Obrzędowość doroczna

Obrzędowość doroczna (ang. yearly rituals) — termin używany do określenia wszelkich nieinstyktownych, prowadzonych w sposób nieracjonalny (w znaczeniu trybu działań dążących do określonego celu) ludzkich, indywidualnych bądź zbiorowych działań lub serii działań, związanych z jakimś dniem lub okresem roku, które związane są zachowaniami ukształtowanymi przez obowiązujące wartości i normy. Do obrzędów dorocznych możemy więc zaliczyć tradycje, obrzędy, zwyczaje a także wierzenia, zabiegi magiczne itp. związane z obchodami świąt kościelnych, narodowych, szkolnych, obyczajowych.

Kalendarz

Doroczna obrzędowość jest nierozłącznie związana z kalendarzem, stosowana w nich bowiem rachuba czasu, podobnie, jak terminy najważniejszych i najstarszych świąt i uroczystości są wyznaczane przez zjawiska związane z obrotami ziemi, zmianami cyklu słonecznego i faz księżyca, które kiedyś dyktowały cały rytm życia ludzi. To właśnie święta, uroczystości i kultowe obchody były podstawą zwyczajowych, niepisanych kalendarzy pomagających w organizacji życia i działania ludzi, do dzisiaj często używa się wyrażeń typu „przed Wielkanocą” albo „po Nowym Roku” jako rozróżnień czasowych.

Obrzędowość doroczna w Polsce

Polski rok obrzędowy w dużej mierze został ukształtowany przez Kościół katolicki, obchodzimy takie święta, jak Boże Narodzenie, Wielkanoc związaną w tradycji Kościoła ze zmartwychwstaniem Chrystusa, wiele świąt związanych z patronatem Matki Bożej i całą masę wspomnień świętych. Wiele z obecnych świąt, bądź zwyczajów im towarzyszących jest jednak swoistą „nakładką” na te istniejące w czasach przedchrześcijańskich, a święci zastępują czczone w tychże czasach bóstwa opiekuńcze, przykładem może być choćby bardzo popularna Sobótka– dziś wspomnienie Świętego Jana, niegdyś był to moment, kiedy czczono pogańskie bóstwo – Kupałę. Ponadto ze względu na podział Polski na wiele regionów, w różnych jej obszarach obrzędowość różni się od siebie, czasem sposobem obchodów, a czasami nawet poszczególnymi świętami. Okresem roku najbardziej obfitującym w obrzędy jest wiosna, wynika to najprawdopodobniej z kultu odradzającej się po zimie przyrody obecnego u Słowian i z rozpoczęciem nowego roku gospodarskiego.

