'idèa èra de restaurar l'[[Empèri Roman]]. Pasmens, lo projècte suscitèt d'oposicions vivas e, dins l'[[Empèri Bizantin]], entraïnèt lo reversament de l'emperatritz que foguèt remplaçada per [[Nicèfor Ièr|Nicèfor I{{èr}}]].
<br/>
'''802-805''' : revòuta deis [[Avars]] còntra lei Francs. Durament reprimida, entraïnèt la somission de la màger part deis Avars que foguèron rapidament assimilats per lei venceires (→ [[811]]).
<br/>
'''803''' : revirada d'una revòuta militara dins l'[[Empèri Bizantin]].
<br/>
'''805-806''' : gràcias au declin dau [[Califat Abbassida]], reconquista de la vila de [[Tarsa]] per lei [[Empèri Bizantin|Bizantins]]. Après la revirada d'una còntra-ataca araba, lei dos camps negocièron una trèva que durèt un vintenau d'ans (→ [[830]]).
<br/>
'''806''' : isolada dins lo nòrd d'[[Itàlia]], [[Venècia]], darriera posicion bizantina dins la region, deguèt acceptar la senhoriá de [[Carlesmanhe]] (→ [[809]]).
<br/>
'''809''' : revirada d'una temptativa de reconquista bizantina de [[Venècia]].
<br/>
'''809''' : mòrt dau califa [[Harun ar-Rachid]]. Foguèt remplaçat per son fiu [[Al-Amin (Abbassida)|Al-Amin]] e son autre fiu, [[Al-Mamun (Abbassida)|Al-Mamun]], recebèt lei províncias orientalas dau Califat amb una autonòmia importanta (→ [[810]]).
<br/>
'''810-813''' : dins lo [[Califat Abbassida]], guèrra civila entre lo [[califa]] [[Al-Amin (Abbassida)|Al-Amin]] e son fraire [[Al-Mamun (Abbassida)|Al-Mamun]]. S'acabèt per la victòria dau segond que venguèt califa après la conquista de [[Bagdad]].
<br/>
'''810''' : illustracion dau declin de la ciutat [[Civilizacion maia|maia]] de [[Calakmul]], ges de nom de sobeiran figura sus lei tres monuments inaugurats dins lo corrent de l'annada.
<br/>
'''810-816''' : guèrra entre [[Empèri Bizantin|Bizantins]] e [[Khanat Bulgar|Bulgars]]. Après de succès iniciaus importants, l'emperaire [[Nicèfor Ièr|Nicèfor I{{èr}}]] foguèt batut e tuat permetent ai Bulgars de pilhar [[Andrinòple]] e d'assetjar sensa succès [[Constantinòble]]. Una trèva de 20 ans foguèt finalament signada en [[816]].
<br/>
'''811''' : en [[Panònia]], destruccion definitiva dei darrierei pòchis de resisténcia avaras.
<br/>
[[Fichièr:Extension de l'Empèri Franc durant lo rèine de Carlesmanhe.png|thumb|Expansion de l'[[Empèri Carolingian]] dins lo corrent dau rèine de [[Carlesmanhe]].]]
'''814''' : [[mòrt]] de l'emperaire [[Carlesmanhe]] que foguèt remplaçat per son fiu [[Loís lo Piós]].
<br/>
'''815''' : dins l'[[Empèri Bizantin]], restauracion de l'[[iconoclasme]] per l'emperaire [[Leon V (emperaire bizantin)|Leon V]].
<br/>
'''816-829''' : dins lo [[Califat Abbassida]], insureccion majora en [[Azerbaitjan]]. Après plusors desfachas, leis armadas arabas abandonèron la region en [[829]] (→ [[835]]).
<br/>
'''817-819''' : guèrra civila dins lo [[Califat Abbassida]] après una temptativa d'usurpacion menada per [[Ibrahim ben al-Mahdi]]. Lo califa [[Al-Mamun (Abbassida)|Al-Mamun]] foguèt obligat d'acceptar de reduccions d'impòsts importantas per gardar lo sostèn de la populacion.
<br/>
'''820''' : assassinat de l'emperaire [[Empèri Bizantin|bizantin]] [[Leon V (emperaire bizantin)|Leon V]] que foguèt remplaçat per [[Miquèu II Psellos]].
<br/>
'''821-822''' : per assaiar de mantenir son autoritat dins lei províncias pus orientalas dau Califat, leis Abbassidas i nomèron [[Tahir ibn Husayn]] coma governador. I venguèt rapidament quasi independent e foguèt assassinat tre [[822]]. Pasmens, en causa de son afebliment, lo califa [[Al-Mamun (Abbassida)|Al-Mamun]] foguèt obligat de nomar son fiu coma successor. Aquò entraïnèt la formacion de la dinastia dei [[Tahiridas]] que venguèt ''[[de facto]]'' independenta.
<br/>
'''821-824''' : per de rasons desconegudas, lo generau [[Empèri Bizantin|bizantin]] [[Tòmas l'Eslau]] assaièt sensa succès de reversar l'emperaire [[Miquèu II Psellos]]. Pasmens, gràcias au sostèn deis abitants de [[Constantinòble]] e una aliança amb lei [[Bulgaria|Bulgars]], l'emperaire capitèt de gardar lo poder.
