IAI Arawa
IAI Arawa (hebr. עֲרָבָה) – izraelski dwusilnikowy samolot transportowy krótkiego startu i lądowania (ang. Short Take-Off and Landing, STOL) produkowany przez Israel Aerospace Industries (IAI) w latach 1972–1988 w wersjach cywilnych i wojskowych. Łącznie wyprodukowano 103 sztuki samolotu w różnych wersjach. Samoloty Arawa wykorzystywane były przez państwa z Ameryki Północnej i Południowej, Afryki i Azji zarówno przez użytkowników cywilnych jak i wojsko.
 Arawa podczas wojny Jom Kipur (1973) | |
| Dane podstawowe | |
| Państwo | |
|---|---|
| Producent | |
| Typ | |
| Załoga |
2 pilotów |
| Historia | |
| Data oblotu | |
| Lata produkcji |
1972–1988 |
| Liczba egz. |
103 |
| Liczba wypadków |
3 znane |
| Dane techniczne | |
| Napęd |
2x turbośmigłowy silnik Pratt & Whitney Canada PT6A-34 o mocy 750 KM (IAI 201 Arawa) |
| Wymiary | |
| Rozpiętość |
20,9 m (IAI 201 i IAI 202) |
| Długość |
13 m (IAI 201 i IAI 202) |
| Długość kadłuba |
9,33 m (IAI 201) |
| Wysokość |
5,2 m (IAI 201 i IAI 202) |
| Masa | |
| Własna |
3999 kg (IAI 201 i IAI 202) |
| Osiągi | |
| Prędkość maks. |
397 km/h (IAI 201 i IAI 202) |
| Prędkość przelotowa |
320 km/h (IAI 201 i IAI 202) |
| Prędkość wznoszenia |
393 m/min (IAI 201 i IAI 202) |
| Pułap |
7620 m (IAI 201 i IAI 202) |
| Zasięg |
280 km/1056 km (IAI 201) |
| Dane operacyjne | |
| Uzbrojenie | |
| 2x karabin Browning M2 kal. 12,7 mm 2x wyrzutnie 8 rakiet kal. 82 mm | |
| Użytkownicy | |
| Argentyna, Boliwia, Ekwador, Gwatemala, Haiti, Honduras, Izrael, Kamerun, Kolumbia, Meksyk, Nikaragua, Papua-Nowa Gwinea, Salwador, Stany Zjednoczone, Suazi, Tajlandia, Wenezuela | |
| Rzuty | |
| |
W Izraelu pierwsze bojowe użycie Arawy miało miejsce w 1973 roku, a później podczas wojny w Libanie.
Historia powstania
edytujW latach 60. XX wieku rząd Izraela zdecydował, że krajowy przemysł zbrojeniowy powinien rozpocząć prace nad skonstruowaniem i produkcją własnego samolotu. Do tej pory zakłady lotnicze Israel Aerospace Industries zajmowały się remontami lub modernizacją posiadanych jednostek. Zespół odpowiedzialny za projekt uznał, że Izrael nie może konkurować z przedsiębiorstwami produkującymi ciężkie samoloty, ale może spróbować sił w produkcji lekkich samolotów transportowych, które można byłoby wykorzystać w lotnictwie cywilnym i wojskowym. Szefostwo IAI postanowiło, że należy stworzyć konstrukcję mogącą startować i lądować na krótkich pasach startowych lub z miejsc, gdzie nie ma pasów i lotnisk[1]. Założono, że rynkiem zbytu dla tego samolotu będą państwa rozwijające się[2]. W założeniach miał być w stanie przewozić podróżnych, ładunki (w tym samochód terenowy) lub spadochroniarzy z wyposażeniem[1]. Prace nad projektem rozpoczęły się w 1966 roku[3]. W 1968 roku premier Lewi Eszkol wydał zgodę na produkcję prototypu samolotu[4].
W celu osiągnięcia założonych celów zespół konstruktorów postanowił wykorzystać możliwości, jakie dawał jajowaty kadłub, w którym znajdowały się ładownia i kabina pilotów. Ogon został połączony z jednopłatowymi skrzydłami za pomocą oddzielnych belek wyprowadzonych z gondoli turbośmigłowych silników. Skrzydła natomiast podparte były zastrzałami[1][5][6].
27 listopada 1969 roku oblatano maszynę o oznaczeniu 4X-IAI[3]. W oblocie brali udział Awraham Hakohen, Aharon Ozri i Ejtan Szpigel; stwierdzili, że oblot zakończył się sukcesem i wydali pozytywne opinie o konstrukcji[1]. Rok później, 19 listopada, odbył się kolejny testy maszyny 4X-IAI nr 92. Podczas badań flatterowych doszło do katastrofy lotniczej. Skrzydła oderwały się od kadłuba, samolot zaczął nurkować i rozbił się w górach Samarii. Ciała Ozriego i Szpigla zostały wyrzucone z kadłuba i znalezione przez Beduinów. W wypadku zginął również Hakohen. Przeżył jedynie przybyły ze Stanów Zjednoczonych Dave Levin[1][7][8]. Do oderwania skrzydeł miało dojść przy prędkości 215 węzłów (ok. 398 km/h)[4].
