(136108) Haumea
Haumea (symbol: .svg){kind=small}
)[5] – planeta karłowata z Pasa Kuipera, należąca do grupy plutoidów, odkryta 7 marca 2003 roku.
 Zdjęcie z Kosmicznego Teleskopu Hubble’a | |
| Odkrywca |
Mike Brown i in., José Ortiz i in. |
|---|---|
| Data odkrycia |
7 marca 2003[1] |
| Numer kolejny |
136108 |
| Oznaczenie tymczasowe |
2003 EL61 |
| Charakterystyka orbity (2023-09-13) | |
| Przynależność obiektu |
|
| Półoś wielka | |
| Mimośród |
0,1999[1] |
| Peryhelium | |
| Aphelium | |
| Okres obiegu wokół Słońca |
280,9[1] lat |
| Inklinacja |
28,21[1]° |
| Charakterystyka fizyczna | |
| Średnica |
ok. 1595[2] km |
| Masa |
(4,006 ± 0,040)[3] × 1021 kg |
| Średnia gęstość |
1,757 – 1,885[4] g/cm3 |
| Okres obrotu | |
| Albedo |
0,51[2] |
| Jasność absolutna | |
| Satelity naturalne | |
Odkrycie i nazwa
edytujChoć odkrycie ogłoszono 29 lipca 2005 roku, Haumea została sfotografowana już w 1955 roku i odnaleziona pół wieku później na kliszach z Obserwatorium Palomar. Odkrycie zostało zgłoszone przez grupę José L. Ortiza z Obserwatorium Sierra Nevada w Hiszpanii, chociaż obiekt był obserwowany niezależnie przez grupę Mike'a Browna z Caltech w Stanach Zjednoczonych. Początkowo Brown uznał pierwszeństwo Ortiza, lecz sprawa stała się kontrowersyjna, kiedy pojawiły się wątpliwości, czy Ortiz nie wykorzystał danych zebranych przez grupę z Caltechu[6].
Kontrowersje wokół odkrycia przyspieszyły ogłoszenie dwóch innych odkryć zespołu Mike'a Browna – Makemake, którego średnica wynosi około 60% średnicy Plutona, oraz ciała o wielkości zbliżonej do Plutona – Eris.
17 września 2008 roku Międzynarodowa Unia Astronomiczna zakwalifikowała Haumeę jako planetę karłowatą i nadała jej obecną nazwę. Jej nazwa pochodzi od Haumei, bogini płodności i porodu w mitologii hawajskiej[7]. Wcześniej nosiła ona tymczasowe oznaczenie 2003 EL61, a także używana była nieoficjalna nazwa – „Santa” (Święty Mikołaj).
Orbita
edytuj
(136108) Haumea obiega Słońce po orbicie o mimośrodzie 0,20 i nachyleniu do ekliptyki 28,2° w czasie ok. 281 lat. Średnia odległość tego ciała od Słońca wynosi 42,9 j.a. Początkowo Haumea została zaklasyfikowana do klasycznych obiektów Pasa Kuipera (cubewano)[8], ale później została skreślona z tej listy[9].
Rozmiary i właściwości fizyczne
edytuj
Ciało to nie ma kształtu sferycznego, choć jego rozmiary i masa (ponad 30% masy Plutona) pozwalały, by w przeszłości uformowało się w obiekt prawie kulisty. Jednak bardzo szybki ruch obrotowy wokół najkrótszej osi (niespełna 4 godziny – jeden z najkrótszych spośród wszystkich ciał Układu Słonecznego o średnicach przekraczających 100 km) spowodował rozciągnięcie planetoidy. Według pomiarów przeprowadzonych za pomocą teleskopu Kecka miał to być obiekt o kształcie grubego cygara o rozmiarach ~1960×1518×996 (średnio 1500) km. Nowsze oszacowania mówią jednak o średnicy około 1595 km[2].
Przypuszcza się, że w okresie kształtowania się planet ta planetoida transneptunowa mogła wziąć udział w jakiejś ogromnej kosmicznej kolizji z innym ciałem niebieskim. Wtedy właśnie doszło do przyśpieszenia ruchu obrotowego i utworzenia satelitów tego obiektu oraz innych jeszcze ciał, które nie są już powiązane grawitacyjnie z Haumeą. Wskazuje na to odkrycie pięciu planetoid o orbitach zbliżonych do orbity Haumei, których symulacje orbit prowadzą do wspólnego dla tych obiektów punktu. Byłaby to pierwsza znaleziona w Pasie Kuipera rodzina planetoid powstała w trakcie jednej kosmicznej katastrofy.