<br/>
'''823-824''' : conquista de [[Creta]] per leis Arabes.
<br/>
'''825''' : dins leis [[Illas Britanicas]], [[batalha d'Ellandun]] entre [[Wessex]] e [[Mercia]]. S'acabèt amb una victòria d'[[Egbert de Wessex]] que restaurèt l'independéncia de son reiaume.
<br/>
'''827''' : revirada d'una ataca araba còntra [[Sicília]] (→ [[830]]).
<br/>
{{veire|Mutazilisme}}
'''827''' : adopcion de l'[[islam]] [[mutazilisme|mutazilita]] per lo califa [[Al-Mamun (Abbassida)|Al-Mamun]] (→ [[828]]).
<br/>
'''827-831''' : conquista de la màger part de [[Sicília]] per leis Arabes.
<br/>
'''828''' : creacion d'un tribunau cargat de jutjar leis afaires [[religion|religiós]] per lo califa [[Al-Mamun (Abbassida)|Al-Mamun]]. Se turtèt a l'ostilitat deis olemas (→ [[833]]).
<br/>
'''830''' : dins lei ciutats-estats [[civilizacion maia|maias]] de [[Tikal]] e de [[Calakmul]], abséncia de celebracions per lo 10{{e}} bak'tun. Aquò illustra la crisi prefonda de la civilizacion maia durant aqueu periòde amb un afondrament demografic e l'abandon totau de plusors vilas importantas.
<br/>
'''830-834''' : represa de la guèrra entre [[Empèri Bizantin|Bizantins]] e [[Califat Abbassida|Abbassidas]]. Venceires, leis Arabes obtenguèron lo pagament d'un [[tribut]] (→ [[837]]).
<br/>
'''833''' : decision dau califa [[Al-Mamun (Abbassida)|Al-Mamun]] d'impausar lo [[mutazilisme]] a l'ensemble dau mond [[islam|musulman]]. Son tribunau religiós menèt la repression còntra seis adversaris mai la màger part deis olemas dau Califat èran ostils a son projècte.
<br/>
'''833''' : mòrt dau califa [[Al-Mamun (Abbassida)|Al-Mamun]] que foguèt remplaçat per son fraire [[Al-Mutasim (Abbassida)|Al-Mutasim]].
<br/>
'''833''' : aprofichant lei dificultats deis [[Califat Abbassida|Abbassidas]], lo rèi [[Zacharias III de Makuria|Zacharias III]] de [[Makuria]] impausèt divèrsei modificacions a son avantatge dau tractat liant son reiaume au mond [[islam|musulman]].
<br/>
'''834''' : revirada d'una revòuta en [[Khorasan]].
<br/>
'''835-838''' : après una campanha prudenta permetent de restaurar lei [[fortificacion]]s de la region, repression de la revòuta en [[Azerbaitjan]].
<br/>
'''836''' : invasion de [[Danemarc|Danés]] dins lo sud de [[Wessex]]. Bateguèron lei tropas dau rèi [[Egbert de Wessex]] a la [[batalha de Carhampton]].
<br/>
'''836''' : revòuta dei populacions arabas e iranianas de [[Badgad]] còntra leis esclaus turcs de l'administracion dau califa. Fòrça eficaç, èran a ocupar pauc a pauc la màger part dei pòstes importants. Per amaisar la situacion, lo califa [[Al-Mutasim (Abbassida)|Al-Mutasim]] decidèt de transferir lei Turcs dins una capitala novèla a [[Samarra]].
<br/>
'''837-841''' : rompedura de la trèva de [[834]] entre [[Empèri Bizantin|Bizantins]] e [[Califat Abbassida|Abbassidas]]. Lei Bizantins perdiguèron mai d'una batalha mai capitèron d'afeblir son adversari gràcias a d'intrigas (→ [[842]]).
<br/>
'''840''' : mòrt de l'emperaire [[Empèri Carolingian|carolingian]] [[Loís lo Piós]] e combats entre sei fius per sa succession (→ [[843]]).
<br/>
'''842''' : mòrt de l'emperaire [[Empèri Bizantin|bizantin]] [[Teofil (emperaire bizantin)|Teofil]] e dau califa [[Al-Mutasim]]. Aquò permetèt de redurre l'intensitat dau conflicte entre lei dos estats. Lo premier foguèt remplaçat per son fiu [[Miquèu III (emperaire bizantin)|Miquèu III]] (plaçat sota una regéncia dominada per sa maire) e lo segond per son fiu [[Al-Watiq (Abbassida)|Al-Watiq]].
<br/>
'''843''' : scission de l'[[Empèri Carolingian]] après la signatura dau [[Tractat de Verdun]] que reglèt lo partiment de l'Empèri de [[Carlesmanhe]] entre lei tres fius de [[Loís lo Piós]]. Aquò marquèt sa disparicion au profiech de tres estats novèus : la [[Francia Occidentala]], dirigida per [[Carles lo Calvet]], qu'es a l'origina de [[França]], la [[Francia Mediana]], dirigida per [[Lotari]], e la [[Francia Orientala]], dirigida per [[Loís lo Germanic]], qu'es l'ancessor dau [[Sant Empèri Roman Germanic]].