8 maja 1971 roku odbył się lot testowy drugiej maszyny o znakach 4X-IAA[3].
W 1972 roku samolot został certyfikowany przez izraelskie i amerykańskie agencje lotnictwa cywilnego[3][4]. Okazało się jednak, że cywilna wersja samolotu IAI 101 nie cieszyła się zainteresowaniem rynku cywilnego[4]. W związku z tym wersja ta nie weszła do produkcji, ale stała się bazą rozwojową dla cywilnej wersji IAI 101B i IAI 102 oraz wojskowej wersji IAI 201[3]. Wersja IAI 101B przeznaczona była głównie na rynek amerykański. Mogła pomieścić 18 pasażerów i napędzana była dwoma turbośmigłowymi silnikami Pratt & Whitney Canada PT6A-36 o mocy 750 KM. Wersja IAI 102 mogła pomieścić 20 pasażerów i mogła mieć zamontowaną w środku toaletę. W konfiguracji VIP w samolocie mogło podróżować 12 osób. IAI 102 była także przystosowana do transportu medycznego, prac kartograficznych, wymagań przemysłu wydobywczego lub rolnictwa. Wojskowy prototyp wersji (o numerze 4X-IAB) IAI 201 odbył pierwszy lot 7 marca 1972 roku. Wersja ta napędzana była silnikami Pratt & Whitney Canada PT6A-34 o mocy 750 KM[3]. Wersja IAI 102 uzyskała certyfikację w 1976 roku[9].
W 1980 roku piloci Dave Levin i Eli Mor organizowali loty pokazowe Arawy w państwach afrykańskich w celu promocji samolotu. 15 stycznia 1980 roku podczas prezentacji samolotu (numer 3D-DAB) w Malawi doszło do katastrofy lotniczej z powodu niezachowania należytych zasad bezpieczeństwa. Levin wykonał ostry manewr skrętu maszyny na małej wysokości przy zbyt dużej prędkości. Samolot prawdopodobnie uderzył w ziemię. Obaj piloci zginęli na miejscu[4][10].
Służba w Izraelu
edytujSamoloty Arawa w wersji militarnej nie zdobyły przychylności izraelskich wojskowych. Uważali oni, że możliwości samolotu i jego charakterystyka nie odpowiada do końca wymogom Sił Obronnych Izraela[4]. Pierwsze wykorzystanie Arawy przez armię miało miejsce podczas wojny Jom Kipur (1973) do transportu żołnierzy. Były to dwa samoloty IAI 102 i prototyp IAI 201 włączone do 122 Eskadry[1][11]. W latach 80. XX wieku weszły na stałe do użytku wojskowego w izraelskiej armii. Pierwsze bojowe wykorzystanie Araw w Izraelu miało miejsce podczas operacji „Pokój dla Galilei” w Libanie. Wykorzystywano wówczas możliwości krótkiego startu i lądowania[6]. W tym samym okresie pojawiła się pierwsza modyfikacja wojskowej Arawy w wersji IAI 202. Miała ona dodane winglety, dłuższy kadłub i mocniejsze silniki, co wpłynęło na poprawę osiągów samolotu[11][12].
Izraelska armia w trakcie eksploatacji samolotów Arawa przystosowywała je do następujących funkcji[11]:
- Transport rannych. W tym celu samoloty wykorzystywano na Synaju w 1973 roku oraz w Libanie,
- Samolot szkolno-treningowy dla nawigatorów lotniczych (lata 80. XX wieku),
- Walka elektroniczna. W latach 80. XX wieku zaczęto montować w niektórych samolotach podzespoły firmy Grumman Aerospace Corporation,
- Przystosowanie do tankowania w powietrzu. Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku pojawił się pomysł, aby Arawy mogły odbywać tankowania w locie. Prace zatrzymały się na fazie testów,
- Lądowanie w trudnych warunkach. Do 2003 roku w 112 Eskadrze odbywały się szkolenia dla pilotów z lądowania i startowania w trudnych warunkach oraz na wąskich drogach,
- Zwiad. Na początku XXI stulecia niektóre samoloty zostały przygotowane do prowadzenia zwiadu. Wyposażono je w specjalne urządzenia, radary i komputery umożliwiające obserwację terenu,
- Działania informacyjne. W myśl polityki redukcji strat wśród cywilów podczas ataków lotniczych Izraelczycy zaczęli wykorzystywać Arawy do dokonywania zrzutu ulotek ostrzegających mieszkańców Strefy Gazy lub Zachodniego Brzegu o nadchodzącym nalocie na cele Hamasu.