Najpopularniejsze obrzędy doroczne obchodzone w Polsce

Okres zimowy

Adwent – okres poprzedzający Boże Narodzenie, mający być czasem oczekiwania na jego nadejście. W tym okresie w Kościele katolickim odbywają się tzw. roraty, czyli rodzaj krótkiego nabożeństwa, często zaczynającego się wczesnym rankiem, na które dzieci przychodzą z własnoręcznie wykonanymi lampionami. W kościele i w niektórych domach przygotowuje się wieniec adwentowy, w który wtyka się cztery świece, z których każdą zapala się kolejnej niedzieli adwentu.
Andrzejki (noc z 29 na 30 listopada) – obchodzona w wigilię dnia św. Andrzeja noc wróżb, niegdyś odprawianych przez niezamężne dziewczęta, dzisiaj już przez młodzież obojga płci i będącymi pretekstem do organizowania ostatnich przed postem zabaw. Młodzi leją w ten dzień wosk przez klucz, czy sprawdzają czyj but pierwszy przekroczy próg w tradycyjnej wróżbie.
Świętego Mikołaja (6 grudnia) – wspomnienie świętego, arcybiskupa Myr Licyjskich, charakterystyczną tradycją związaną z tym dniem jest obdarowywanie dzieci słodyczami, często pozostawianymi przez opiekunów we wcześniej dokładnie przygotowanych i wyczyszczonych przez dzieci ich butach.
Wigilia Bożego Narodzenia (24 grudnia) – uznane przez ludzi za najważniejsze święto. Tradycyjnie powinno się wtedy stroić choinkę, a wieczorem, z momentem pierwszej gwiazdki zasiąść z najbliższymi do wigilijnej wieczerzy. Do zwyczajów związanych z tym świętem należy też odpowiednie przygotowanie wieczerzy, dzielenie się opłatkiem, czytanie fragmentu Pisma Świętego upamiętniającego narodzenie Chrystusa i wzajemne obdarowywanie się prezentami, w wersji, w którą wierzą dzieci – przyjście św. Mikołaja, w niektórych regionach Polski Gwiazdora, czy Dziadka Mroza.
Boże Narodzenie (25 grudnia)
Bożonarodzeniowe kolędowanie (chodzenie z gwiazdą, chodzenie z kuroniem)
Sylwester – wigilia Nowego Roku
Nowy Rok
Święto Trzech Króli (6 stycznia)
Matki Boskiej Gromnicznej (2 lutego)
Świętego Błażeja (3 lutego)
Świętego Walentego (14 lutego)
Karnawał
Środa Popielcowa

Okres wiosenny

Wielki post
Topienie Marzanny
Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny (25 marca)
Niedziela Palmowa
Wielki Tydzień
Wielkanoc – drugie poza Bożym Narodzeniem najpopularniejsze w Polsce święto, w Kościele poprzedzone tzw. Triduum Paschalnym. W wigilię Wielkanocy święci w kościołach święci się pokarmy, spożywane w niedzielę Wielkiej Nocy w czasie odświętnego śniadania. W wigilię, w niektórych regionach Polski, na przykład na Kaszubach czy w Wielkopolsce dzieci przygotowują koszyczek, wierząc, że w nocy zając zostawi w nim dla nich słodycze, na Podlasiu zaś istnieje tradycja wzajemnego obdarowywania się kolorowymi jajkami. Z Wielkanocą wiąże się też zwyczaj lanego poniedziałku, czy śmigusa-dyngusa – dnia oblewania wodą, czy niektórych miejscach „śmigania” się po nogach witkami wierzbowymi, a nawet gałązkami jałowca.
Świętego Wojciecha (23 kwietnia)
Zielone Świątki
Boże Ciało i oktawa Bożego Ciała – Boże Ciało, czyli Święto Ciała i Krwi Pańskiej, w Kościele Katolickim uczczone jest odświętną procesją przebiegającą ulicami miejscowości, w której się odbywa i zatrzymująca się na „stacjach”, gdzie odczytywane są fragmenty Pisma Świętego, przystanki odbywają się przy przygotowywanych wcześniej ołtarzach przystrojonych młodymi brzózkami, których gałązki, ludzie, a głównie dzieci zrywały w trakcie procesji. Zielone gałązki, podobnie jak wite z ziół w oktawie Bożego Ciała wianki miały w ludowych wierzeniach moc, te pierwsze wetknięte w ziemię pola miały zapewnić ochronę przed anomaliami pogodowymi, wianków używano do odstraszania piorunów, czy leczenia różnych chorób.

Okres letni

Świętego Jana (Noc Kupały, Sobótka) (23 czerwca) – obchodzona w czasie równonocy wiosennej, zwyczaj wywodzący się jeszcze z czasów pogańskich, w tę noc wróżono, palono i skakano przez ogniska, szukano magicznego kwiatu paproci, a dziewczęta puszczały na wodę wianki, które złowione przez chłopców mogły być podstawą do akceptowanego przez społeczność związku.
Świętych Piotra i Pawła (29 czerwca)
Przemienienie Pańskie (6 sierpnia)
Matki Boskiej Zielnej (15 sierpnia)
Dożynki – święto obchodzone szczególnie na wsiach po zakończeniu żniw, będące podziękowaniem za udany plon i jednocześnie wyrazem radości zakończonej pracy. Rozpoczyna się uroczystością kościelną, a kończy radosnym festynem, któremu często towarzyszą pokazy artystyczne grup związanych z gminą, często zespołów ludowych.
Świętego Rocha (16 sierpnia)