<br/>
'''843''' : pilhatge de [[Nantas]] per lei [[Vikings]].
<br/>
'''843''' : premiera unificacion d'[[Escòcia]] per lo rèi [[Kenneth MacAlpin]].
<br/>
'''843-845''' : purgas importantas au sen de la cort dau califa [[Al-Watiq (Abbassida)|Al-Watiq]]. Dirigidas còntra lei foncionaris tròp poderós, permetèron au poder de recuperar de fons importants.
<br/>
'''845''' : conclusion d'una trèva novèla entre [[Empèri Bizantin|Bizantins]] e [[Califat Abbassida|Abbassidas]]. Aquò empediguèt pas l'organizacion d'incursions per d'emirs locaus quasi independents mai aqueleis atacas menaçavan gaire lei defensas [[Empèri Bizantin|bizantinas]].
<br/>
'''843-846''' : après divèrseis incursions menadas per lei Bretons còntra sei províncias occidentalas, lo rèi [[Carles lo Calvet]] organizèt una gròssa expedicion còntra [[Bretanha]]. Lo rèi [[Nominoe]] foguèt obligat d'acceptar la senhoriá personala dau rèi franc.
<br/>
'''844-847''' : operacions militaras abbassindas dins la [[Peninsula Aràbia]] per i restablir l'autoritat dau califa e arrestar leis incursions còntra [[Mesopotamia]].
<br/>
'''847''' : mòrt dau califa [[Al-Watik (Abbassida)|Al-Watik]]. Son fraire [[Al-Mutawakki (Abbassida)|Al-Mutawakki]] li succediguèt e ordonèt a son torn de purgas còntra lei foncionaris que li èran ostils (→ [[848]]).
<br/>
'''848''' : abandon dau [[mutazilisme]] coma doctrina oficiala per lo califa [[Al-Mutawakki (Abbassida)|Al-Mutawakki]]. Pasmens, deguèt desenant tenir còmpte deis interès deis olemas e dau [[clergat]] qu'avián format de grops poderós durant lei rèines precedents.
<br/>
'''v. 849''' : fondacion dau [[Reiaume de Pagan]].
<br/>
'''849-851''' : represa de la guèrra entre la [[Francia Occidentala]] e [[Bretanha]]. S'acabèt per una victòria dei Bretons que recebèron lei comtats de Nantas, de [[Rennas]] e lo País de Retz. Aquò fixèt lei limits de la [[Bretanha]] istorica (→ [[863]]).
<br/>
'''850''' : adopcion d'una [[lei|lèi]] novèla dins lo [[Califat Abbassida]] a prepaus de l'estatut dei ''[[dhimmi]]s''. Relativament repressiva, introduguèt l'adopcion de signes vestimentaris per leis identificar, la destruccion de luòcs de culte bastits dempuei la conquista musulmana ò de limitacions regardant lo drech de trabalhar dins l'administracion. Entraïnèt de tensions entre lo poder e lei populacions [[cristianisme|crestianas]], [[judaïsme|judievas]] e [[zoroastrisme|zoroastrianas]].
<br/>
'''850-855''' : dins lo [[Califat Abbassida]], importanta revòuta en [[Armenia]] que foguèt reprimida d'un biais saunós.
<br/>
'''853''' : revirada d'una [[incursion]] navala bizantina còntra [[Creta]]. En revènge, una autra ataca permetèt de pilhar lo pòrt [[Egipte|egipcian]] de [[Damieta]].
<br/>
'''854-855''' : insureccions recurrentas de la vila de [[Homs]] en causa deis abús dei caps de l'administracion abbassida locala.
<br/>
'''855-856''' : reconquista d'una partida de [[Tràcia]] per lei [[Empèri Bizantin|Bizantins]].
<br/>
[[Fichièr:Flag of Occitania (with star).svg|20px]] '''856''' : après una revòuta, somission – fòrça teorica – de l'aristocracia d'[[Aquitània]] a [[Carles lo Calvet]].
<br/>
'''856''' : incursion vikinga còntra [[París]] que foguèt pilhada e cremada (→ [[861]]).
<br/>
'''857''' : incursion [[Empèri Bizantin|bizantina]] còntra l'[[Emirat de Melitèn]], un vassau teoric dau [[Califat Abbassida]], que menava d'operacions regularas de pilhatge dins la region (→ [[863]]).
<br/>
'''858''' : sostengut per una partida de la noblesa de [[Francia Occidentala]], lo rèi [[Loís II de Germania]] assaièt d'usurpar la corona de [[Carles lo Calvet]]. Pasmens, aqueu darrier reüniguèt una importanta armada e [[Loís II de Germania|Loís II]] acceptèt de negociar sa retirada.
<br/>
'''859-860''' : incursion bizantina còntra lei principats arabes d'[[Anatolia]]. Aquò entraïnèt una importanta repòsta.
<br/>
'''860''' : incursion suspresa dei Rus' de Kiev que pilhèron la region de [[Constantinòble]].
