Morawy

Morawy (cz. Morava, łac. Moravia, niem. Mähren) – kraina historyczna we wschodniej części Czech o powierzchni 22 348,87 km², jedna z trzech krain wchodzących w skład tego państwa (obok Czech i Śląska Czeskiego). Północne fragmenty Moraw leżą na terytorium Polski (Kietrz, Baborów), a są to dawne enklawy morawskie na obszarze Śląska, utworzone w wyniku włączenia do Śląska większości terytoriów dawnego morawskiego księstwa opawskiego (ten około dwustuletni proces zakończył się w 1613 r.).

Morawy

Morava

Herb Flaga
Państwa	Czechy, Polska (Niektóre enklawy morawskie na polskim Śląsku)
Stolica	Brno
Ważniejsze miejscowości	morawska część Ostrawy, Ołomuniec, Zlin, Igława, Prościejów, Przerów, Telcz, Kromieryż, Šumperk, Třebíč, Hodonín, Brzecław, Znojmo, Vsetín, Hranice, Vyškov, Valašské Meziříčí
Powierzchnia	22 348,87 km²
Populacja  • liczba ludności	3 100 000
Położenie na mapie Położenie Moraw na terenie Republiki Czeskiej

Historyczne Morawy zaznaczone są na zielono; czerwony – enklawy morawskie na Śląsku; niebieski – historyczne ziemie Dolnej Austrii przyłączone do Moraw w 1920

Flaga z herbem Moraw

Obszar Moraw w zasadzie pokrywa się z obszarem zlewni rzeki Morawy. Na północy granice Moraw stanowi grzbiet Sudetów Wschodnich (najwyższy szczyt Moraw: Pradziad) – Jesioników i Gór Odrzańskich, od wschodu – karpackie pasma Jaworników i Białych Karpat, od południa – Obniżenie Południowomorawskie, od zachodu – Wyżyna Czesko-Morawska. Morawy graniczą od północy ze Śląskiem, od zachodu z Czechami, od południa z Dolną Austrią, od wschodu ze Słowacją. Na terenie dawnego Śląska Austriackiego (dzisiaj tworzącego większą część czeskiego Śląska) znajdowały się liczne enklawy morawskie. Podczas wymiany terytoriów w 1958 r. pomiędzy Polską i Czechosłowacją niewielkie fragmenty ziem, należące niegdyś do tych enklaw przyłączono do Polski. Wcześniej, bo po wojnach śląskich, jedną z enklaw morawskich (Kietrz i okolice) przyłączono do Prus i w ten sposób od 1945 znalazła się w granicach Polski.

Teren Moraw zamieszkany był przez człowieka co najmniej od okresu paleolitu, o czym świadczą stanowiska archeologiczne na Wzgórzach Pawłowskich w pobliżu Brna oraz w okolicy Dolní Věstonice i Předmostí (obecnie część Przerowa).

Regiony etnograficzne

• Morawska Góralszczyzna (cz. Moravské Horácko)
• Haná (cz. Haná, Hanácko)
• Laszczyzna (cz. Lašsko)
• Słowacko (cz. Moravské Slovensko, Moravské Slovácko, Slovácko)
• Wołoszczyzna Morawska (cz. Valašsko)

Historia i ważniejsze wydarzenia

Morawy pod panowaniem polskim (1003–1031)

W starożytności Morawy były zamieszkane przez Celtów, później przez germańskich Kwadów, a od VI wieku przez Słowian. Pierwsze wzmianki o ośrodkach politycznych na Morawach pojawiają się w kronikach Fredegarda w VII wieku. Wspomniany jest władca Samon, który odmówił posłuszeństwa Frankom. Jest to najstarsza wzmianka o istniejącej państwowości w krainach zamieszkanych przez Słowian.