Naturalne satelity
edytujObserwacje z użyciem optyki adaptacyjnej wykazały, że (136108) Haumea ma dwa księżyce. Większy z nich – Hiʻiaka (tymczasowe oznaczenie: S/2005 (136108) 1) – obiega tę planetoidę po orbicie o mimośrodzie 0,05 w średniej odległości 49 100 km w ciągu 49,12 dni. Jego masa stanowi ok. 1% masy głównego ciała. Ma średnicę szacowaną na ok. 350 km[2]. Nazwa tego księżyca pochodzi od hawajskiej bogini o imieniu Hiʻiaka, jednej z córek Haumei. Wcześniej był on nieoficjalnie nazywany „Rudolph” (jeden z reniferów Świętego Mikołaja z wiersza A Visit from St. Nicholas).
Mniejszy księżyc – Namaka (tymczasowe oznaczenie: S/2005 (136108) 2) – krąży w średniej odległości 39 300 km w czasie 34,7 dnia. Orbity obydwu satelitów nachylone są względem siebie o ok. 40°. Jego średnica wyliczona na podstawie współczynnika odbijania światła wynosi ok. 150 km[2]. Jego nazwa pochodzi od Namaki, ducha wody zrodzonego z ciała Haumei. Księżyc ten był nieoficjalnie nazywany „Blitzen” (jeden z reniferów Świętego Mikołaja z wiersza A Visit from St. Nicholas).
Na podstawie obserwacji ruchów tych ciał obliczono masę układu, która wynosi ok. 4,0×1021 kg[3].
Pierścień
edytujW październiku 2017 poinformowano o odkryciu wokół Haumei pierścienia. Zaobserwowano go dzięki analizie zjawiska zakrycia gwiazdy przez Haumeę 21 stycznia 2017 roku[12].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j (136108) Haumea w bazie Jet Propulsion Laboratory (ang.) [dostęp 2023-09-23]
- ↑ a b c d e Wm. Robert Johnston: List of Known Trans-Neptunian Objects. Johnston's Archive, 2023-07-23. [dostęp 2023-09-23]. (ang.).
- ↑ a b D. Ragozzine, M.E. Brown. Orbits and Masses of the Satellites of the Dwarf Planet Haumea = 2003 EL61. „The Astronomical Journal”. 137 (6), s. 4766, 2009. DOI: 10.1088/0004-6256/137/6/4766. arXiv:0903.4213. Bibcode: 2009AJ....137.4766R.
- ↑ J.L. Ortiz i inni. The size, shape, density and ring of the dwarf planet Haumea from a stellar occultation. „Nature”. 550 (7675), s. 219–223, 2017. DOI: 10.1038/nature24051. Bibcode: 2017Natur.550..219O.
- ↑ JPL/NASA, What is a Dwarf Planet? [online], Jet Propulsion Laboratory, 22 kwietnia 2015 [dostęp 2022-01-19] (ang.).
- ↑ Michael E. Brown: The electronic trail of the discovery of 2003 EL61. [w:] CalTech [on-line]. [dostęp 2006-08-16]. (ang.).
- ↑ News Release - IAU0807: IAU names fifth dwarf planet Haumea. IAU, 17 września 2008. [dostęp 2008-09-18]. (ang.).
- ↑ MPEC 2006-X45 : DISTANT MINOR PLANETS (2006 DEC. 21.0 TT). „Minor Planet Electronic Circular”, 2006-12-12. IAU. Minor Planet Center.
- ↑ MPEC 2010-H75 : DISTANT MINOR PLANETS (2010 MAY 14.0 TT). „Minor Planet Electronic Circular”, 2010-04-30. IAU. Minor Planet Center.
- ↑ Dwarf Planet Haumea Shines With Crystalline Ice. sciencedaily.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-11)]., www.sciencedaily.com (ang.)
- ↑ High-contrast observations of (136108) Haumea, www.aanda.org (ang.)
- ↑ J.L. Ortiz i inni: The size, shape, density and ring of the dwarf planet Haumea from a stellar occultation. 2017-10-12. (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Diagram orbity (136108) Haumea w bazie Jet Propulsion Laboratory (ang.)
- Dane o obiekcie i jego satelitach (ang.)
- (136108) Haumea w bazie Minor Planet Center (ang.)