<br/>
'''861''' : abatatge dau [[Ciprès de Keshmar]], [[aubre]] sacrat per lei [[Zoroastrisme|Zoroastrians]], maugrat una demanda dei populacions [[iran]]ianas d'esparnhar l'aubre en cambi dau pagament d'un tribut important.
<br/>
{{veire|Anarquia de Samarra}}
'''861''' : assassinat dau califa [[Al-Mutawakki (Abbassida)|Al-Mutawakki]] per un soudat turc de sa garda personala. Son fiu [[Al-Muntasir]], que li succediguèt, es probablament a l'origina d'aqueu complòt qu'afebliguèt grèvament leis [[Califat Abbassida|Abbassidas]] (→ [[862]]). D'efiech, lei soudats turcs ocupèron desenant la màger part dei pòstes importants en despiech de l'oposicion deis autrei pòbles dau Califat. De revòutas aguèron luòc dins mai d'una vila entraïnant un periòde d'anarquia que durèt fins a [[870]].
<br/>
'''862''' : mòrt dau califa [[Al-Muntasir]]. Sei soudats turcs chausiguèron [[Al-Mustain (Abbassida)|Al-Mustain]] per lo remplaçar. Aquò entraïnèt una revòuta de [[Bagdad]] que foguèt reprimida (→ [[863]]).
<br/>
'''863''' : evangelizacion dei [[Cazars]] per lei prèires de [[Ciril e Metòde]].
<br/>
'''863-864''' : en [[Anatolia]] Orientala, importanta desfacha deis armadas de l'[[Emirat de Melitèn]] que perdiguèron de miliers d'òmes a la [[batalha de Poson]]. Aqueu combat marquèt lo començament d'un periòde de reconquista bizantina en Orient. La novèla entraïnèt una insureccion novèla de [[Bagdad]] ont una guèrra santa foguèt declarada còntra lei Turcs. Lo movement foguèt pasmens vencut en [[864]].
<br/>
[[Fichièr:Flag of Occitania (with star).svg|20px]] '''864''' : revòuta d'[[Aquitània]] menada per [[Pepin II d'Aquitània]] que se proclamèt rèi. Pasmens, foguèt batut e capturat permetent a la restauracion dau poder de [[Carles lo Calvet]] dins la region.
<br/>
'''864''' : creacion de la [[Moneda de París]] per lo rèi [[Carles lo Calvet]]. Aquela institucion existís totjorn au sègle XXI.
<br/>
'''864''' : importanta ofensiva [[Empèri Bizantin|bizantina]] còntra lei [[Bulgaria|Bulgars]]. En cambi de la restitucion dei territòris perduts, lo khan [[Boris Ièr de Bulgaria|Boris I{{èr}}]] acceptèt de se convertir au [[cristianisme]] de rite bizantin.
<br/>
'''864''' : aprofichant lei dificultats deis [[Califat Abbassida|Abbassidas]], lei princes de [[Tabaristan]], region situada au sud de la Mar Caspiana e tradicionalament ostila au poder deis Abbassidas, venguèron ''de facto'' independents. Pasmens, foguèron pron prudents per mantenir ''[[de facto]]'' l'autoritat nominala dau califa.
<br/>
'''865-867''' : per assaiar de demenir l'influéncia de seis oficiers turcs, lo califa [[Al-Mustain (Abbassida)|Al-Mustain]] ordonèt lo retorn de la [[capitala]] a [[Bagdad]]. Lei Turcs se revoutèron e proclamèron [[Al-Mutazz]] coma califa. Assetjat e batut dins [[Badgad]], [[Al-Mustain (Abbassida)|Al-Mustain]] foguèt finalament assassinat en [[866]] après aver acceptar la pèrda de son títol. Aquò entraïnèt una insureccion de [[Bagdad]] que foguèt tornarmai reprimida en [[867]].
<br/>
'''866''' : dins l'[[Empèri Bizantin]], arrestacion e execucion de l'influent [[Bardas]], oncle de l'emperaire [[Miquèu III (emperaire)|Miquèu III]]. L'emperaire nomèt son favorit [[Basil Ièr lo Macedonian|Basil lo Macedonian]] coma coemperaire (→ [[867]]).
<br/>
'''866-869''' : incursions [[viking]]as importantas en [[Escòcia]].
<br/>
'''867''' : assassinat de [[Miquèu III (emperaire)|Miquèu III]] per [[Basil Ièr lo Macedonian|Basil lo Macedonian]] que demorèt lo sobeiran unic de l'[[Empèri Bizantin]].
<br/>
'''868''' : [[independéncia]] ''de facto'' d'[[Egipte]] après la decision dau governador [[Ahmad ibn Tulun]] d'arrestar la transmission deis [[impòst]]s au poder centrau dau Califat.
<br/>
'''869''' : inauguracion dau darrier monument conegut bastit dins la ciutat-estat [[Civilizacion maia|maia]] de [[Tikal]]. En crisi, probablament en causa d'un afondrament de la produccion agricòla, la vila declinèt rapidament (→ [[950]]).
