Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Wikipedia

Iwan Kotlarewski

ukraiński poeta i dramaturg

Iwan Petrowycz Kotlarewski (ukr. Іван Петрович Котляре́вський, ur. 29 sierpnia?/9 września 1769 w Połtawie, zm. 29 października?/10 listopada 1838 tamże) – ukraiński poeta i dramaturg, jako pierwszy wprowadził żywy język ludowy do literatury ukraińskiej.

Iwan Kotlarewski
Іван Котляревський
Ilustracja
Imię i nazwisko

Iwan Petrowycz Kotlarewski

Data i miejsce urodzenia

29 sierpnia?/9 września 1769
Połtawa, gubernia małorosyjska, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

29 października?/10 listopada 1838
Połtawa, gubernia połtawska, Imperium Rosyjskie

Narodowość

ukraińska

Dziedzina sztuki

literatura

Muzeum artysty

Literacko-memorialne Muzeum Iwana Kotlarewskiego w Połtawie

Ważne dzieła
Multimedia w Wikimedia Commons

Autor poematu Eneida – żartobliwej trawestacji Eneidy Wergiliusza, pierwszego dużego utworu literackiego napisanego w żywym języku ukraińskim (cz. 1 wydana w 1798, całość w 1842) – oraz mających przełomowe znaczenie dla ukraińskiej dramaturgii sztuk teatralnych: Natałka Połtawka (wyd. 1839) i Moskal-czariwnyk (wyd. 1841), krążących początkowo tylko w odpisach.

Życiorys

edytuj
 
Szkic domu Iwana Kotlarewskiego w Połtawie sporządzony w 1845 przez Tarasa Szewczenkę

Urodził się w rodzinie urzędnika magistratu miejskiego Petra Kotlarewskiego herbu Ogończyk[1][2] i jego żony Paraskewy z Żukowskich. Rodzina w 1793 r. została wpisana na listę rosyjskiej szlachty[3].

Dom Kotlarewskich stał w malowniczej części Połtawy, która w tym czasie bardziej przypominała wielką wieś, niż miasto. Dziadek pisarza był diakonem w miejscowej cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy i w 1705 roku na wysokim wzgórzu obok świątyni wybudował chatę, w której Iwan Kotlarewski spędził całe swoje życie[4].

Pierwsze nauki pobierał prawdopodobnie, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, u miejscowego diaka. W 1780 wstąpił do Katerynosławskiego Seminarium w Połtawie i uczył się w tej instytucji w ciągu następnych dziewięciu lat[5]. Przewidziany na 10–13 lat program nauczania obejmował język rosyjski i łaciński, literaturę, poetykę, retorykę, filozofię i teologię. Seminarzyści nabywali praktycznych umiejętności przekładania i naśladowania twórczości Wergiliusza, Owidiusza i Horacego[6].

Równocześnie na czasy edukacji Kotlarewskiego przypadła rozpoczęta przez Katarzynę II państwowa reforma oświaty, zwłaszcza duchownej. To właśnie na jej mocy w Połtawie – centrum nowo powstałej (1775) eparchii chersońskiej – powołano seminarium, do którego mógł uczęszczać młody Kotlarewski. Dzięki reformie seminaria odeszły od scholastycznej metody nauczania, miejsce panującej łaciny zaczął przejmować język rosyjski, większą uwagę poświęcano przedmiotom ogólnokształcącym, uczniowie zaczęli w dużo większym stopniu poznawać kulturę rosyjską i światową, co pozytywnie wpłynęło na formowanie się Kotlarewskiego jako pisarza[7]. Z drugiej strony w pierwszych latach po reformie wciąż wielką uwagę poświęcano konieczności wyrobienia wśród uczniów nawyku swobodnego porozumiewania się w łacinie (makaroniczny uczniowski język z czasów swej nauki Kotlarewski odzwierciedli w jednej ze scen swojej Eneidy), uparcie zajmowano się utworami rzymskich klasyków. Nie ma żadnych wątpliwości, iż to właśnie już w seminarium Kotlarewski czytał Eneidę Wergiliusza w oryginale i być może już wtedy powstała myśl o dokonaniu jej przekładu na język ukraiński[8].

