Chaldi
Chaldi (urart. Dḫal-di) – naczelne bóstwo panteonu urartyjskiego, małżonek bogini Arubaini. Jego imię oznaczało prawdopodobnie „niebieski”. Głównym ośrodkiem kultu Chaldiego było miasto Musasir, po którego zburzeniu w 714 roku p.n.e. bóstwo stopniowo utraciło swoje znaczenie.
| bóg nieba | |
 Chaldi na lwie. Fragment malowidła odkryto w Arin Berdzie, obecnie znajduje się w Muzeum Historycznym Armenii | |
| Występowanie | |
|---|---|
| Atrybuty |
broda, skrzydła, lew, byk |
| Siedziba | |
| Teren kultu | |
| Szczególne miejsce kultu |
Musasir |
| Rodzina | |
| Żona | |
Pochodzenie Chaldiego
edytuj
Większość bóstw Urartu została zapożyczona z Mezopotamii. Chaldi początkowo był plemiennym bogiem Urartyjczyków[1]. Według najbardziej rozpowszechnionej teorii plemiona urartyjskie, nazywane też ludem Nairi, migrowały wzdłuż Wyżyny Armeńskiej z rejonów Rewanduz w prowincji Azerbejdżan Zachodni w Iranie[2]; w czasie wędrówki szerzyły kult Chaldiego.
Etymologia jego imienia pozostaje niejasna. Prawdopodobnie pochodzi od wyrazu „niebo”, gdyż takie znaczenie ma słowo hal- w językach północno-wschodniokaukaskich, z którymi języki huro-urartyjskie są spokrewnione. W tym przypadku imię Chaldi mogło oznaczać „niebieski”[3].
Głównym ośrodkiem kultu Chaldiego było miasto Musasir, położone obecnie w zachodniej części prowincji Azerbajdżan Zachodni[4]. Po tym, jak Musasir w IX wieku p.n.e. został włączony do Urartu, Chaldi został głównym bóstwem panteonu. Za panowania króla Ispiniego nastąpiło wykrystalizowanie zasad religii urartyjskiej, a cześć, którą oddawano Chaldiemu, zaczęła przypominać sposób, w jaki czczono Aszura w sąsiedniej Asyrii.
Kult Chaldiego
edytujImię Chaldiego występowało na początku dokumentów królewskich: „Silny Chaldim Menua, syn Iszpuniego, rzecze...” Niekiedy Chaldi był głównym bohaterem wypraw wojskowych Urartu: „Bóg Chaldi ze swoją bronia rozpoczął wyprawę, pokonał krainę Erikuachi, podbił miasto Luchiuni, rzucił je do nóg Menui. Chaldi potężny, broń boga Chaldiego potężna”. Podobne sformułowania fraz zostały zapożyczone z Asyrii.
Modlitwom do Chaldiego towarzyszyły ofiary ze zwierząt domowych. Według tekstów urartyjskich bóstwu przysługiwała jednorazowo ofiara z siedemnastu wołów i trzydziestu czterech owiec[5].
Składanie ofiar odbywało się w świątyniach Chaldiego, ulokowanych prawdopodobnie we wszystkich miastach urartyjskich. Świątynie budowano w obrębie twierdzy na wzniesieniu, drugim pod względem wysokości (na najwyższym mieścił się pałac królewski). Każda miała wieżę, przypominającą ziggurat[6]. Ściany świątynne zdobiono bronią. Czynność ta symbolizowała więź między wolą boga a zwycięstwem armii Urartu[7].
Wizerunki Chaldiego
edytuj
Zgodnie z kanonami sakralnej sztuki Starożytnego Wschodu Chaldiego przedstawiano z profilu. Postać mogła mieć (ale niekoniecznie) brodę i skrzydła. Niekiedy Chaldi trzymał w ręku przedmioty o nieznanym przeznaczeniu. Często był przedstawiany stojący na lwie, spotykane są również wizerunki bóstwa na byku. W niektórych przypadkach na lwie był też przedstawiany Tejszeba – drugie po Chaldim główne bóstwo panteonu urartyjskiego[8].
