Prawo kanoniczne

Prawo kanoniczne (łac. Ius canonicum) a. prawo kościelne – w Kościołach chrześcijańskich różnych tradycji system norm prawnych określających funkcjonowanie poszczególnych Kościołów, prawa i obowiązki poszczególnych członków (duchownych i świeckich), sposób zarządzania Kościołem, jego strukturę, przestępstwa i kary za nie oraz elementarne przepisy liturgiczne.

Nazwa pochodzi od podstawowej jednostki redakcyjnej kościelnych aktów prawnych – kanonu. Pierwotnie to właśnie zbiory kanonów (canones) tworzyły prawo kanoniczne – choć były i są stosowane również inne formy redakcji przepisów. Dla odróżnienia dwóch porządków prawnych – świeckiego i kościelnego – przepisy świeckie nazywano nomoi (gr. νομοι). Kanon (łac. canon) to wyraz pochodzenia greckiego (κανονες) oznaczający dosłownie sznur ciesielski, a w przenośni prawidło, wzorzec – normę.

Prawo kanoniczne oznacza też dyscyplinę, której przedmiotem są normy należące do systemu prawa kanonicznego, określaną również jako kanonistyka.

Źródła prawa kanonicznego

Źródła prawa powszechnego

Prawo obowiązujące w kościele powszechnym.

Prawo stanowione przez Kościół

• stanowi je papież – prawo papieskie
• stanowi je sobór – kolegium biskupów – prawo soborowe
• stanowione przez dykasterię kurii rzymskiej – ius constitutum

Źródła prawa partykularnego

Prawo obowiązujące w kościele partykularnym, na przykład:

• statuty synodalne,
• księgi kościelne.

Historia źródeł prawa kanonicznego Kościoła katolickiego

Dekret Gracjana i dekretyści

W 1140 roku boloński mnich Gracjan dokonał systematyzacji i ujednolicenia przepisów prawa kanonicznego. Gracjan miał wybitnych poprzedników. W VII wieku Izydor z Sewilli stworzył uporządkowany tematycznie zbiór nazywany hispaną. Przed nim, w 1010 roku, dokonał podobnej systematyzacji Burchard z Wormacji, a w 1090 Iwon z Chartres. Dopiero jednak dzieło Gracjana – zwane Dekretem Gracjana (Decretum Gratiani) porządkujące ustawy soborowe poczynając od ustaw soboru nicejskiego z 325 roku – zyskało powszechny autorytet. Studiowali je dekretyści, wśród nich Paucapalea i Jan Teutonicus.

Dekretaliści

W niedługim czasie po ukazaniu się Dekretu Gracjana zaszła potrzeba zgromadzenia nowego materiału prawnego, którego dostarczyły sobory laterańskie w 1179 (III) i 1215 (IV) r. oraz ustawodawstwa papieży Aleksandra III (1159–1181) i Innocentego III (1198–1216). Ponadto zwrócono uwagę, iż wiele dawnych dekretałów nie znalazło się w Dekrecie Gracjana. Stąd zaczęto tworzyć nowe zbiory prawa kościelnego. Było ich wiele. Pięć z nich przyjęła szkoła bolońska i objaśniała na równi z Dekretem Gracjana. Nazywano je Compilationes, a po ukazaniu się nowej kompilacji Grzegorza IX – Compilationes antiquae. W jednym z powstałych wówczas zbiorów prywatnych – autorstwa Bernarda z Pawii – po raz pierwszy zastosowano schemat: iudex (o jurysdykcji kościelnej), iudicium (prawo procesowe z wyjątkiem karnego), clerus (prawo osobowe), connubia (prawo małżeńskie), crimen (prawo karne).

Powstanie Corpus Iuris Canonici

Na soborze trydenckim powołano specjalną komisję, która opracowała poszczególne zbiory prawa kanonicznego, nadając im jednolity układ. Tekst – pod nazwą Corpus Iuris Canonici – został zatwierdzony w 1580 roku przez papieża Grzegorza XIII, a obejmował: Dekret Gracjana, Liber extra – Dekretały papieża Grzegorza IX z 1234 roku, Liber sextus – zbiór dekretałów papieża Bonifacego VIII z 1298, Clementinae – nieukończony zbiór dekretałów papieża Klemensa V z lat 1314 i 1317, Extravagantes communes oraz Extravagantes Joannis Papae XXII – prywatne kompilacje dekretałów z XIV–XV wieku.