Pierwszy biograf Kotlarewskiego, Steblin–Kamiński, zaznacza, że przyszły pisarz w młodości miał łatwość dobierania rymów do każdego niemal słowa. Z tego powodu koledzy przezwali go „rymaczem” („rymokletą”)[9].

Śmierć ojca spowodowała, iż rodzina Kotlarewskiego znalazła się w ciężkiej sytuacji materialnej. Z tego względu w 1789 r. Kotlarewski zmuszony był do porzucenia nauki w seminarium i wstąpienia na służbę, w charakterze drobnego urzędnika, do mającej siedzibę w Połtawie Kancelarii Noworosyjskiej[6]. W 1793 Kotlarewski porzucił pracę urzędnika i zaczął wędrować po dworach na Połtawszczyźnie w charakterze guwernera[10].

W 1794 roku Kotlarewski rozpoczął prace nad Eneidą – swoją trawestacją dzieła Wergiliusza. W 1798 r. w Petersburgu, staraniem asesora Parpury, ale bez zgody autora, zostały opublikowane pierwsze trzy części dzieła Kotlarewskiego.

W latach 1796–1808 Kotlarewski był na służbie wojskowej w Siewierskim Pułku Karabinierów, sformowanym w oparciu o ukraińskie pułki kozackie; w randze sztabskapitana brał udział w wojnie rosyjsko-tureckiej[6]. W związku z zakwaterowaniem pułku na Połtawszczyźnie mógł brać udział w miejscowym życiu kulturalnym. W 1808 r. odszedł z wojska w randze kapitana. W tym czasie ukazało się drugie wydanie Eneidy.

Spodziewając się znaleźć cywilną posadę, Kotlarewski udał się do Petersburga. Jeden z jego biografów – Tereszczenko – ocenia, że popularność Eneidy w niczym mu nie pomogła, gdyż nie mógł liczyć na niczyją protekcję[11].

Po powrocie do Połtawy Kotlarewski otrzymał posadę dyrektora domu opieki dla dzieci biednej szlachty. Zakład miał świecki charakter, nauczał matematyki, geografii, geometrii, literatury i umiejętności wojskowych[12]. Obraz Iwana Kotlarewskiego – pedagoga o wysokiej moralności i wielkiego humanisty – odmalował Szewczenko w swej powieści Bliźniacy. W utworze tym Iwan Kotlarewski jest połtawskim nauczycielem tytułowych bohaterów – Zosymy i Wati[13].

Sumienność i energiczność Kotlarewskiego została doceniona przez generał gubernatora Jakuba Łobanowa-Rostowskiego, który w 1812 r. powierzył mu misję sformowania w Horoszynie (obecnie w rejonie semeniwskim) pułku kozackiego mającego wziąć udział w wojnie z Napoleonem[14][15]. Sformowawszy pułk w ciągu 17 dni, Kotlarewski powrócił do wykonywania obowiązków dyrektora[15].

Z okresu między 1814 a 1816 pochodzi powstały na zamówienie tekst kantaty w języku rosyjskim autorstwa Kotlarewskiego pod tytułem „Małorossijskich gubiernij obszczij chor”[16]. W późniejszym czasie autor rozpoczął prace nad piątą częścią Eneidy. W trakcie tych prac, w kwietniu 1817, sporządził rosyjski przekład poetycki najsłynniejszej ody Safony, który został opublikowany w 1844, a więc już po śmierci Kotlarewskiego, w charkowskim albumie „Mołodyk” (jako „Oda Safo”)[17].

W 1818 został członkiem połtawskiej loży masońskiej Umiłowanie dla Prawdy (ukr. Любов до істини), założonej przez Nikołaja Nowikowa. Członkowie loży dosyć mocno różnili się pod względem pochodzenia oraz wyznawanych poglądów. Z pewnością jednak struktura, w której zasiadał Kotlarewski, nie była ruchem rewolucyjnym, ani nawet jaskrawo opozycyjnym[18].