• VI-VIII wiek – Morawy pod panowaniem Kaganatu Awarów, zasiedlane przez podległych Awarom Słowian
• ok. 625-660 – Morawy w składzie państwa Samona
• VIII wiek – próby ewangelizacji Moraw (między innymi przez irlandzkiego misjonarza Wirgiliusza z Salzburga)
• przełom VIII i IX wieku – powstanie państwa wielkomorawskiego (Wielkie Morawy) pod panowaniem dynastii Mojmirowiców
• 862 – na prośbę patriarchy Konstantynopola przybyli z misją chrystianizacyjną Cyryl i Metody
• ok. 981-990 – Mieszko I opanowuje Bramę Morawską i Ołomuniec
• ok. 991 – Morawy (lub ich stolica Ołomuniec) pojawiają się w dokumencie Dagome iudex jako Alemure
• 1003 – całe Morawy włączone do państwa polskiego przez Bolesława Chrobrego
• 1005 – najazd Węgrów na Morawy
• 1031 – utrata Moraw przez Polskę za panowania Mieszka II i podbój przez Czechy
• 1063 – ustanowienie biskupstwa w Ołomuńcu
• 1182 – utworzenie Marchii Morawskiej
• W latach 1182–1526 Marchia Morawska była w różnym stopniu zależna od królestwa czeskiego, którego władcy stale dążyli do pełnego jej podporządkowania.
• 1348 – inkorporacja Moraw do nowo utworzonej Korony Królestwa Czech
• 1423 – Zygmunt Luksemburski jako król czeski przekazał Morawy (ściślej, ich południową część) w zastaw swemu zięciowi Albrechtowi Habsburgowi.
• 1464 – Jerzy z Podiebradów jako król czeski ogłosił wieczystą unię na równych prawach Czech (Królestwa Czeskiego) i Moraw (Margrabstwa Morawskiego), tworząc w łonie Korony Czeskiej czeskojęzyczne jądro państwa przeciwstawione zdominowanym przez Niemców Śląskowi i Łużycom; była to reakcja na nieuznawanie przez Wrocław władzy Jerzego i dążenie do wyłonienia innego monarchy
• 1469-1490 Morawy wraz z tzw. peryferyjnymi krajami Korony Czeskiej (Śląsk, Łużyce) pod władzą katolickiego króla (antykróla) czeskiego Macieja, władcy Węgier
• 1613 – decyzją Macieja II jako króla czeskiego i cesarza rzymskiego ostateczne odłączenie od Moraw księstwa opawskiego i przyłączenie go do Śląska
• 1637-1734 – podział Moraw na 5 krajów: brneński (cz. Brněnský kraj), kraj ołomuniecki (cz. Olomoucký kraj), kraj hradišťski (cz. Hradišťský kraj), kraj igławski (cz. Jihlavský kraj), kraj znojemski (cz. Znojemský kraj)
• 1735-1848 – podział Moraw na 6 krajów: powstał kraj przerowski (cz. Přerovský kraj) ze stolicą w Hranicach (niem. Weißkirchen)
• 1782 – Śląsk Austriacki połączony z Morawami, powstało Gubernium morawsko-śląskie
• W okresie Cesarstwa Austriackiego i monarchii austro-węgierskiej Morawy były osobnym krajem koronnym ze stolicą w Ołomuńcu, a później w Brnie
• 1848-1855 – proponowany podział Moraw na 2 kraje (kraj brneński, kraj ołomuniecki) i na 25 starostw powiatowych (cz. okresní hejtmanství)
• 1849 – Śląsk Austriacki oddzielony od Moraw jako kraina monarchii austriackiej
• 1855-1862 – podział Moraw na 6 krajów (kraj brneński, kraj igławski, kraj nowojiczyński (cz. Novojičínský kraj), kraj ołomuniecki, kraj uherskohradišťski (cz. Uherskohradišťský kraj), kraj znojemski), na 76 powiatów (cz. okres) i 2 miasta
• 1905 – równouprawnienie Moraw, tak zwany „ausgleich morawski” (cz. moravské vyrovnání lub moravský pakt, niem. Mährischer Ausgleich)
• 1918, 28 października – powstała Czechosłowacja
• 1918, październik – po powstaniu Czechosłowacji powstała na Morawach północnych i na zachodzie Śląska Austriackiego (Śląsk Sudecki, niem. Sudetenschlesien) prowincja Republiki Niemieckiej Austrii Kraj Sudetów (niem. Sudetenland, cz. Sudetsko) ze stolicą w Opawie. Na Morawach południowych powstały w ramach Dolnej Austrii Niemieckie Morawy Południowe (niem. Deutschsüdmähren, cz. Německá jižní Morava) ze stolicą w Znojmie
• 1918, grudzień – likwidacja przez Czechosłowację prowincji Kraj Sudetów i Niemieckich Moraw Południowych
• 1920, 31 lipca – do Moraw przełączone historyczne części Austrii: ziemia walticka i Trójkąt dyjski