Produkcję samolotów Arawa we wszystkich wersjach zakończono w 1988 roku. Do tego czasu wyprodukowano 103 sztuki wszystkich wersji[5].
W 2004 roku Dan Chaluc zapowiedział, że samoloty Arawa zostaną wycofane ze służby. Mimo to IAI oferowała po tym czasie części zamienne dla Araw, które pozostawały w użytku na świecie[4].
Wersje samolotu
edytuj- IAI 101 Arawa – cywilna wersja samolotu, która nigdy nie weszła do produkcji[3].
- IAI 101B Arawa – zmodyfikowana wersja IAI 101. Miała silnik Pratt & Whitney Canada PT6A-36 i miejsce na 18 pasażerów lub na ponad 1800 kg ładunku. Wykorzystywany w Stanach Zjednoczonych w lotnictwie cywilnym do transportu[3].
- IAI 102 Arawa – wersja rozwojowa IAI 101, która mogła pomieścić 20 pasażerów wraz z zamontowaną toaletą. W wersji VIP miejsca były rozlokowane w taki sposób, że samolot mógł pomieścić tylko 12 pasażerów. Samoloty IAI 102 przystosowane były do wymogów rolnictwa, przemysłu wydobywczego i budowlanego, mogły służyć jako mobilne laboratoria lub transport medyczny. W Argentynie wykorzystywano te wersje jako samoloty gaśnicze[3].
- IAI 201 Arawa – pierwsza wersja samolotu dla wojska. Mogła służyć do przewozu palet, a także pozwalała na montaż dodatkowego wyposażenia do zwiadu czy dodatkowego generatora prądotwórczego. Wersja ta wyposażona w silnik Pratt & Whitney Canada PT6A-34[3].
- IAI 202 Arawa – zmodyfikowana wersja IAI 201 z lepszym silnikiem Pratt & Whitney Canada PT6A-36, wingletami i bardziej pojemnym kadłubem[3].
- IAI 202B Arawa – wersja samolotu z wyposażeniem dedykowanym do walki elektronicznej[5].
Pozostali użytkownicy
edytuj
Argentyna użytkowała sześć samolotów Arawa w cywilnej wersji IAI 102[3].
Siły Powietrzne Boliwii użytkowały pięć samolotów w wersji IAI 201[3].
Marynarka Wojenna Ekwadoru używała trzy samoloty w wersji IAI 201, a sześć samolotów tej samej wersji używały siły lądowe[3].
2016 roku miała miejsce katastrofa lotnicza z udziałem samolotu Arawa nad ekwadorską częścią Amazonii. W jej wyniku zginęło 19 spadochroniarzy, dwóch pilotów i jeden mechanik[13].
Hoyle podaje, że w 2022 roku Ekwador stale użytkuje dwa samoloty[14], natomiast Golowanow podaje, że już w 2019 roku wycofano ze służby ostatnie Arawy[15].
.jpg)
W 1974 roku i w 1982 roku Gwatemala zamówiła łącznie 11 samolotów Arawa. Dziesięć z nich, w wersji IAI 201, było używanych przez Siły Powietrzne Gwatemali[16].
W 1980 roku Haiti zakupiło jeden samolot Arawa[16].
Siły Powietrzne Hondurasu używały trzy samoloty w wersji IAI 201[3].
W 1985 Kamerun zakupił samoloty w wersji IAI 202, prawdopodobnie cztery sztuki[16].
Siły Powietrzne Kolumbii użytkowały trzy samoloty w wersji IAI 201[3]. W 2022 roku na stanie kolumbijskich sił powietrznych znajduje się jeden samolot[17].
Siły Powietrzne Meksyku użytkowały 10 samolotów w wersji IAI 201[3].
W 1973 roku Nikaragua zamówiła i otrzymała dwa samoloty Arawa w wersji IAI 201[3][16].
W 1984 roku Papua-Nowa Gwinea zakupiła trzy samoloty Arawa[16].
W 1973 roku Salwador zakupił cztery samoloty Arawa w wersji IAI 201[3][16]. W 2008 roku Izrael sprzedał do Salwadoru trzy kolejne samoloty o numerach 205, 211, 217[11]. W 2022 roku Siły Powietrzne Salwadoru posiadają trzy samoloty Arawa na stanie[14].
W Stanach Zjednoczonych samoloty Arawa w wersji IAI 101B były użytkowane na rynku cywilnym przez Key West Airlines i Airspur of Los Angeles[3][11].
W 1979 roku Suazi zakupiło dwa samoloty w wersji wojskowej IAI 201[3][16].
W 1980 roku Tajlandia zamówiła trzy samoloty w wersji wojskowej do rozpoznania elektromagnetycznego (SIGINT)[16].