W latach 1818–1821 Kotlarewski był jednym z dwóch dyrektorów i duszą Teatru Połtawskiego, powstałego w wyniku starań Nikołaja Repnina-Wołkońskiego[19]. Twórcza atmosfera ówczesnego połtawskiego życia teatralnego oraz krytyczny stosunek do wystawianego wówczas, często parodiującego ukraińskie życie społeczne, repertuaru (np. do sztuki A. A. Szachowskiego pod tytułem „Kazak-stichotworec”) sprawiły, iż pisarz zwrócił się ku dramaturgii. Kotlarewski dokładał wszelkich starań, by zapewnić Teatrowi Połtawskiemu prawdziwie ukraiński repertuar[19]. Pokłosiem tych starań były napisane przez niego w latach 1818–1819 sztuki Natałka Połtawka i Moskal-czariwnyk”, które na długo przed publikacją żyły własnym scenicznym życiem. Oba utwory spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem, a nazwisko autora stało się szeroko znane nie tylko na Ukrainie, ale także w Rosji, szczególnie w kołach kulturalnych Petersburga.

W ostatnich latach życia Kotlarewski podtrzymywał kontakty z wybitnymi działaczami kultury i uczonymi. Poza tym w latach 1829–1838 w Połtawie gościli u niego N. Gogol, M. Pogodin i in. W 1835 r. Kotlarewski odszedł ze służby, otrzymując 500 rubli corocznej pensji.

Umarł 10 listopada 1838 r. Przed śmiercią uwolnił sześciu swoich chłopów pańszczyźnianych[14]. Został pochowany w Połtawie.

Znaczenie twórczości

edytuj

Twórczość Iwana Kotlarewskiego uważana jest za ogniwo łączące starą i nową literaturę ukraińską. Kotlarewski stał się pierwszym z grona klasyków nowej literatury ukraińskiej, który w swoich utworach inspirował się jednocześnie kulturą ludową oraz tradycjami artystycznymi poprzednich epok[20]. Jako twórca nowoczesnej ukraińskiej dramaturgii Kotlarewski wnosi do ukraińskiej kultury szereg idei estetycznych oświecenia. Propaguje zbliżenie się sztuki i literatury do prawdziwego życia, a bohaterami jego utworów stają się przedstawiciele prostego ludu, którzy mogą stanowić dla widza przykłady godne szacunku i naśladowania[21]. Wysoka moralność przedstawicieli prostego narodu zderza się u Kotlarewskiego ze skompromitowaną etyką arystokratyczno-urzędniczą[22]. M. T. Jacenko stwierdzał, iż twórczość Kotlarewskiego odsłoniła czytelnikowi nowy narodowy świat z jego niepowtarzalnym kompleksem świadomości historycznej, społecznej oraz moralnej i zbliżyła literaturę ukraińską do możliwości poznania narodu jako wielkiej siły historii[23].

W 2002 roku w Olsztynie powstał zespół muzyczny Enej. Jego nazwa jest wzorowana na tytułowym bohaterze epopei Eneida Kotlarewskiego, a nawiązanie wynika z ukraińskich korzeni części członków zespołu[24].

Polskie przekłady

edytuj
  • Ivan Kotlarewski: Eneida (Czesz I-III) // Antologia poezji ukrainskiej. Tłumaczenie: Jerzy Pleśniarowicz (1), Florian Nieuważny (2,3). Wyd. I. T. Wiersze. Warszawa: Ludowa Spoldzielnia Wydawnicza, 1976. (pol.).
  • Ivan Kotlarewski: Eneida. Tłumaczenie: Piotr Kupryś. Wyd. I. T. Wiersze. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008, s. 271. ISBN 978-83-7363-646-0. (pol.).[25][26]
  • Ivan Kotlarewski: Eneida. Tłumaczenie: Piotr Kupryś. Wyd. II. T. Wiersze. Lublin, Kijów: Polska Akademia Nauk; Narodowy Uniwersytet Biologicznych Źródeł Energii i Wykorzystania Przyrody, 2013, s. 379. ISBN 978-83-9364-504-6. (pol.).