• 1923 – proponowany podział Moraw do okręgów Igława (X; cz. župa Jihlava), Berno (XI; cz. župa Brno), Ołomuniec (XII; cz. župa Olomouc), Hradyszcze Węgierskie (XIII; cz. župa Uherské Hradiště) i Ostrawa Morawska (XIV; cz. župa Moravská Ostrava)
• 1924, 29 stycznia – powstała Wielka Ostrawa (cz. Velká Ostrava) połączenie Ostrawy Morawskiej z 3 miastami morawskimi (Przywóz, Witkowice, Mariańskie Góry) i 3 gminami morawskimi (Zábřeh nad Odrą, Nowa Wieś, Hrabůvka)
• 1928 – czechosłowacka Kraina Śląska (cz. země Slezská) została połączona z Kraina Morawską (cz. země Moravská) i powstała Kraina Morawskośląska (cz. Země Moravskoslezská) ze stolicą w Brnie
• 1938, 2 października – wkroczenie wojsk niemieckich na Morawy północne i na Morawy południowe
• 1938, 30 października – na Morawach północnych i na Śląsku Opawskim powstała rejencja opawska (niem. Regierungsbezirk Troppau, cz. vládní obvod Opava) w ramach Okręgu Rzeszy Kraj Sudetów (niem. Reichsgau Sudetenland, cz. Říšská župa Sudety). Część Moraw południowych została połączona do Okręgu Rzeszy Dolny Dunaj
• 1938-1945 – germanizacja niektórych słowiańsko brzmiących niemieckich nazw geograficznych, np. Czejtsch na Tscheitsch (1939), Kržižanowitz na Krischanowitz (1939), Schwabenitz na Schwabendorf (1939), Mistek na Friedberg (1939) itd.
• 1939, 15 marca – likwidacja pozostałej Czecho-Słowacji, okupacja niemiecka pozostałej części Czech (niem. die Rest-Tschechei) i utworzonie Protektoratu Czech i Moraw (niem. Protektorat Böhmen und Mähren)
• 1939-1942 – podział protektoratnej krainy Morawy na 7 oberlandratów: Brünn, Iglau, Kremsier, Mährisch Ostrau, Olmütz, Proßnitz, Zlin
• 1941, 1 lipca – kontynuacja integracji Wielkiej Ostrawy, połączenie Ostrawy Morawskiej z 2 śląskimi miastami (Śląska Ostrawa, Hruszów), 1 śląskim miasteczkiem (Michałkowice), 5 śląskimi gminami (Herzmanice, Kończyce nad Ostrawicą, Kończyce Małe, Muglinów, Radwanice-Lipina) i 4 morawskimi gminami (Grabowa, Nová Bělá, Stará Bělá i Výškovice)
• 1942-1945 – podział protektoratnej krainy Morawy na 3 oberlandraty: Brünn, Iglau, Mährisch Ostrau
• 1945 – Morawy w granicach Czechosłowacji
• od 1945 – czechizacja niektórych niemiecko brzmiących czeskich nazw geograficznych, np. Sudety na pohraniční území (1945), Frankštát na Nový Malín (1947), Vízmberk na Loučná nad Desnou (1948), Sudety na Krkonošsko-jesenická subprovincie (1979), Východní Sudety na Jesenická oblast (1979) itd.
• 1945, 30 maja – na Śląsku Czechosłowackim powstała Ekspozytura Śląska Krainy Morawskośląskiej (cz. Slezská expozitura země Moravskoslezské) ze stolicą w Ostrawie
• 1948, 31 grudnia – likwidacja Krainy Morawskośląskiej
• 1949, 1 stycznia – podział Moraw i Śląska Czeskiego na morawsko-czeski kraj igławski (cz. Jihlavský kraj), kraj brneński (cz. Brněnský kraj), morawsko-śląski kraj ołomuniecki (cz. Olomoucký kraj), kraj gottwaldowski (cz. Gottwaldovský kraj) i morawsko-śląski kraj ostrawski (cz. Ostravský kraj)
• 1960, 11 kwietnia – na podstawie ustawy nr 36/1960 o podziale terytorialnym państwa czeskiego m.in. na terenie Moraw i Śląska Czeskiego powstały kraj południowomorawski (cz. Jihomoravský kraj) ze stolicą w Brnie i kraj północnomorawski (cz. Severomoravský kraj) ze stolicą w Ostrawie. Części Moraw zostały w kraju południowoczeskim (ziemia daczycka) i w kraju wschodnioczeskim (ziemia switawska).
• 1969, 1 stycznia – powstała Czeska Republika Socjalistyczna (cz. Česká socialistická republika (ČSR))
• 1977, 30 grudnia – terytorium apostolskiej administratury w Czeskim Cieszynie zostało przyłączone do archidiecezji ołomunieckiej
• 1992, 31 grudnia – rozpad Czechosłowacji
• 1993, 1 stycznia – dwa oddzielne państwa – Czechy i Słowacja
• 1996, 30 maja – powstała diecezja ostrawsko-opawska w wyniku wyłączenia części terytorium z archidiecezji ołomunieckiej