<br/>
'''869''' : dins lo [[Califat Abbassida]], reversament dau califa [[Al-Mutazz (Abbassida)|Al-Mutazz]] per un grop de soudats turcs. Foguèt remplaçat per son cosin [[Al-Muhtadi]]. Aqueu darrier assaièt de restaurar l'autoritat califala (→ [[870]]). Aquò entraïnèt una revòuta novèla de la populacion de [[Bagdad]] còntra lei soudats turcs e berbèrs de la capitala.
<br/>
'''869''' : començament de la [[rebellion dei Zanj]], un grop d'esclaus negres inspirats per lo [[kharigisme]]. Ocupèron lo sud de [[Mesopotamia]] (→ [[871]]).
<br/>
'''870''' : partiment dau territòri de [[Lotari II de Lotaríngia]] entre [[Carles lo Calvet]] e [[Loís II de Germania]].
<br/>
'''870-875''' : importanta incursion vikinga en [[Escòcia]]. Pilhèron e destruguèron [[Dumbarton]]. Puei, capitèt d'ocupar lei Lowlands
<br/>
'''870''' : arrestacion e execucion dau califa [[Al-Muhtadi]] per sei soudats turcs. Nomèron un califa fantòche, son cosin [[Al-Mutamid (Abbassida)|Al-Mutamid]], per lo remplaçar. Pasmens, aquò permetèt de reconstituir un poder centrau capable de dirigir lo Califat.
<br/>
'''871''' : incendi de [[Basra]] per lei Zanj (→ [[879]]).
<br/>
'''871''' : campanha navala bizantina còntra lei [[piratariá|piratas]] arabes de la [[Mar Adriatica]]. Lei naviris ajudèron l'emperaire germanic de conquistar lo pòrt de [[Bari]] que passèt sota contraròtle bizantin en [[876]].
<br/>
[[Fichièr:Flag of Occitania (with star).svg|20px]] '''872''' : capitada d'una campanha bizantina còntra la vau auta d'[[Eufrates]]. En particular, permetèt a [[Constantinòble]] d'anientar la ierarquia [[paulicianisme|pauliciana]]. Lei subrevivents se retirèron en [[Euròpa]] ont inspirèron benlèu d'[[eresia]]s [[maniqueïsme|maniquèas]] coma lo [[catarisme]] [[Occitània|occitan]].
<br/>
'''875''' : assaiant de protegir la frontiera orientala dau Califat, lo visir [[Al-Muwaffaq (visir)|Al-Muwaffaq]], cap vertadier de l'Estat, reconoguèt la possession de [[Khorasan]] ai [[Saffaridas]] (→ [[876]]).
<br/>
'''876''' : revirada d'una ataca saffarida còntra [[Mesopotamia]] (→ [[886]]).
<br/>
'''877''' : mòrt de [[Carles lo Calvet]], rèi de [[Francia Occidentala]], que foguèt remplaçat per son fiu [[Loís II de França|Loís II]]. 
<br/>
[[Fichièr:Illas Britanicas (vèrs la fin dau sègle IX).png|thumb|right|Situacion territòriala deis Illas Britanicas a la fin dau sègle IX après la [[batalha d'Ethandum]].]]
'''877-878''' : dins leis [[Illas Britanicas]], desfacha dei [[Vikings]] a la [[batalha d'Ethandum]] còntra [[Alfred de Wessex]]. Aquò marquèt la fin de l'expansion vikinga dins l'archipèla.
<br/>
'''877-878''' : conquista de [[Siria]] per l'emir d'[[Egipte]], [[Ahmad ibn Tulun]].
<br/>
'''879''' : importanta desfacha dei [[Vikings]] durant una incursion dins lo domeni carolingian.
<br/>
'''879-881''' : importanta revòuta [[Kharigisme|kharigista]] en [[Mesopotamia]] Auta. Foguèt reprimida mai la region demorèt agitada.
<br/>
'''879-883''' : anientament de la [[rebellion dei Zanj]] dins lo sud de [[Mesopotamia]].
<br/>
'''880''' : mòrt de [[Loís II de França|Loís II]] e partiment de son territòri entre seis eiretiers. Aprofichant lo caos, [[Boson II de Provença]] se proclamèt rèi e assaièt de restaurar lo Reiaume dei Burgonds (→ [[885]]).
<br/>
[[Fichièr:Empèri Carolingian - Partiment vèrs 880.png|thumb|right|Partiment dau domeni carolingian en [[880]].]]
[[Fichièr:Flag of Occitania (with star).svg|20px]] '''881-882''' : destruccion d'una armada vikinga per lei Francs ai [[batalha de Saucourt-en-Vimeu|batalhas de Saucourt-en-Vimeu]] e [[batalha d'Avaux|d'Avaux]] (→ [[883]]).
<br/>
'''882''' : reconstitucion de la [[Francia Occidentala]] après la mòrt de [[Loís III de França|Loís III]].
<br/>
'''882''' : en [[Euròpa Orientala]], [[Oleg lo Savi]] installèt sa capitala a [[Kiev]]. Aquò marca una etapa decisiva dins la formacion de la [[Rus' de Kiev]], premier [[Estat]] estructurat format per leis [[Eslaus|Eslaus Orientaus]].
<br/>
'''883-884''' : incursion vikinga dins lo nòrd de la [[Francia Occidentala]]. Se retirèron après lo pagament d'un important tribut.
