Jan Fryderyk I
Jan Fryderyk I, niem. Johann Friedrich I. der Großmütige (ur. 30 czerwca 1503 w Torgau, zm. 3 marca 1554 w Weimarze), zwany Wspaniałomyślnym (Großmütige) – elektor saski (niem. Kurfürst von Sachsen) i landgraf Turyngii 1532–1547, książę saski (niem. Herzog von Sachsen) 1547–1554. Przywódca związku szmalkaldzkiego, „orędownik reformacji”.
.jpg)
| |
| |
.PNG)
| |
| książę elektor (niem. Kurfürst) Saksonii | |
| Okres |
od 16 sierpnia 1532 |
|---|---|
| landgraf Turyngii | |
| Okres |
od 16 sierpnia 1532 |
| książę (niem. Herzog) saski | |
| Okres |
od 24 kwietnia 1547 |
| Dane biograficzne | |
| Dynastia | |
| Data i miejsce urodzenia |
30 czerwca 1503 |
| Data i miejsce śmierci |
3 marca 1554 |
Życiorys
edytujBył najstarszym synem elektora saskiego Jana z ernestyńskiej linii Wettynów; matka, Zofia z książąt meklemburskich na Schwerinie, zmarła 14 dni po jego narodzinach. Jego nauczycielem był Georg Spalatin, którego obdarzał wielkim szacunkiem przez całe życie. Spalatin był przyjacielem i doradcą Marcina Lutra, „nic więc dziwnego – jak pisał Gottfried August Arndt – że jego nauczanie rozbudziło w młodym księciu wiarę w luterańską doktrynę”[1]. Dobrze znał historię, a jego biblioteka należała do największych w Niemczech. Z Lutrem utrzymywał bliskie stosunki, a jego korespondencja ukazuje go jako zdecydowanego orędownika reformacji. Na zamku w Torgau zbudował kaplicę i zaprosił Lutra do odprawienia inauguracyjnego nabożeństwa[1].
W roku 1526 poślubił Sybillę, księżniczkę Jülich-Kleve-Berg. Para miała czterech synów:
- Jana Fryderyka II (1529–1595), od 1554 księcia saskiego, od 1572 księcia saskiego na Koburgu i Eisenach;
- Jana Wilhelma (1530–1573), od 1554 księcia saskiego, od 1572 księcia saskiego na Weimarze;
- Jana Ernesta (1535–1535);
- Jana Fryderyka III (1538–1565), od 1554 księcia saskiego.
Po wprowadzeniu przez ojca w arkana polityki i dyplomacji prowadził swe pierwsze negocjacje pokojowe z Hesją w Creuzburgu i Friedewaldzie, czym – ze względu na młody wiek – zdobył sobie uznanie. Uczestniczył wraz z ojcem w obradach drugiego sejmu Rzeszy w Spirze (1529). Towarzyszył mu też w wyjeździe na sejm w Augsburgu w 1530, gdzie podpisał wraz z nim „wyznanie augsburskie”, a następnie wprowadzał je w życie. Swym zachowaniem zapewnił sobie trwałą niełaskę cesarską[1].
W 1532 roku został, po śmierci ojca, elektorem i aktywnym przywódcą związku szmalkaldzkiego, a w 1535 zawarł sojusz z władcami Pomorza Zachodniego, którzy rok wcześniej zdecydowali na sejmie w Trzebiatowie przyjąć luteranizm jako religię państwową[2] (jego wizerunek, obok innych książąt saskich i pomorskich, widnieje na programowym gobelinie niemieckiej reformacji, pełniącym jednocześnie funkcję portretu rodzinnego obu dynastii, tzw. oponie Croya). Dla ugruntowania tego sojuszu w roku 1536 wydał swą przyrodnią siostrę Marię za księcia pomorskiego Filipa I (ślub w Torgau; ich narodzony w 1542 roku syn otrzymał po nim imię Jan Fryderyk[3][4]). Uroczystości ślubne wraz z mszą w obrządku ewangelickim, którą koncelebrował Marcin Luter (a obecny był również inny reformator Jan Bugenhagen), odbyły się na zamku w Torgau[5][4].
Przejściowo w latach 1539–1541 do współrządów w księstwie saskim Jan Fryderyk dopuścił swojego przyrodniego brata Jana Ernesta, ale oddawszy mu w podziale z listopada 1541 władzę nad Koburgiem i włości we Frankonii, ponownie stał się samodzielnym władcą księstwa saskiego[6]. Kanclerz Gregor Brück, który przez wiele lat roztropnie kierował polityką zagraniczną państwa, był nadal jego doradcą, ale otwarta i impulsywna natura księcia często powodowała odrzucanie propozycji tego doświadczonego polityka, co często wikłało kraj w niebezpieczne sytuacje, tym bardziej, że Janowi Fryderykowi brakowało przezorności[1]. Stało się to szczególnie widoczne w 1544, kiedy to zelżało niebezpieczeństwo inwazji osmańskiej, a cesarz Karol V Habsburg – pozyskawszy poparcie papieża Pawła III, który był właśnie w trakcie przygotowań do soboru trydenckiego i potrzebował sojuszników – przystąpił do walnej rozprawy ze związkiem szmalkaldzkim[7].
