Dopełniacz (przypadek)
Dopełniacz (łac. genetivus) – drugi przypadek deklinacji, odpowiada na pytania: kogo? czego?. Używany w relacjach przynależności, jak np. w wyrażeniu kot Ali. W języku polskim ma o wiele szersze zastosowanie – używany jest zamiast biernika przy czasownikach w formie przeczącej, przy wielu innych, np. udzielić wywiadu. Oprócz mianownika jest najczęściej występującym przypadkiem w języku polskim[1].
Język polski
edytujFunkcje dopełniacza w zdaniu polskim
edytujDopełniacz może występować jako[1]:
- dopełnienie, jeśli orzeczenie jest zaprzeczone: Maciek nie zjadł obiadu
- przydawka – dom ojca
Formy dopełniacza
edytujW przypadku rzeczowników żywotnych forma dopełniacza jest równa formie biernika: Nie miała chłopca, ale dwie dziewczynki (D), Widzę tego chłopca[2]. Końcówką liczby pojedynczej dla dopełniacza są: dla rodzaju męskiego dla rzeczowników żywotnych -a (wyjątki: wół, bawół), dla nieżywotnych -a i -u[3], dla rodzaju żeńskiego -y, -i. W liczbie mnogiej rzeczowniki rodzaju męskiego przyjmują końcówki -ów, -y, -i, żeńskie -y, -i lub też nie przyjmują żadnej końcówki (np. kobiet), w rodzaju nijakim albo nie ma końcówki, albo jest nią -ów[4]. Formy dopełniacza mogą przysparzać kłopotów związanych z normatywnością, np. w kwestii tego, czy w języku standardowym używać formy meczów, czy meczy[5].
Łacina
edytujKońcówki
edytujW poszczególnych deklinacjach dopełniacz odznacza się następującymi końcówkami[6]:
| deklinacja I | deklinacja II | deklinacja III | deklinacja IV | deklinacja V | |
|---|---|---|---|---|---|
| Mianownik | -a | -us, -um | różne | -us, -u | -es |
| Dopełniacz | -ae | -i | -is | -us | -i |
Funkcje w zdaniu
edytujW języku łacińskim najważniejszą funkcją jest wyrażenie relacji posiadania (genetivus posessivus) Może występować w funkcji przydawki dopełniaczowej: fructus arboris → owoc drzewa, a także orzecznika: domus est patris – dom jest ojca[7].
Inne konstrukcje dopełniaczowe[8]:
- genetivus qualitatis – wyraża jakość lub cechę: vir magni ingenii → mężczyzna wielkiego talentu
- genetivus subiectivus (dopełniacz podmiotowy) – wyraża osobę lub rzecz, która jest wykonawcą czynności: amor matris → miłość matki (matka, która kocha)
- genetivus obiectivus (dopełniacz dopełnieniowy) – wyraża osobę lub rzecz, na której jest wykonywana czynność: odium hominum → nienawiść do ludzi
- genetivus partitivus (dopełniacz cząstkowy) – oznacza część całości, występuje przy stopniu wyższym lub najwyższym, a także zaimkach i liczebnikach: fratrum maior natu → starszy z braci
- genetivus criminis – wyraża winą lub zbrodnię i występuje po takich czasownikach jak accuso (oskarżać), convinco (dowodzić, przekonywać), damno, condemno (skazywać za coś)
- genetivus pretii (dopełniacz ceny) występuje po takich czasownikach jak aestimo, facio, habeo, puto (szacować, cenić)
Zobacz też
edytuj
Przypisy
edytuj- ↑ a b Nagórko 2007 ↓, s. 113.
- ↑ Nagórko 2007 ↓, s. 142.
- ↑ Nagórko 2007 ↓, s. 144-145.
- ↑ Nagórko 2007 ↓, s. 145.
- ↑ Mirosław Bańko: meczów czy meczy?. [w:] Poradnia językowa PWN [on-line]. [dostęp 2017-12-11].
- ↑ Wielewski 1992 ↓, s. 21.
- ↑ Wielewski 1992 ↓, s. 75.
- ↑ Wielewski 1992 ↓, s. 76-79.
Bibliografia
edytuj- Alicja Nagórko: Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007. ISBN 978-83-01-15390-8.
- Marceli Wielewski: Krótka gramatyka języka łacińskiego. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992. ISBN 83-02-00754-4.