Pomnik

Pomnik – dzieło rzeźbiarskie lub rzeźbiarsko-architektoniczne, posąg, kamień pamiątkowy, obelisk, płyta itp., wzniesione dla upamiętnienia osoby lub zdarzenia historycznego^[2].

Znaczenie i pochodzenie słowa

Nazwa „pomnik” wywodzi się od staropolskiej formy słowa „pamiętać” – „pomnieć” i oznacza miejsce upamiętniające wydarzenie bądź osobę. Pomnikiem nazywane są także:

krzyż, płyta lub tablica z napisem, stawiane na grobie (nagrobek, pomnik nagrobny)^[3];
coś, co ma wartość historyczną, naukową, estetyczną, i co jest reprezentatywne dla swojej dziedziny, epoki (pomnik historii);
przedmiot będący symbolem lub świadectwem czegoś (np. upływającego czasu – w tym znaczeniu będzie występował pomnik przyrody)^[4].

Forma pomnika może być różna – najczęściej jest to posąg lub grupa rzeźb na cokole, mogą być nim jednak również kolumna, obelisk, naturalny głaz – kamień pamiątkowy, a nawet sztucznie usypane wzgórze (kopiec), budynek lub pojazd wojskowy (czołg – pomnik). Niekiedy funkcję „żywego pomnika” spełniają także drzewa (np. tzw. dęby pamięci, w ostatnich latach w Polsce najczęściej w kontekście Jana Pawła II, Katynia lub katastrofy smoleńskiej)^[5].

Historia

Podstawowe typy pomników rozwinęły się już w starożytności. Najbardziej charakterystycznymi ich odmianami wyrastającymi z dziedzictwa kultury greko-rzymskiej są pomnik konny i kolumna. Najczęstsze w antyku były wolno stojące rzeźby figuralne (stojące lub siedzące), o istniejących niekiedy równolegle funkcjach memoratywnych i kultowych. W średniowieczu znaczenie pomnika zostało zredukowane: figury mające częściowe znaczenie memoratywne obecne są wówczas niemal wyłącznie we wnętrzach kościołów (np. tzw. „Jeździec Bamberski”).

Wraz z odrodzeniem następuje powrót do wzorców antycznych. W Italii pojawiają się liczne pomniki konne w formie publicznej, wolno stojącej figury na wysokim cokole (Gattamelata autorstwa Donatella oraz Colleoni wyrzeźbiony przez Verrocchia), jak również stojące, sławiące wielkich wodzów i władców. Powszechne stają się pomniki papieskie, przede wszystkim w Państwie Kościelnym i podległych mu miastach. Odradzają się memoratywne kolumny, niekiedy z posągiem na szczycie (np. Kolumna Zygmunta III Wazy). Stopniowo, w epoce baroku, pomniki uzyskują rozbudowane formy, zwłaszcza poprzez wzbogacanie warstwy cokołu o dodatkowe rzeźby, mające najczęściej rozbudowane znaczenia symboliczne. Schemat pomnika składającego się z rzeźby ustawionej na cokole utrwala XIX wiek.

W końcu modernizm zrywa z tą tradycyjną formą, co objawiło się m.in. w redukcji postumentu (patrz np.: pomniki realizowane przez Auguste Rodina). W formie rzeźb i samych pomników odbijały się częściowo kolejne kierunki (kubizm, futuryzm), dużo więcej nowych treści i sposobów interpretacji rzeźby dał konstruktywizm, dzięki któremu możliwe były propozycje kolejnych dekad, w szczególności lat 50. i 60. XX wieku.

Lata powojenne przyniosły zmiany w rozumieniu pomnika, który przekroczył granice bryły, zaczął „wchłaniać” przestrzeń i samego obserwatora (jako ważne można wskazać koncepcję formy otwartej Oskara Hansena i późniejsze doświadczenia pomników upamiętniających wojnę w Wietnamie i Holokaust – w szczególności monumentem takim jest pomnik autorstwa Petera Eisenmana w Berlinie). Ważniejsze rodzime realizacje pomnikowe wpisujące się w te trendy to: Pomnik Powstańców Śląskich Gustawa Zemły w Katowicach, Pomnik Ofiar Majdanka w Lublinie Wiktora Tołkina czy Pomnik Pomordowanych w Treblince Adama Haupta i Franciszka Duszenki. Za sprawą m.in. Władysława Hasiora w pomniki wprzęgnięte zostały żywioły – ogień, wiatr, woda (np. „Ogniste Ptaki” w Szczecinie, „Organy” w Czorsztynie czy „Prometeusz Rozstrzelany” w Zakopanem).