Okres jesienny

Matki Boskiej Siewnej (8 września)
Wszystkich Świętych (1 listopada)
Zaduszki (2 listopada)
Świętego Marcina (11 listopada)

Doroczne obrzędy a kultura materialna

Obrazy

Święta często występują na rycinach powstałych na przykład dla wzbogacenia artykułów prasowych, także na popularnych pocztówkach, które przesyłano sobie wzajemnie z życzeniami świątecznymi, powstawały też oczywiście obrazy dużego formatu, przykładem artysty, który fascynował się obrzędowością ludową i często przedstawiał ją na swoich obrazach był romantyczny artysta Michał Elwiro Andriolli.

Utwory muzyczne

Do tradycji związanej z obchodami Świąt Bożego Narodzenia należy śpiewanie kolęd, obecne jest w kościele, chodzeniu z szopką, czyli popularnym kolędowaniu, czy w domu przy choince, którą należy „obśpiewać”. Często autorami melodii kolęd, bądź ich tekstów są wybitni muzycy i poeci.

Przedmioty obrzędowe

Przez przedmioty obrzędowe rozumiemy wszystkie rzeczy, których tworzenie jest związane z celebrowaniem jakiegoś święta czy zwyczaju, możemy do nich zaliczyć przeróżne rzeźbione figurki, Bożonarodzeniowe szopki, przebrania kolędników, ozdoby choinkowe, malowane jajka i palmy wielkanocne, wieńce dożynkowe, czy pieczywo obrzędowe, takie jak obwarzanki albo charakterystyczne dla terenów Podlasia „bocianie łapy”.

Inne

W 2001 roku Narodowy Bank Polski rozpoczął emisję serii monet „Polski Rok Obrzędowy”, która w zamyśle twórców ma zaprezentować najpiękniejsze i unikalne tradycje i obyczaje kultury polskiej.

Obrzędowość w literaturze

Obrzędy, także te doroczne często pojawiały się w literaturze, szczególnym okresem, jeśli chodzi o sięganie autorów do roku obrzędowego jest z pewnością okres romantyzmu, któremu towarzyszyło duże zainteresowanie kulturą ludową, chłopstwem, a co za tym idzie także jego bogatą obrzędowością. Do najważniejszej literatury, zarówno tej, którą możemy wpisać w nurt romantyzmu, jak i innych zawierających w sobie opisy obrzędowości dorocznej możemy zaliczyć takie dzieła, jak:

„Chłopi” - Władysław Stanisław Reymont
„Dziurdziowie” - Eliza Orzeszkowa
„Pieśń świętojańska o Sobótce” - Jan Kochanowski
„Pan Tadeusz” - Adam Mickiewicz
„Konopielka” - Edward Redliński
„Stara baśń” - Józef Ignacy Kraszewski

Linki zewnętrzne

Bibliografia

Brencz A., Wielkopolski rok obrzędów. Tradycja i zmiana.,Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2006
Gaweł A., Rok obrzędowy na Podlasiu, Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Instytucja Kultury Samorządu Województwa Podlaskiego, Białystok 2012
Ogrodowska B., Święta polskie – tradycja i obyczaj, Wydawnictwo Alfa, Warszawa 2000
Staszczak Z., Słownik etnologiczny terminy ogólne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Poznań 1987
Uryga J., Rok polski w życiu, tradycji i obyczajach ludu, Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, Włocławek 2002
http://etnolodzy.pl/artykuly/item/28-religijna-obrz%C4%99dowo%C5%9B%C4%87-doroczna-a-ludyczno%C5%9B%C4%87-dzieci
http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/banknoty_i_monety/monety_okolicznosciowe/serie/polski_rok_obrzedowy.html