Historyczne regiony Czech a współczesny podział administracyjny

• 2000, 1 stycznia – podział Moraw i Śląska Czeskiego na kraj morawsko-czeski igławski (cz. Jihlavský kraj), brneński (cz. Brněnský kraj), morawsko-śląski ołomuniecki (cz. Olomoucký kraj), zliński (cz. Zlínský kraj) i morawsko-śląski ostrawski (cz. Ostravský kraj). Części Moraw zostały w kraju czeskobudziejowickim (ziemia daczycka) i w kraju pardubickim (ziemia switawska). Kraj północnomorawski i kraj południowomorawski, które powstały w 1960 na podstawie ustawy nr 36/1960 o podziale terytorialnym państwa czeskiego istniały jako obszary administracyjne (np. dla sądów (Sąd Okręgowy w Ostrawie), prokuratury, czy urzędów skarbowych) do 2020.
• 2001, 31 maja – zmiana nazwy kraju ostrawskiego na Kraj morawsko-śląski (cz. Moravskoslezský kraj), kraju brneńskiego na Kraj południowomorawski (cz. Jihomoravský kraj) i kraju igławskiego na Kraj Wysoczyna
• 2021, 1 stycznia – na podstawie ustawy nr 51/2020 z 29 stycznia 2020 w sprawie terytorialnego podziału administracyjnego państwa powstały okręgi administracyjne, położonych na terenie Moraw, krajów: południowomorawskiego, ołomunieckiego, Wysoczyna, morawsko-śląskiego i zlińskiego.

Turystyka

Pomnik konny Jodoka z Moraw na Placu Morawskim (Moravské náměstí) w Brnie. Okrągła tarcza trzymana przez rycerza została opatrzona herbem Moraw. Przedstawiciele miasta Brna używają go do upamiętnienia Spisu Ludności, Domów i Mieszkań 2021.