W okresie III Rzeczypospolitej można obserwować kilka charakterystycznych tendencji związanych z pomnikami. Duże grupy tematyczne stanowią pomniki Jana Pawła II, pomniki Armii Krajowej i Żołnierzy Wyklętych oraz pomniki upamiętniające zbrodnię katyńską (coraz częściej w powiązaniu z katastrofą w Smoleńsku). Coraz więcej powstaje pomników związanych z lokalnymi dziejami (np. nieznanymi szerzej osobowościami historycznymi), jak również legendami – nierzadko tworzonymi na potrzeby przemysłu turystycznego (przypadek wrocławskich krasnali).

Spontaniczna instalacja i likwidowanie pomników

W historii znane są przypadki spontanicznego i nielegalnego instalowania pomników przeciwko istniejącemu reżimowi totalitarnemu cenzurującemu prawdę historyczną np. montaż społecznego pomnika katyńskiego w Warszawie w komunistycznej Polsce Ludowej w 1981, dotyczącego zbrodni komunistycznej dokonanej w ZSRR^[6].

Z uwagi m.in. na zmiany polityczne i społeczne w wielu krajach np. z powodu zmiany ustroju z komunizmu na kapitalizm zdarzają się przypadki likwidowania z przestrzeni publicznej obecnych w niej pomników. Zjawiska takie obserwować można m.in. w Polsce,^[7] a także na Ukrainie^[8] czy w Stanach Zjednoczonych^[9].

Wybrana literatura

Antkowiak Z., Pomniki Wrocławia, Wrocław 1985.
Bartoszewski J., Miejsca pamięci narodowej, pomniki idei niepodległościowych, Koszalin 1998.
Figuła-Czech J., Między ideą a realizacją. Poznańskie pomniki po 1989 roku, „Kronika Miasta Poznania” 2001, z 2.
Gębczyńska-Janowicz A., Polskie założenia pomnikowe. Rola architektury w tworzeniu miejsc pamięci od połowy XX wieku, Warszawa 2010.
Goliński E., Pomniki Poznania, Poznań 2001.
Grzesiuk-Olszewska I., Polska rzeźba pomnikowa w latach 1945-1990, Warszawa 1995.
Grzesiuk-Olszewska I., Warszawska rzeźba pomnikowa, Warszawa 1993.
Grzybowska P., Pomniki Piotrkowa Trybunalskiego, Piotrów Tryb. 2006.
Jaworska-Maćkowiak C., Maćkowiak T., Pomniki łódzkie. Historia w brązie i kamieniu, Łódź 2008.
Kowalak Cz., Pomniki i tablice pamiątkowe w Legnicy po II wojnie światowej, Legnica 2012.
Laskowski L., Pomniki Koszalina, Koszalin 2009.
Michalski S., Public Monuments: Art in Political Bondage 1890-1997, London 1998.
Netzel J., Gdyńskie pomniki Ofiar Grudnia ’70. Historia powstania, Gdynia 2012.
Nijakowski L. M., Informator o spornych pomnikach niemieckich na Śląsku Opolskim, Warszawa 2005.
Nowicka E., Parzych Cz., Ostrołęckie pomniki, Ostrołęka 1999.
Ożóg Kazimierz S., Miedziany Pielgrzym. Pomniki Jana Pawła II w Polsce w latach 1980-2005, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Głogowie 2007, s. 178, fot.
Ożóg Kazimierz S., Rzeźbiarze lubelscy w konfrontacji z władzą ludową, [w:] Artyści lubelscy i ich galerie, red. Lechosław Lameński, Lublin 2004.
Ożóg Kazimierz S., Pomniki Lublina 2014.
Pazder J., Miejsce pomnika, [w:] Materiały do studiów nad sztuką XIX wieku, red. Janos Brendel, Poznań 1993.
Peske R., Tu bije serce miasta. Pomnik Niepodległości w Pabianicach 1928-1998, Pabianice 1999.
Pomnik Smoleński. Wystawa dokumentująca „Międzynarodowy konkurs na: Opracowanie koncepcji pomnika upamiętniającego ofiary katastrofy lotniczej, która miała miejsce pod Smoleńskiem 10 kwietnia 2010 r.”, red. H. Gajewska, Orońsko 2012.

Przewoźnik A., Katyń. Cmentarze katyńskie, Warszawa 2010.
Siomkajło A., Katyń w pomnikach świata: Katyn. Monuments around the world, Warszawa 2002.
Wasilewski Z., Pomnik Mickiewicza w Warszawie 1897-1898, Warszawa 1899.
Winglarek J. W., Tam, gdzie lwowskie śpią Orlęta..., Warszawa 2001.
Zaborski M., Współczesne pomniki i miejsca pamięci w polskiej i niemieckiej kulturze politycznej, Toruń 2011.
Ziółkiewicz A., Pomniki Torunia, Toruń 2002.