Współczesne kodyfikacje

W XX w. Kościół katolicki dokonał odnowy swojego prawa. Pierwszą nowoczesną kodyfikacją był kodeks prawa kanonicznego z 1917. Prace nad tym kodeksem rozpoczęła w 1904 roku komisja ds. projektu nowego prawa kanonicznego powołana przez papieża Piusa X. Kodeks został promulgowany przez papieża Benedykta XV. Kodeks składał się z pięciu ksiąg, których układ oparty był na schemacie instytucji Justyniana (Iudex, Iudicium, Clerus, Conubia, Crimen). Zamiar reformy prawa kanonicznego ogłosił w początkach swojego pontyfikatu w 1959 roku papież Jan XXIII. Jednakże komisja do reformy prawa kanonicznego została powołana dopiero w 1963 roku, po rozpoczęciu II soboru watykańskiego. Nowy Kodeks prawa kanonicznego został promulgowany 25 stycznia 1983 roku przez papieża Jana Pawła II. Kodeks składa się z 7 ksiąg:

• Księga I. Normy ogólne,
• Księga II. Lud Boży,
• Księga III. Nauczycielskie zadanie Kościoła,
• Księga IV. Uświęcające zadanie Kościoła,
• Księga V. Dobra doczesne Kościoła,
• Księga VI. Sankcje w Kościele,
• Księga VII. Procesy.

W I poł. XX w. podjęto również prace nad kodyfikacją prawa kanonicznego katolickich Kościołów wschodnich, które początkowo przyniosły tylko częściowe regulacje (np. prawo małżeńskie zostało ogłoszone w 1949). Ostatecznie kodeks kanonów Kościołów wschodnich został promulgowany dopiero w 1990.

Kodeksy nie są jedynymi źródłami prawa kanonicznego. Zaś Kodeks z 1983 roku nie ma charakteru ekskluzywnego.

Wydziały prawa kanonicznego na uczelniach w Polsce

W Polsce w 2015 istniały trzy wydziały prawa kanonicznego Kościoła Katolickiego. Są to:

• Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II
• Wydział Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
• Wydział Prawa Kanonicznego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie.

Wszystkie trzy wydziały posiadają uprawnienia do nadawania stopni naukowych w zakresie prawa kanonicznego.

Studia w zakresie prawa kanonicznego w Polsce

Prawo kanoniczne jako kierunek studiów nauczane jest w Polsce na trzech wydziałach prawa kanonicznego.

Katedry prawa kanonicznego poza wydziałami prawa kanonicznego w Polsce

Na wielu polskich uczelniach, pomijając trzy wydziały prawa kanonicznego, istnieją katedry prawa kanonicznego (nierzadko jednocześnie będące katedrami prawa wyznaniowego). Są to:

• Katedra Pedagogiki, Katolickiej Nauki Społecznej i Prawa Kanonicznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (kierownik: ks. prof. dr hab. Wojciech Cichosz)
• Katedra Prawa Kanonicznego Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie Sekcja św. Jana Chrzciciela (kierownik: b.d.)
• Katedra Prawa Kanonicznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego (p.o. kierownika: ks. dr Grzegorz Gura)
• Katedra Prawa Kanonicznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Szczecińskiego (kierownik: ks. dr hab. Kazimierz Dullak prof. US)
• Katedra Prawa Kanonicznego i Ekumenizmu Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego (kierownik: ks. dr hab. Andrzej Pastwa prof. UŚl)
• Katedra Prawa Kanonicznego i Wyznaniowego Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu (kierownik: ks. prof. zw. dr hab. Wiesław Wenz)
• Katedra Filozofii i Prawa Kanonicznego Wydziału Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego (kierownik: ks. prof. dr hab. Lucjan Świto)
• Katedra Prawa Wyznaniowego i Kanonicznego Wydziału Teologicznego Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie (p.o. kierownika: bp prof. zw. dr hab. Wiktor Wysoczański)
• Katedra Teologii Pastoralnej i Prawa Kanonicznego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (kierownik (kurator): ks. prof. dr hab. Jan Szpet)
• Zakład Prawa Kanonicznego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego (kierownik: ks. prof. zw. dr hab. Grzegorz Leszczyński)
• Zakład Prawa Kościelnego i Wyznaniowego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego (kierownik: prof. zw. dr hab. Wacław Uruszczak).

Zobacz też

• kanonistyka
• katolicyzm
• papież

Linki zewnętrzne

• Kodeks prawa kanonicznego 1983. episkopat.pl, 1983. [dostęp 2023-11-30].