<br/>
'''884''' : mòrt dau rèi [[Carloman II de França|Carloman II]]. Coma son eiretier èra un ennfant de sièis ans, lei senhors de [[Francia Occidentala]] demandèron a l'emperaire [[Carles III lo Gròs]] de venir [[regéncia|regent]].
<br/>
'''884-886''' : mòrt de l'emir [[Ahmad ibn Tulun]]. Lo visir [[Al-Muwaffaq (visir)|Al-Muwaffaq]] aprofichèt sa mòrt per reconquistar [[Egipte]] mai seis armadas foguèron batudas.
<br/>
'''885''' : en cambi d'un jurament de fidelitat simple, l'emperaire [[Carles III lo Gròs]] acceptèt de laissar son territòri e son títol reiau a [[Boson II de Provença]]. Aquò permetèt de restablir la patz dins la region mai dins lei fachs, [[Provença]] sortiguèt de la zòna d'autoritat dei Carolingians.
<br/>
'''885-887''' : [[sètge de París (885-886)]] per lei [[Vikings]]. Lo regent [[Carles III lo Gròs]] foguèt obligat de pagar una indemnitat e d'autorizar lo pilhatge de [[Borgonha]] (en revòuta còntra son autoritat). Aquel acòrdi suscitèt l'indignacion quasi generala de l'[[aristocracia]] franca (→ [[888]]).
<br/>
'''886''' : pèrda de la region de [[Fars]] per lei [[Saffaridas]] après lo succès d'una campanha [[Califat Abbassida|abbassida]] (→ [[889]]).
<br/>
'''886''' : mòrt de l'emperaire [[Empèri Bizantin|bizantin]] [[Basil Ièr lo Macedonian|Basil lo Macedonian]] que foguèt remplaçat per [[Leon VI l'Avisat]].
<br/>
'''888''' : mòrt de l'emperaire carolingian [[Carles III lo Gròs]]. En causa de l'indignacion suscitada per lei negociacions de [[887]] amb lei [[Vikings]], l'aristocracia refusèt d'elegir son fiu coma successor. En plaça, nomèt lo còmte [[Audoïn de França|Audoïn de París]] (→ [[889]]).
<br/>
'''889''' : signatura d'una trèva entre leis [[Califat Abbassida|Abbassidas]] e lei [[Saffaridas]].
<br/>
'''889''' : au nòrd de la [[Mar Negra]], lei [[Pechenègs]] decidèron de tornar venir independents. Passèron [[Vòlga]] e anèron s'installar entre [[Dòn]] e [[Dnièpr]]. Lei [[Cazars]], poissança principala de la region, poguèron pas leis empachar. Pasmens, gràcias a son aliança amb [[Constantinòble]], poguèron limitar leis efiechs d'aquela revirada car lo territòri novèu dei [[Pechenègs]] èra desenant situat entre l'[[Empèri Bizantin]] e l'[[Empèri Cazar]].
<br/>
[[Fichièr:Flag of Occitania (with star).svg|20px]] '''889''' : en [[Aquitània]], campanha dau rèi [[Audoïn de França|Audoïn]] per sometre [[Ramnulf II de Peitius]]. Obtenguèt un jurament de fidelitat fòrça teorica.
<br/>
'''891''' : mòrt dau visir [[Al-Muwaffaq (visir)|Al-Muwaffaq]] qu'èra lo cap vertadier dau Califat dempuei leis ans 870. Durant son « rèine », capitèt de redreiçar l'autoritat dau poder centrau e de restablir l'òrdre dins lei províncias encara tengudas per [[Bagdad]]. Son fiu [[Al-Mutadid (Abbassida)|Al-Mutadid]] lo remplacèt. Ordonèt au califa de lo nomar coma eiretier e li succediguèt en [[892]].
<br/>
'''892-894''' : en cambi de lor ajuda còntra [[Moràvia]], [[Arnulf de Carintia]], rèi de [[Francia Orientala]], autorizèt l'installacion deis [[Ongria|Ongrés]], un [[Empèris nomadas|pòble nomada]] originari de l'[[estèpa]], en [[Panònia]] ([[892]]-[[894]]) e en [[Dàcia]] ([[893]]). La màger part deis abitants de [[Panònia]] foguèron tuats ò expulsats e la region venguèt la basa deis incursions futuras deis Ongrés còntra lei regions vesinas.
<br/>
'''893''' : divèrsei negociacions permetèron d'amaisar lei relacions entre leis [[Califat Abbassida|Abbassidas]], lei [[Tulunidas]] e lei [[Saffaridas]]. Entraïnèron la definicion d'esfèras d'influéncia e permetèron de mantenir la ficcion de l'autoritat dau califa sus l'ensemble dau mond [[islam|musulman]].
<br/>
'''894''' : aliança entre [[Empèri Bizantin|Bizantins]] e [[Ongria|Ongrés]] per combatre lei [[Bulgaria|Bulgars]].
<br/>
'''895''' : importanta reforma de la fiscalitat [[Califat Abbassida|abbassida]] que permetèt de melhorar la percepcion deis [[impòst]]s per lo [[govèrn]] centrau.
