Batalion (ptak)
Batalion[5], bojownik batalion, bojownik zmienny, biegus bojownik, bojownik odmienny (Calidris pugnax) – gatunek średniej wielkości ptaka wędrownego z rodziny bekasowatych (Scolopacidae).
| Calidris pugnax[1] | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
.jpg) Samiec w szacie godowej nad Biebrzą | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
batalion | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 Letnie terytorium lęgowe Zasięg całorocznego występowania Zasięg występowania poza sezonem lęgowym | |||
Systematyka
edytujNazwę zgodną z zasadami nazewnictwa binominalnego ustalił w 1758 roku Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae, którą uważa się za początek nomenklatury zoologicznej. Autor nadał batalionowi nazwę Tringa Pugnax. Jako miejsce typowe wskazał Europę, co później zawężono do Szwecji[2][3][6].
Dawniej umieszczany w monotypowym rodzaju Philomachus, jednak na podstawie badań, których wyniki opublikowano w 2012 roku, przeniesiono go do rodzaju Calidris[2]. Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) oraz autorzy Handbook of the Birds of the World nie wyróżniają podgatunków[2][7].
Występowanie
edytujZamieszkuje północną i północno-wschodnią Europę oraz Syberię po Morze Ochockie i Cieśninę Beringa. Zimuje w Europie Zachodniej, Afryce Północnej i Subsaharyjskiej, na Bliskim Wschodzie, w Indiach i Azji Południowo-Wschodniej aż po Wielkie Wyspy Sundajskie i Filipiny[2]. Czasem skraca wędrówkę i dolatuje tylko do Morza Północnego i Wielkiej Brytanii. Przeloty w marcu–maju i lipcu–październiku. Podczas wędrówek jest jednym z najliczniejszych bekasowców obserwowanych w Polsce. Sporadycznie zalatuje do Ameryki Północnej i Australii[4].
W Polsce populacja lęgowa bataliona jest na granicy wymarcia[8]. W latach 2013–2018 szacowano, że liczba zakładających gniazda samic w jednym sezonie zawierała się w przedziale 0–3[9], choć jeszcze na początku wieku szacowano ją na 50 do 80 samic, na rozproszonych, nieregularnie zajmowanych stanowiskach głównie w północnej części kraju[10]. Gwałtowny spadek liczebności następował od lat 80. XX wieku; jeszcze na przełomie lat 70. i 80. oceniano ją na 300–400 samic, a w połowie lat 80. – na 150–200 samic. Batalion występuje głównie na Bagnach Biebrzańskich, ale nastąpił tam drastyczny spadek liczebności związany z zarastaniem torfowisk. Poza tym dawniej gniazdował w dolinie Bugu (rejon Drohiczyna i Serocka) oraz nad Zalewem Sulejowskim na Pilicy. Pojedyncze lęgi stwierdzano również na Polesiu Lubelskim, nad jeziorem Jamno i u ujścia rzeki Redy. Z pewnością przestał już gniazdować, ze względu na osuszenie terenu, na Bagnach Kramskich w byłym woj. konińskim, w dolinie Narwi (okolica Suraża i Tykocina) i w dolinie Bzury (rejon Łęczycy). W Polsce, obok Niemiec, Belgii, Holandii i Francji, przebiega jego południowa granica występowania.
Morfologia
edytuj
- Wygląd
Silnie zaznaczony dymorfizm płciowy. Samica wielkości kosa, samiec wyraźnie większy. Typowa sylwetka biegusa, nogi długie, mała głowa, krótka szyja, dziób krótszy od głowy, lekko wygięty do dołu. Ogon i kuper tylko po bokach białe. W szacie godowej, od kwietnia do sierpnia, pióra na przodzie szyi tworzą jednobarwną lub prążkowaną kryzę (czarną, czerwonobrązową lub białą). Długie, zakręcone pióra na potylicy tworzą rodzaj uszu. Przód i boki głowy nieopierzone, pokryte brodawkowatą skórą. Kolory „uszu”, kryzy i nagiej skóry silnie zmienne – od bieli, beżu, żółci, pomarańczu, po niebieski, purpurowy, czarny. Zmienny również rysunek – od jednolitego koloru po plamki i prążki. Wszystko to sprawia, że ubarwienie każdego z samców batalionów jest równie niepowtarzalne jak ludzkie linie papilarne. Odnosi się to również do ubarwienia nóg i dzioba. Grzbiet i skrzydła u wszystkich ptaków szarobrązowe z ciemnymi plamkami, brzuch jasnoszary. Pióra płaszcza często odstają. Dziób ciemny, kolor nóg zmienny – od czerni po oliwkowożółty i czerwony. Samice w szacie godowej mają wierzch ciała, szyję i pierś szarobrązową z dużymi czarnymi polami.
Samce w szacie spoczynkowej, samice i osobniki młodociane ubarwione podobnie. Można je pomylić wtedy z innymi bekasowcami. Wierzch ciała szarobrązowy z ciemnymi plamkami, brzuch jasny. Brak kryzy, „uszu”, a cała głowa, również u samców, opierzona. Mimo że samiec jesienią jest podobny do samicy, to jest jednak od niej o 1/3 większy. U młodych szyja i podgardle są rudawe, brązowoszary wierzch z wyraźniejszym łuskowaniem, brzuch beżowy, a nogi od barwy szlamistej do zielonkawej, potem przechodzą w żółtą, a u dorosłych w czerwonopomarańczową.
W locie na skrzydłach widać wąski jasny pas i ciemniejsze przyśrodkowe sterówki ogona, który jest od góry obrzeżony na biało.
- Wymiary średnie
Długość ciała ok. 29–32 cm (samiec), 22–26 cm (samica).