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Літературна панорама. 1988 Текст: збірник. Вип. 3 / упоряд. Г. М. Сивокінь. – К.: Дніпро, 1988. – 270 с. – 1,30.
  2. ↑ „Малоросійська шляхта” мала більше прав і вольностей, ніж російські дворяни.
  3. ↑ Andrzej Podwołocki, Kotlarewski, prorok ludu ukraińskiego.
  4. ↑ Jewhen Kyryluk: Iwan Kotlarewśkyj ta ukrajinśka literatura. Kyjiw: Dnipro, 1969, s. 19–20.
  5. ↑ Jewhen Kyryluk: Iwan Kotlarewśkyj ta ukrajinśka literatura. Kyjiw: Dnipro, 1969, s. 21.
  6. ↑ a b c Микола Марченко: „Пропали, як сірко в базарі! Готовте шиї до ярма!” – Іван Котляревський. Газета.ua, 2013-11-12. [dostęp 2014-02-05]. (ukr.).
  7. ↑ Jewhen Kyryluk: Iwan Kotlarewśkyj ta ukrajinśka literatura. Kyjiw: Dnipro, 1969, s. 24–25.
  8. ↑ Jewhen Kyryluk: Iwan Kotlarewśkyj ta ukrajinśka literatura. Kyjiw: Dnipro, 1969, s. 25.
  9. ↑ С. Стеблин-Каминский, Воспоминание об И. П. Котляревском, „Полтавские губернские ведомости” 1866, № 45.
  10. ↑ Jewhen Kyryluk: Iwan Kotlarewśkyj ta ukrajinśka literatura. Kyjiw: Dnipro, 1969, s. 29, 32.
  11. ↑ Jewhen Kyryluk: Iwan Kotlarewśkyj ta ukrajinśka literatura. Kyjiw: Dnipro, 1969, s. 50.
  12. ↑ Jewhen Kyryluk: Iwan Kotlarewśkyj ta ukrajinśka literatura. Kyjiw: Dnipro, 1969, s. 53–54.
  13. ↑ P. Zajcew, Powist’ Błyzniata, [w:] Powne wydannia tworiw Tarasa Szewczenka, t. VIII, Czikago 1960, s. 355–356.
  14. ↑ a b Віктор Гриневич: У Котляревського було шість кріпаків. Газета.ua, 2009-09-11. [dostęp 2014-02-05]. (ukr.).
  15. ↑ a b Jewhen Kyryluk: Iwan Kotlarewśkyj ta ukrajinśka literatura. Kyjiw: Dnipro, 1969, s. 54–57.
  16. ↑ Jewhen Kyryluk: Iwan Kotlarewśkyj ta ukrajinśka literatura. Kyjiw: Dnipro, 1969, s. 58.
  17. ↑ Jewhen Kyryluk: Iwan Kotlarewśkyj ta ukrajinśka literatura. Kyjiw: Dnipro, 1969, s. 60.
  18. ↑ M. T. Jacenko, Iwan Kotlarewśkyj, [w:] Istorija ukrajinśkoji literatury XIX stolittia, t. 1, Kyjiw 1995, s. 69–70, ISBN 5-325-00675-4.
  19. ↑ a b M. T. Jacenko, Iwan Kotlarewśkyj, [w:] Istorija ukrajinśkoji literatury XIX stolittia, t. 1, Kyjiw 1995, s. 70, ISBN 5-325-00675-4.
  20. ↑ M. T. Jacenko, Iwan Kotlarewśkyj, [w:] Istorija ukrajinśkoji literatury XIX stolittia, t. 1, Kyjiw 1995, s. 68, ISBN 5-325-00675-4.
  21. ↑ M. T. Jacenko, Iwan Kotlarewśkyj, [w:] Istorija ukrajinśkoji literatury XIX stolittia, t. 1, Kyjiw 1995, s. 83, ISBN 5-325-00675-4.
  22. ↑ M. T. Jacenko, Iwan Kotlarewśkyj, [w:] Istorija ukrajinśkoji literatury XIX stolittia, t. 1, Kyjiw 1995, s. 84, ISBN 5-325-00675-4.
  23. ↑ M. T. Jacenko, Iwan Kotlarewśkyj, [w:] Istorija ukrajinśkoji literatury XIX stolittia, t. 1, Kyjiw 1995, s. 88, ISBN 5-325-00675-4.
  24. ↑ Historia zespołu Enej. [dostęp 2019-01-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-20)].
  25. ↑ https://web.archive.org/web/20171213024655/http://www.pan-ol.lublin.pl/wydawnictwa/Mon_Eneida.html Eneida
  26. ↑ https://archive.ph/20141229070922/http://www.wydawnictwokul.lublin.pl/sklep/product_info.php?products_id=1126%3Flanguage=en Wydawnictwo KUL: Eneida

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Iwan_Kotlarewski&oldid=74735618”