_-_DE.png)
Gdy w 1546 wybuchła I wojna szmalkaldzka Jan Fryderyk pomaszerował na czele swych wojsk na południe, ale niespodziewana inwazja Saksonii przez młodszego kuzyna Maurycego z albertyńskiej linii Wettynów – który, mimo że protestant, również został zwerbowany przez cesarza – zmusiła go do powrotu. Udało mu się odebrać większość ziem i odeprzeć Maurycego, lecz nagle cesarz uderzył na północ i zaskoczył elektora. 24 kwietnia 1547 przegrał bitwę pod Mühlbergiem[7], gdzie odniósł poważną ranę ciętą twarzy (zniekształciła mu oczodół i lewy policzek). Karol V wziął go do no niewoli i kazał osadzić na zamku w Wormacji[1].
Cesarz skazał Jana Fryderyka – jako przywódcę buntu – na śmierć, ale nie chcąc tracić czasu na obleganie Wittenbergi, gdzie broniła się Sybilla, żona elektora, odroczył egzekucję i przystąpił do negocjacji. Jan Fryderyk, chcąc ocalić żonę i synów oraz zapobiec zniszczeniu miasta, podpisał 19 maja 1547 kapitulację wittenberską, tracąc dużą część dotychczasowych posiadłości i tytuł elektora na rzecz Maurycego Wettyna. Wyrok śmierci zamieniono na dożywotnie więzienie. Tymczasem nowy elektor Maurycy, zaniepokojony rosnącą siłą Karola V, nagle zbuntował się przeciwko cesarzowi i sprowadził na Rzeszę najazd króla Francji, Henryka II. Ta „druga wojna szmalkaldzka” postawiła Karola w katastrofalnej sytuacji, z której wyszedł zawierając z przeciwnikami 2 sierpnia 1552 rozejm w Pasawie[8]; jednym ze skutków takiego rozwiązania konfliktu było uwolnienie 1 września Jana Fryderyka z więzienia. Osiadłszy na swych dziedzinach Turyngii zabiegał o utworzenie uniwersytetu w Jenie (do dziś jego konterfekt widnieje na pieczęci uniwersytetu), ale nieoczekiwanie zmarł w Weimarze (kilka lat przed założeniem uczelni przez Nikolausa von Amsdorfa) 3 marca 1554 roku – dziesięć dni po śmierci Sybilli[1].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f Arndt 1785 ↓, s. 317–332.
- ↑ Kozłowski i Podralski 1985 ↓, s. 111.
- ↑ Szymański 2006 ↓, s. 235.
- ↑ a b Roderich Schmidt, Bildnisse pommerscher Herzöge des 15. bis 17. Jahrhundert, [w:] Roderich Schmidt, Das historische Pommern. Personen — Orte — Ereignisse, Wien–Köln–Weimar 2009, s. 206.
- ↑ Rymar 2005 ↓, s. 438–439.
- ↑ Beck 1881 ↓, s. 369.
- ↑ a b Wójcik 1968 ↓, s. 132.
- ↑ Wójcik 1968 ↓, s. 133.
Bibliografia
edytuj- Gottfried August Arndt: Archiv der Sächsischen Geschichte. T. 2. Leipzig: Weidmanns, Erben und Reich Verlag, 1785. [dostęp 2015-05-04].
- August Beck: Johann Ernst, Herzog von Sachsen-Coburg. W: Allgemeine Deutsche Biographie. T. 14. Leipzig: 1881.
- Kazimierz Kozłowski, Jerzy Podralski: Gryfici: Książęta Pomorza Zachodniego. Szczecin: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985. ISBN 83-03-00530-8.
- Edward Rymar: Rodowód książąt pomorskich. Szczecin: Książnica Pomorska, 2005. ISBN 83-87879-50-9.
- Roderich Schmidt, Bildnisse pommerscher Herzöge des 15. bis 17. Jahrhundert, [w:] Roderich Schmidt, Das historische Pommern. Personen — Orte — Ereignisse, Wien–Köln–Weimar 2009 (Veröffentlichungen der historischen Kommision für Pommern V, Forschungen zur pommerschen Geschichte 41), s. 179-225.
- Janusz W. Szymański: Książęcy ród Gryfitów. Goleniów / Kielce: Oficyna Wydawnicza STON2, 2006. ISBN 83-7273-224-8.
- Zbigniew Wójcik: Historia powszechna XVI-XVII wieku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968.