Porozumienie białowieskie
Porozumienie białowieskie[1][2][3], także: Porozumienie o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw[4][3] – międzynarodowa umowa dotycząca utworzenia Wspólnoty Niepodległych Państw, zawarta przez przewodniczącego Rady Najwyższej Białorusi oraz prezydentów Rosji i Ukrainy 8 grudnia 1991 na spotkaniu w Wiskulach[5][4][6] (w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej)[7].
Historia
edytuj
W 1991 Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich znajdował się w dramatycznie głębokim kryzysie ekonomicznym. 24 sierpnia 1991 deklarację niepodległości uchwaliła Rada Najwyższa Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, a 25 sierpnia 1991 Rada Najwyższa Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej[8]. Będący liderem obozu demokratycznego[9] prezydent Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej Borys Jelcyn toczył z prezydentem Związku Radzieckiego Michaiłem Gorbaczowem nieformalną walkę o Kreml, dążąc do demontażu konającego Związku Radzieckiego. Ponieważ Jelcyn nie mógł formalnie usunąć urzędującego prezydenta, postanowił zlikwidować państwo, któremu ten prezydent przewodził[6].
Nie mogąc dojść do porozumienia z Gorbaczowem i władzami centralnymi ZSRR, przywódcy: Białorusi, Rosji i Ukrainy[7] (trzech najważniejszych republik związkowych) spotkali się w dniach 7–8 grudnia 1991 w domku myśliwskim w Wiskulach. Spotkanie zostało zorganizowane, by omówić dostawy gazu oraz ropy naftowej na Białoruś i Ukrainę. Szybko okazało się jednak, że sprawy gospodarcze stały się drugorzędne, a najważniejsze były sprawy polityczne. Jelcyn stwierdził, że nic nie może zrobić w sprawie dostaw surowców, ponieważ o wszystkim formalnie decydował Gorbaczow[6].
Zawarty traktat głosił, że Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a na jego miejsce suwerenne państwa powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. Porozumienie podpisali ze strony Rosji Borys Jelcyn, ze strony Białorusi Stanisłau Szuszkiewicz, zaś ze strony Ukrainy Łeonid Krawczuk[5], przy wsparciu doradców i ekspertów. W świetle obowiązującego prawa porozumienie było nielegalne[7]. Gorbaczow protestował: „O losie wielonarodowego państwa nie mogą decydować trzy republiki”, jednak bezskutecznie[10]. Wspólnota, z siedzibą w Mińsku, miała wiązać niepodległe republiki oraz pomóc w uporządkowaniu sytuacji po rozpadzie imperium sowieckiego. Następnie trzej przywódcy zadbali o ratyfikowanie porozumienia białowieskiego przez parlamenty narodowe, co nastąpiło 10 grudnia – Ukraina, 11 grudnia – Białoruś, 12 grudnia – Rosja. 13 grudnia akces do WNP zgłosiły republiki azjatyckie ZSRR: Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan. 21 grudnia na konferencji w kazachskiej Ałma-Acie podpisano specjalny protokół dotyczący celów i zasad Wspólnoty Niepodległych Państw[11][12]. Wówczas do wspólnoty przystąpiły jeszcze Armenia, Azerbejdżan i Mołdawia[6]. Powstała luźna i dobrowolna organizacja 11 formalnie suwerennych republik. Przyłączenia odmówiły Gruzja (ostatecznie została członkiem WNP w grudniu 1993 roku[12]) oraz kraje bałtyckie: Litwa, Łotwa, Estonia[7].
Podpisanie układu białowieskiego i przekształcenie ZSRR w WNP uznawane jest za ostateczny upadek imperium radzieckiego[6] na drodze „cywilizowanego rozwodu”, choć nie wiązało się z likwidacją ani nawet redukcją potencjału gospodarczego i militarnego byłego ZSRR. Porozumienie przywódców Ukrainy, Rosji i Białorusi stwierdzające, że Związek "jako podmiot prawa międzynarodowego i rzeczywistość geopolityczna przestaje istnieć" - anulowało faktycznie traktat ustanawiający Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich[13].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Eugeniusz Zieliński: Współczesna Rosja: studium polityczno-ustrojowe. books.google.pl, 1995. [dostęp 2021-12-08].
- ↑ Łukasz Donaj: Polityka bezpieczeństwa niepodległej Ukrainy 1991-2004. books.google.pl, 2005. [dostęp 2021-12-08].
- ↑ a b Agata Włodkowska: Polityka Federacji Rosyjskiej na obszarze WNP. books.google.pl, 2006. [dostęp 2021-12-08].
- ↑ a b Włodzimierz Marciniak: Rozgrabione imperium: upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej. books.google.pl, 2001. [dostęp 2021-12-08].
- ↑ a b Wspólnota Niepodległych Państw, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-12-08].
- ↑ a b c d e Krzysztof Jóźwiak Koniec imperium zła, Uważam Rze Historia, nr 12(69), grudzień 2017, s. 32–33.
- ↑ a b c d Wojciech Roszkowski Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku, wyd. 2005, s. 423.
- ↑ Wojciech Roszkowski Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku, wyd. 2005, s. 418–422.
- ↑ Bożena Bankowicz, Marek Bankowicz, Antoni Dudek Leksykon historii XX wieku, wyd. 1996, s. 362–364.
- ↑ Paweł Piotr Wieczorkiewicz Sowiety, wyd. 2017, s. 280.
- ↑ Сведения о ратификации документов, принятых в рамках СНГ в 1991 - 2021 годах. cis.minsk.by. [dostęp 2021-12-09]. (ros.).
- ↑ a b Содружество Независимых Государств (СНГ). ria.ru, 2014-08-18. [dostęp 2021-12-09]. (ros.).
- ↑ Niepodległość Ukrainy: uzyskana, czy odzyskana? [online], czaswschodni.pl [dostęp 2024-04-10] (pol.).
Linki zewnętrzne
edytuj
- Informacja RFE na temat Układu. therussiasite.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-03-14)]. (ang.).
- Соглашение о создании Содружества Независимых Государств (ros.)