<br/>
'''895-896''' : capitada d'una incursion ongresa còntra lei regions bulgaras. Pasmens, lei Bulgars s'alièron amb lei [[Pechenegs]]. Aquò li permetèt de tornar concentrar sei fòrças còntra lei [[Empèri Bizantin|Bizantins]] que foguèron batuts. Negocièron la fin deis ostilitats en cambi dau pagament d'un [[tribut]] anuau (→ [[912]]).
<br/>
'''896-897''' : aprofichant lei dificultats intèrnas dei [[Tulunidas]] d'[[Egipte]], lo califa [[Al-Mutadid (Abbassida)|Al-Mutadid]] li impausèt la cession d'una partida de [[Siria]] (region de [[Homs]]) e lo pagament d'un important tribut anuau. Capitèt tanben de conquistar lei regions tengudas per la dinastia dei [[Dulunidas]] en [[Pèrsia]]. En revènge, en [[Anatolia]] Orientala, deguèt laissar mai d'autonòmia ai [[Hamdanides]].
<br/>
'''898''' : en [[Caucàs]], independéncia ''[[de facto]]'' dei [[Sajides]] que contunièron de respectar nominalament lo primat deis [[Califa Abbassida|Abbassidas]].
<br/>
'''898-900''' : guèrra entre lei [[Saffaridas]] e lei [[Samanides]] en [[Pèrsia]] Orientala e en [[Asia Centrala]]. S'acabèt per la victòria dei [[Samanides]]. Lo califa acceptèt de transferir ai venceires lei títols e cargas tenguts per lei [[Saffaridas]].
<br/>
'''899-900''' : incursions ongresas dins lo nòrd d'[[Itàlia]]. En revènge, revirada d'una expedicion dirigida còntra [[Francia Orientala]].
<br/>
'''900''' : reconquista de l'[[Emirat de Tarsus]] per lei [[Empèri Bizantin|Bizantins]]. Aquò permetèt ais armadas de [[Constantinòble]] d'agantar [[Armenia]].

== Cultura ==

[[Fichièr:Borobudur Northwest View.jpg|thumb|right|[[Fotografia]] dau temple (restaurat) de [[Borobudur]].]]
'''v. 824''' : inauguracion dau [[temple]] [[bodisme|bodista]] de [[Borobudur]]. Bastit sus una còla, es un [[stupa]] que fòrma un carrat de 113 mètres de costat amb quatre galariás successivas de forma geometrica.

== Sciéncias e tecnicas ==

'''806''' : segon lei foncionaris  de l'administracion chinesa, au mens {{formatnum:16000}} tonas d'[[acièr|acier]] èran produchas anualament dins l'Empèri (→ [[1078]]).
<br/>
'''812''' : en [[Republica Populara de China|China]], per facilitar lei cambis economics, premiera utilizacion d'una [[moneda]] de [[papièr|papier]].
<br/>
'''v. 815''' : mòrt de [[Jabir Ibn Hayyan]] que foguèt lo premier [[alquimia|alquimista]] qu'adoptèt un metòde basat sus l'observacion e l'experimentacion. Aquò li permetèt de sistematizar de procès quimics fondamentaus ([[cristallizacion]], [[destillacion]], [[calcinacion]], [[sublimacion]], [[evaporacion]]...) e de descubrir divèrsei compausats quimics importants ([[acid cloridric]], [[acid nitric]], [[acid citric]]...). Estudièt tanben la produccion d'[[acier]] e la proteccion dei metaus còntra la [[corrosion]].
<br/>
'''v. 820''' : publicacion a [[Bagdad]] per [[Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi]] d'un libre d'astronomia (''Zīj al-Sindhind'') amb de taulas regardant lo movement dau [[Solelh|Soleu]], dei cinc [[planeta]]s conegudas e de la [[Luna]].
<br/>
'''827''' : mesura de la circonferéncia terrèstra per una expedicion dirigida per [[Khalid ibn Abd al‐Malik al‐Marwarrudhi]] e [[Ali ibn Isa al-Asturlabi]] a partir d'observacions dins la Vau de Tigris. Trobèron un resultat de {{formatnum:40248}} km ò de {{formatnum:41436}} km segon lei fònts istoricas.
<br/>
'''829''' : a l'iniciativa dau califa [[Al-Mamun (Abbassida)|Al-Mamun]], creacion d'un observatòri astronomic permanent a [[Bagdad]].
<br/>
[[Fichièr:Image-Al-Kitāb al-muḫtaṣar fī ḥisāb al-ğabr wa-l-muqābala.jpg|thumb|right|Premiera pagina dau tractat ''Kitāb al-mukhtaṣar fī ḥisāb al-jabr wa-l-muqābala''.]]
'''829''' : publicacion a [[Bagdad]] dau tractat ''Kitāb al-mukhtaṣar fī ḥisāb al-jabr wa-l-muqābala'' (en [[occitan]] ''Abreujat de calcul per la restauracion e la comparason'') per lo matematician [[Iran|persan]] [[Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi]]. Presentant d'un biais clar un ensems de metòde de resolucion d'[[equacion]] dau segond gras, aguèt un ròtle important dins la generalizacion dau sistèma decimau arabi a l'origina dei nombres modèrnes.