Większość zabytków, znajdujących się na Liście światowego dziedzictwa UNESCO Czech, leży na Morawach – Sanktuarium pielgrzymkowe św. Jana Nepomucena (Zelená Hora) w Zdziarze nad Sazawą, historyczne centrum miasta Telcz z zespołem zamkowo-ogrodowym, Bazylika św. Prokopa w Třebíču oraz dzielnica żydowska w Třebíču, Willa Tugendhatów w Brnie, Kompleks Lednicko-Valticki składający się z zamku w Valticach, pałacu w Lednicy oraz leżących pomiędzy nimi ogrodów, kompleks zamku i ogrodu Podzamkowego oraz Ogród Kwiatowy w Kromieryżu, Kolumna Trójcy Przenajświętszej w Ołomuńcu.

Lista reprezentatywna niematerialnego dziedzictwa kulturowego zawiera pozycje z obszaru Moraw, przede wszystkim męski taniec ludowy Slovácky Verbuňk, zwyczaj ludowy Jazda Królów oraz częściowo lalkarstwo i sokolnictwo.

Inne popularne atrakcje turystyczne to Kras Morawski z wieloma jaskiniami udostępnionymi turystom, mnóstwo historycznych zamków i pałaców jak np. Pernštejn, Buchlov, Bouzov, Náměšť nad Oslavou, Jaroměřice nad Rokytnou, Sławków (Austerlitz) Milotice, Vranov nad Dyjí, Holešov albo Hradec nad Moravicí. Większymi sanktuariami są narodowe sanktuarium morawskie – bazylika pw. Wniebowzięcia NMP i św. Cyryla i Metodego oraz zespół poklasztorny cystersów na Velehradzie, sanktuarium MB Obrończyni w Sv. Hostýnie albo Sanktuarium Imienia MB w Křtinách. Warte zwiedzenia są klasztory, np. benedyktynów w Rajhradzie, norbertanów w Novej Říšy, dominikanów w Igławie czy Uherskim Brodzie, cysterek w Předklášteří, tak samo jak zespoły poklasztorne cystersów w Zdziare nad Sazawą czy norbertanów w Louce (Znojmo).

Historycznymi starówkami mogą się pochwalić m.in.: Slavonice, Igława (miasto), Velké Meziříčí, Moravská Třebová, Znojmo, Mikulov, Uherské Hradiště, Litovel oraz Štramberk. Zachowane dzielnice żydowskie można zwiedzić w: Holešovie, Boskovicach, Mikulovie i Velkim Meziříčí. Architekturę wiejską można podziwiać w tzw. rezerwatach architektury ludowej np. w Rymicach na Morawach centralnych, w Křižánkách, bądź w Krátkej na Wyżynie Czesko-Morawskiej, zaś muzealne ekspozycje znajdziemy w skansenie w Rožnovie pod Radhoštěm, czy w Strážnicy.

Wzrasta popularność wina morawskiego. W imprezach winiarskich, związanych często z tradycyjnymi strojami ludowymi, muzyką cymbałową oraz regionalnymi potrawami, biorą udział jak miejscowi mieszkańcy, tak również licznie tu przyjeżdżający turyści. W zimie organizowane są degustacje gminne oraz regionalne (tzw. košty), na końcu lata i początku jesieni tzw. Uroczystości Burčáku (pół-sfermentowany moszcz winogronowy) albo w różnych porach roku siže odbywajžace tzw. Dni Otwartych Piwnic.

Obecnie Morawy są jednym z najpopularniejszych regionów do uprawiania turystyki rowerowej w Czechach. Wytyczono tu ponad 1200 kilometrów szlaków rowerowych, wraz z infrastrukturą, jak warsztaty rowerowe czy punkty gastronomiczne.

Historyczny herb Moraw

Morawskie enklawy na Śląsku Austriackim

Zobacz też

• władcy Moraw
• język morawski
• Morawianie
• morawski region winiarski
• Brama Morawska

Linki zewnętrzne

• Morava. republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2004-05-09)].
• O książętach morawskich. znojemskarotunda.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-07-19)]. (cz.).
• Morawia, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 668 .