Zanikanie kultu Chaldiego
edytujW 714 roku p.n.e. król asyryjski Sargon II po długotrwałej wojnie pokonał wojska króla urartyjskiego, Rusy II, i w rezultacie niespodziewanego dla Urartyjczyków manewru swojej armii zdobył i zburzył Musasir, główne miasto kultu Chaldiego. To wydarzenie zbiegło się z początkiem zmierzchu państwowości Urartu. Musasir nie został odbudowany i kult Chaldiego zaczął zanikać. W ostatnich latach istnienia Urartu stolicę przeniesiono do Tejszebaini, ośrodka kultu Tejszeby. W dokumentach królewskich coraz częściej zwracano się do Tejszeby, a nawet asyryjskiego Aszura i babilońskiego Marduka[9]. W pochodzącym z VIII wieku p.n.e. liście króla Asyrii, którego autorstwo przypisuje się Tiglat-Pileserowi III lub Sargonowi II wspomniany został zwiadowca Parni-aldi. Imię to przyczyniło się do powstania hipotezy, że oznacza ono „posiadający farn od boga Chaldiego”, gdzie farn to religijny irański termin; aldi w imieniu szpiega to regionalne zniekształcenie imienia Chaldi[10]. Zdaniem I.M. Djakonowa Chaldi przetrwał jako Michrom w religii plemion ormiańskich. Został zapożyczony od ludów irańskich, które po upadku Urartu włączyli go do swojej mitologii[11].
Przypisy
edytuj- ↑ Б.Б. Пиотровский, Ванское царство (Урарту), s. 220–221.
- ↑ M. Salvini, Geschichte und Kultur der Urartäer; E.C. Stone, P.E. Zimansky, The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis, w: E.C. Stone, P. E. Zimansky, Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound; R.D. Barnet, Urartu, w: The Cambridge Ancient History, T. 3.
- ↑ Б.Б. Пиотровский, Ванское царство (Урарту), s. 224.
- ↑ Г.А. Меликишвили, Мусасир и вопрос о древнейшем очаге урартских племён, „Вестник древней истории”, 2 (1948), s. 37–48.
- ↑ Г.А. Меликишвили, Урартские клинообразные надписи, „Вестник древней истории”, 1-4 (1953), 1 (1954).
- ↑ К.Л. Оганесян, Крепость Эребуни (782 г. до н.э.).
- ↑ Д.Г. Редер, Роль Муцацирского храма в экономике Урарту и Ассирии в VIII в. до н.э., „Вестник древней истории”, 1 (1987), s. 147–158; M. Chahin, The Kingdom of Armenia.
- ↑ B. Oktay, The Anzaf fortresses and the gods of Urartu, s. 35–45.
- ↑ M. Salvini, Una Stele di Rusa III Erimenahi dalla zona di Van, „Studi micenei ed egeo-anatolici”, 44 (2002) nr 2, s. 115–144.
- ↑ Э.А. Грантовский, Ранняя история иранских племен Передней Азии, s. 350–352.
- ↑ И.М. Дьяконов, Архаические мифы Востока и Запада, s. 211, 224.
Bibliografia
edytuj- Barnet R.D., The Cambride Ancient History, T. 3, Cambridge 1973.
- Chahin M., The Kingdom of Armenia, London 2001. ISBN 0-7007-1452-9.
- Oktay B., The Anzaf fortresses and the gods of Urartu, Istambul 1999. ISBN 975-6899-01-8.
- Salvini M., Geschichte und Kultur der Urartäer, Darmstadt 1995. ISBN 3-534-01870-2. ISBN 978-3-534-01870-3
- Stone E.C., Zimansky P. E., Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound, Los Angeles 2003. ISBN 1-931745-01-3.
- „Studi micenei ed egeo-anatolici”, 44 (2002) nr 2.
- „Вестник древней истории”, 2 (1948), 1–4 (1953), 1 (1954), 1 (1987).
- Грантовский Э.А., Ранняя история иранских племен Передней Азии, Москва 2007. ISBN 978-5-02-036327-4.
- Дьяконов И.М., Архаические мифы Востока и Запада, Москва 1990. ISBN 535400876Х.
- Оганесян К.Л., Крепость Эребуни (782 г. до н.э.), Ереван 1980.
- Пиотровский Б.Б., Ванское царство (Урарту), Москва 1959.