Rozpiętość skrzydeł ok. 44–59 cm.
Masa ciała ok. 70–255 g.
Ekologia i zachowanie
edytujBiotop
edytujRozległe, wilgotne, krótko ścięte i słabo użytkowane łąki w pobliżu małych zbiorników wodnych, torfowiska oraz bagna. Preferuje pas północnoeuropejskiej i azjatyckiej tundry. W czasie przelotów odpoczywa na wilgotnych łąkach i mulistym podłożu.
Głos
edytujZaniepokojone bataliony wydają głuche „ga gag ga”, ale raczej rzadko się odzywają.
Rozród
edytuj- Toki
Na lęgowiska samce wracają do Europy Środkowej pod koniec marca i na początku kwietnia, a 2–3 tygodnie później samice. Różnicę w czasie samce wykorzystują na dokończeniu pierzenia, tak, że zwykle samice zastają je już w barwach godowych. Na wiosnę samce podczas toków zbierają się w grupy na suchych miejscach wśród podmokłych łąk i bagien, a następnie rytualnymi walkami starają się zwrócić na siebie uwagę samic. Każdy samiec ma określone terytorium tokowe, z którego przywabia samice, o średnicy 25–40 cm. Broni go agresywnie. Cały ten teren porównywany jest do areny, w której centrum znajduje się samiec o najwyższej randze. Jak tylko zobaczą samice, samce stroszą pióra czubów i kryz, trzęsą głowami, rozkładają pióra ozdobne i ogony, drepczą w miejscu, podskakują w górę, biegają tam i z powrotem. Wdają się też w udawane walki na dzioby i pazury z konkurentami. Samice przechadzają się między nimi i wybierają tego samca, który najokazalej przedstawił swoje upierzenie i barwy. Samiec w tym czasie kłania się im, mając nastroszone pióra. Mimo to zachowania te nie tworzą więzi pomiędzy partnerami. Po zapłodnieniu samce zostawiają samicę i wracają na tokowisko. Takie zachowania godowe powodują jednocześnie, że jeden samiec może zdobyć parę samic (które chętniej wybierają samce o wysokiej randze), a inne – żadnej.
Nie ma tu dłuższego łączenia się w pary, wspólnej budowy gniazda. Warto też wspomnieć o samcach satelitarnych, pozbawionych swojego terytorium. Nie wykazują agresywnego zachowania, więc są tolerowane przez inne samce.
- Gniazdo
Na ziemi, w suchym miejscu. Samica wyszukuje wilgotne miejsca w trawach, gdzie wygrzebuje jamkę, którą wyścieła źdźbłami i liśćmi traw.
- Jaja
W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w maju–czerwcu 4 jaja o różnej barwie, przeważnie są brązowo lub zielonkawo nakrapiane.
- Okres lęgowy
.jpg)
Jaja wysiadywane są przez okres 21–22 dni tylko przez samicę. Pisklęta usamodzielniają się po około 3 tygodniach. Opiekuje się nimi tylko samica. Od sierpnia bataliony zbierają się w liczne stada dochodzące nawet do tysięcy osobników. Jesienne przeloty trwają do października.
Pożywienie
edytujBezkręgowce, głównie dorosłe owady i ich larwy, pająki, skorupiaki wodne oraz ślimaki, uzupełnione pokarmem roślinnym, a podczas przelotów i na zimowiskach zjadają też nasiona. Zbierają je z powierzchni ziemi, wybierają z wody lub chwytają w płytszych wodach. Batalion żeruje spokojnie, chodząc lub brodząc na płytkich głębokościach.
Status i ochrona
edytujMiędzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje bataliona za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, wstępnie obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, zawiera się w przedziale 1,5–10 milionów osobników. Trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy[4].
W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą; wymaga ochrony czynnej[11]. Na Czerwonej liście ptaków Polski uznany za gatunek krytycznie zagrożony (CR) (dotyczy populacji lęgowej)[8]. Do 1995 roku był to ptak łowny[8].
Zagrożeniami dla tego gatunku są m.in. osuszanie bagien i zarastanie krzewami podmokłych łąk.
Filatelistyka
edytujPoczta Polska wyemitowała 28 lutego 1970 r. znaczek pocztowy przedstawiający tokujące bataliony o nominale 1,35 zł, w serii Ptaki łowne. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Jerzy Desselberger. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[12]
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b Philomachus pugnax, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2014-03-01] (ang.).
- ↑ a b c d e Van Gils, J., Wiersma, P. & Kirwan, G.M.: Ruff (Calidris pugnax). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2019. [dostęp 2019-11-18].
- ↑ a b c d e D. Lepage: Ruff Calidris pugnax. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-03-11]. (ang.).
- ↑ a b c Calidris pugnax, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek, M. Kuziemko: Podrodzina: Arenariinae Stejneger, 1885 (1840) - biegusy (wersja: 2019-11-06). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-11-18].
- ↑ K. Linneusz, Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, wyd. 10, t. 1, Holmiae 1758, s. 148 (łac.).
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v13.1). [dostęp 2023-03-11]. (ang.).
- ↑ a b c Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
- ↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
- ↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany, PTPP „pro Natura”, Wrocław 2003, ISBN 83-919626-1-X, s. 273
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
- ↑ Marek Jedziniak: Ptaki łowne. www.kzp.pl. [dostęp 2018-07-21]. (pol.).
Bibliografia
edytuj- Karel Stastny: Ptaki wodne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-10-7.
- Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Linki zewnętrzne
edytuj- Zdjęcia, nagrania audio i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Philomachus pugnax (Batalion). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 8: Ptaki (część II). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 79–84. ISBN 83-86564-43-1.