Wenezuela zakupiła łącznie sześć samolotów, w wersji cywilnej i wojskowej (IAI 202)[16]. W 2022 roku Wenezuela wciąż użytkuje cztery samoloty Arawa[18].
Dane techniczne
edytuj| Dane/Typ | IAI 201 Arawa[12] | IAI 202 Arawa[12] |
|---|---|---|
| Długość kadłuba | 9,33 m | 10,2 m |
| Długość całkowita | 13 m | 13 m |
| Wysokość | 5,2 m | 5,2 m |
| Rozpiętość | 20,9 m | 20,9 m |
| Masa własna | 3999 kg | 3999 kg |
| Masa startowa | 6804 kg | 6804 kg |
| Prędkość maks. | 397 km/h | 397 km/h |
| Prędkość przelot. | 320 km/h | 320 km/h |
| Prędkość wznoszenia | 393 m/min | 393 m/min |
| Pułap | 7620 m | 7620 m |
| Zasięg (z maks. załadunkiem) | 280 km | 630 km |
| Zasięg (z maks. ilością paliwa) | 1056 km | 1612 km |
| Silnik | 2 × turbośmigłowy silnik Pratt & Whitney Canada PT6A-34 o mocy 750 KM | 2 × turbośmigłowy silnik Pratt & Whitney Canada PT6A-36 o mocy 750 KM |
| Przystosowanie do transportu | 20 pasażerów/24 w pełni wyposażonych żołnierzy/16 spadochroniarzy+2 dyspozytorów/12 par noszy+2 medyków/samochód z działem bezodrzutowym i załogą/łódź patrolowa | 24 pasażerów/30 w pełni wyposażonych żołnierzy/20 spadochroniarzy+3 dyspozytorów/12 par noszy+5 medyków/samochód z działem bezodrzutowym i załogą/łódź patrolowa |
| Dodatkowe uzbrojenie | 2 × karabin Browning M2 kal. 12,7 mm
2 × wyrzutnie 8 rakiet kal. 82 mm | |
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f טיסת הניסוי האחרונה, „Siły Powietrzne Izraela” [dostęp 2022-03-23].
- ↑ Becalel 1967 ↓, s. 4.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Taylor 1982 ↓, s. 123.
- ↑ a b c d e f g Ben-Simhon 2008 ↓.
- ↑ a b c IAI Arava (Willow), „Military Factory”, 3 listopada 2019 [dostęp 2022-03-23].
- ↑ a b IAI-201 Arava, „Global Security” [dostęp 2022-03-23].
- ↑ ערבה - מטוס כחול-לבן עם היסטוריה שחורה, „Ha-Arec”, 9 sierpnia 2006 [dostęp 2022-03-24].
- ↑ 19-NOV-1970 IAI Arava 101 [online] [dostęp 2022-05-05].
- ↑ Taylor 1980 ↓, s. 111.
- ↑ 15-JAN-1980 IAI Arava 201, „Aviation Safety Network” [dostęp 2022-03-28].
- ↑ a b c d e Patiszi 2021 ↓.
- ↑ a b c Taylor 1982 ↓, s. 123-124.
- ↑ Ecuador army plane crashes in Amazon region killing 22, „BBC”, 15 marca 2016 [dostęp 2022-03-23].
- ↑ a b Hoyle 2022 ↓, s. 17.
- ↑ Golowanow 2019 ↓.
- ↑ a b c d e f g h i SIPRI, Trade Registers [online] [dostęp 2022-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2009-11-26].
- ↑ Hoyle 2022 ↓, s. 16.
- ↑ Hoyle 2022 ↓, s. 34.
Bibliografia
edytuj- Icchak Becalel. "ערבה" – מטוס ישראלי או דמיון. „La-Merchaw”, s. 4, 1967-02-28.
- Koby Ben-Simhon. It Won't Fly. „Ha-Arec”, 2008-07-31. [dostęp 2022-03-24].
- Łukasz Golowanow, Koniec służby samolotów Arawa w ekwadorskim lotnictwie, „Konflikty.pl”, 1 maja 2019 [dostęp 2022-03-22].
- Craig Hoyle: World Air Forces directory 2022. 2022. [dostęp 2022-03-23].
- Jahel Patiszi, מטוסי הערבה בחיל האויר, „Sky High”, 15 września 2021 [dostęp 2022-03-22].
- Dani Szalom, מטוסי חיל האוויר, Riszon le-Cijon: Bavir - Aviation and Space Publications, 2005, ISBN 965-90455-3-0.
- John Taylor: Jane’s All the World’s Aircraft 1980-1981. London: Jane’s Publishing Company Limited, 1980. ISBN 7106-0705-9.
- John Taylor: Jane’s All the World’s Aircraft 1982-1983. London: Jane’s Publishing Company Limited, 1982. ISBN 0-7106-0748-2.