<br/>
'''830''' : publicacion per [[Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi]] d'un [[zij]] dich ''Zīj al-Sindhind'' (« [[Taula indiana]] » en [[occitan]]). Establit a partir dei calculs e dei teorias de [[Ptolemèu]] e deis astronòms [[Índia|indians]], venguèt una referéncia majora de l'[[Edat Mejana]] per l'estudi e la prediccion dau movement deis astres.
<br/>
'''832''' : fondacion de l'[[Ostal de la Sapiença|Ostau de la Saviesa]] de [[Bagdad]]. Èra un centre scientific associant de bibliotècas, de centres de traduccion e de luòcs de reünion per lei sabents. Permetèt a l'elèit scientific arabopersan de tradurre e de perseguir lei recèrcas anticas.
<br/>
'''833''' : publicacion a [[Bagdad]] per lo sabent [[Iran|persan]] [[Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi]] dau ''Kitāb ṣūrat al-Arḍ'' (''[[Libre sus l'Aparéncia de la Tèrra]]'' en [[occitan]]) que gropava una lista de {{formatnum:2402}} coordenats geografics de vilas e d'autrei endrechs de remarca. Permetiá de completar e de corregir la ''Geographia'' publicada per [[Ptolemèu]] dins lo corrent de l'[[Antiquitat]].
<br/>
'''v. 850''' : redaccion de tractats d'[[optica]], de [[medecina]] e de [[criptografia]] per [[Al-Kindi]]. En particular, publiquèt lo premier obratge de [[criptanalisi]] ont presentèt lo metòde de l'[[analisi frequenciala]].
<br/>
'''850''' : publicacion a [[Bagdad]] per lei fraires [[Banu Musa]] dau ''[[Libre dei Dispositius Engenhós]]'' que depinta divèrseis aparelhs e dispositius avançats, compres de sistèmas automatics.
<br/>
{{veire|Pouvera}}
'''855''' : data tradicionala de l'invencion de la [[pouvera]] en [[Republica Populara de China|China]].
<br/>
{{veire|Estampariá}}
'''868''' : en [[Republica Populara de China|China]], publicacion dau ''[[Sitra dau diamant]]'' qu'es lo pus ancian estampat.
<br/>
'''876''' : utilizacion d'un simbòl designant lo [[zèro]] per lei matematicians indians. Aquò foguèt una etapa importanta dins son adopcion per leis [[Arabes]].
<br/>
'''900''' : existéncia de papetariás en [[Egipte]] illustrant la perseguida de la difusion dau [[papièr|papier]] en direccion d'[[Euròpa]] (→ [[1046]]).

== Decès ==

<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;"> 
* [[Ahmad ibn Tulun]], emir [[Tulunidas|tulunida]].
* [[Al-Amin (Abbassida)|Al-Amin]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Al-Kindi]], [[filosofia|filosòf]] e sabent [[Arabs|arabe]].
* [[Al-Mamun (Abbassida)|Al-Mamun]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Al-Muhtadi]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Al-Muntasir]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Al-Mustain (Abbassida)|Al-Mustain]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Al-Mutadid (Abbassida)|Al-Mutadid]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Al-Mutasim (Abbassida)|Al-Mutasim]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Al-Mutazz]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Al-Muttawaki (Abbassida)|Al-Muttawaki]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Al-Muwaffaq (visir)|Al-Muwaffaq]], visir [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Al-Watiq (Abbassida)|Al-Watiq]], califa [[Califat Abbassida|abbassida]].
* [[Basil Ièr lo Macedonian|Basil lo Macedonian]], emperaire [[Empèri Bizantin|bizantin]].
* [[Carles lo Calvet]], emperaire [[Empèri Carolingian|carolingian]].
* [[Carles III lo Gròs]], emperaire [[Empèri Carolingian|carolingian]].
* [[Carlesmanhe]], emperaire [[Empèri Carolingian|carolingian]].
* [[Egbert de Wessex]], rèi de [[Wessex]].
* [[Ibrahim ibn al-Aghlab]], emir [[Aglabidas|aglabida]].
* [[Irèna l'Atenenca|Irèna]], emperatritz [[Empèri Bizantin|bizantina]].
* [[Jabir Ibn Hayyan]], [[alquimia|alquimista]] [[iran]]ian.
* [[Leon V (emperaire bizantin)|Leon V]], emperaire [[Empèri Bizantin|bizantina]].
* [[Loís lo Piós]], emperaire [[Empèri Carolingian|carolingian]].
* [[Miquèu III (emperaire)|Miquèu III]], emperaire [[Empèri Bizantin|bizantin]].
* [[Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi]], [[matematicas|matematician]] [[Iran|persan]].
* [[Nicefòr Ièr|Nicefòr I{{èr}}]], emperaire [[Empèri Bizantin|bizantin]].
* [[Tòmas l'Eslau]], generau e emperaire usurpator [[Empèri Bizantin|bizantin]].
</div>

== Liames intèrnes ==

* [[Califat Abbassida]].
* [[Civilizacion maia]].
* [[Empèri Bizantin]].
* [[Mutazilisme]].

== Bibliografia ==

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

[[Categoria:Sègle]]