Czerń (ruskie chłopstwo)
Czerń (ukr. чернь[1]) – termin utworzony w XVII wieku na określenie chłopów, niemających statusu kozaków, zamieszkujących tereny Ukrainy Naddnieprzańskiej, czyli województwa bracławskie, kijowskie i czernihowskie Rzeczypospolitej. Czernią nazywano m.in. chłopów biorących udział w powstaniach kozackich[2].
Po traktacie Grzymułtowskiego aż do początku XVIII wieku chłopi ruscy na Ukrainie Lewobrzeżnej, należącej do Carstwa Rosyjskiego, mogli jeszcze przechodzić na służbę kozacką. Później starszyzna kozacka we własnym interesie zaczęła ograniczać to prawo, likwidując dawniej będące w większości „wsie rządowe”, które przechodziły na własność starszyzny. Władze rosyjskie natomiast, mając na uwadze niski koszt utrzymywania wojsk kozackich, w przypadku wojny wydawały rozporządzenia zezwalające chłopom na powrót do stanu kozackiego pod warunkiem przedstawienia dokumentów, że ojciec lub dziadek był Kozakiem. Wskutek tego częste było zjawisko poszukiwania kozactwa i spory (sądowe i zbrojne) z tym związane.
Określenie „czerń” pojawia się w pracach historyków zajmujących się stosunkami polsko-kozackimi[potrzebny przypis], a także w powieści Henryka Sienkiewicza Ogniem i mieczem.
Etymologia
edytujEtymologicznie słowo to występuje w języku ukraińskim i rosyjskim. Do języka polskiego dostało się jako rutenizm[3]. Początkowo słowo to było używane dla określenia chłopów wolnego stanu, „smerdę”, następnie niewolnych chłopów należących do bojarów i duchowieństwa prawosławnego[4]. W literaturze określenia tego zamiennie używał Józef Ignacy Kraszewski w powieści Stara baśń[5]. Dla Mickiewicza[6] i Puszkina słowo to oznaczało „moskiewskie pospólstwo”, „nie naród”[7].
Współcześnie
edytujObecnie termin ten używany jest przez środowiska kresowe jako pejoratywne[potrzebny przypis] określenie chłopów ukraińskich, uczestniczących w rzezi wołyńskiej i czystkach etnicznych w Małopolsce Wschodniej[8].
Po atakach oddziałów niemieckich lub oddziałów Ukraińskiej Powstańczej Armii i Samoobronnych Kuszczowych Widdiłów na wsie i osady zamieszkane przez Polaków, na te same miejsca napadali niejednokrotnie nienależący do tychże oddziałów chłopi ukraińscy, a następnie palili zabudowania[potrzebny przypis]formacji[9].
We współczesnym języku ukraińskim jest to pejoratywny[potrzebny przypis] termin odnoszący się do niezorganizowanych zbiorowości ludzkich – tłumu, tłuszczy[10].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ чернь (сброд, люди низшего класса) и низший класс людей – голытьба (сирота; народ отчаянный, голь), [w:] Галина Федоровна Благова. Бабур-Наме: к истории чагатайского литературного языка. 1994.
- ↑ Władysław Serczyk – Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-1651.
- ↑ Andrzej Bańkowski. PWN. Etymologiczny słownik języka polskiego: A-K. 2000. „pospólstwo, tłum XVI-XIX, rutenizm, st. rus. černь – w znaczeniu specjalnym, niełatwym do objaśnienia (przeciwstawienie czarnowłosego ludu jasnowłosym kniaziom i bojarom)” str. 226, dla porównania „Чернь-черневые татары – северные алтайцы, исключая шорцев”, [w:] Sprache, Geschichte und Kultur der altaischen Völker. Zentralinstitut für Alte Geschichte und Archäologie”. Berlin. 1974; Mickiewicz o czerni moskiewskiej „Ten duch mongolski był już w ludzie moskiewskim, i lud ten dziwnie logicznie dobijał się o samowładzę nad sobą. Z równąż logiką anarchia w Polsce chwytała się każdej opinii zgubnej stojącemu rządowi”, [w:] Adam Mickiewicz. Literatura słowiańska: Rok pierwszy, 1840-1841. s. 432.
- ↑ „Co gorszą dla Polski było rzeczą, to były związki czerni, czyli ludu prostego na Rusi z temiż Kozakami, bo prześladowani o wiarę dla Unii Rusini Nieuniacy uchodzili bez ustanku na Zaporoże i krzepili siły Kozackie i tak już zbyt potężne”, [w:] Jerzy Samuel Bandtkie. 1835; „chłopi klasztorni, do monasterów należący, od słowa czerń (=czarni mnisi)”, [w:] Ignacy Benedykt Czarnowiecki.; „smard był już poddany kniaźki, jak czerń była poddaństwem bojarów i duchowieństwa”, [w:] Pamiętnik literacki t. 68, w. 3-4 Instytut Badań Literackich (Polska Akademia Nauk). Ossolineum. 1977. s. 65.
- ↑ „Tu smerdowie pijani lud rozstawiają, a serca dodają: – Hej, hej! To czerń, nie wojaki, licha drużyna, od sochy to i od radła, motłoch!” Józef Ignacy Kraszewski. Stara baśń. wyd. Zielona Sowa. 2004. s. 159.
- ↑ „Bojarowie chcieli naprzód zobowiązać czerń, czyli pospólstwo, do posłuszeństwa radzie bojarskiej (zob. Borys Godunow); gmin począł krzyczeć tłumnie, że nie zna żadnej rady, że ma tylko hosudara. – „Ależ hosudar umarł.” – „To niech panuje jego żona...”, [w:] Adam Mickiewicz. Pisma. Literatura słowiańska: s. 431.
- ↑ А. С. Пушкин. Поэт и толпа.
- ↑ Filip Moniak, Patrick Schreibe, Ukraina - państwo wielu narodowości, „EUNOMIA – Rozwój Zrównoważony – Sustainable Development”, 2 (103), Akademia Nauk Stosowanych w Raciborzu, 2022, s. 38-53 [dostęp 2023-05-25] (pol.).
- ↑ Grzegorz Hryciuk, Straty ludności na Wołyniu w latach 1941-1944 [w:] „Polska-Ukraina: trudne pytania”, t. 5, s. 277
- ↑ чернь = common people; mob, rabble; black color (dress, thread ) [w:] Ukrainian-English dictionary by C.H. Andrusyshen, 1990
Literatura
edytuj- Natalia Jakowenko: „Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku”, Lublin 2000
- Grzegorz Hryciuk, Straty ludności na Wołyniu w latach 1941-1944. Warszawa, 1999. [w:] „Polska-Ukraina: trudne pytania”