Preszów

Preszów (słow. Prešov, węg. Eperjes, niem. Eperies, łac. Fragopolis lub Eperiessinum, rom. Perieszys) – miasto we wschodniej Słowacji, ośrodek administracyjny kraju preszowskiego i powiatu Preszów. Pod koniec 2020 roku, z liczbą mieszkańców wynoszącą 87 886, Preszów zajmował trzecie miejsce pod względem liczby ludności (po Bratysławie i Koszycach) na Słowacji. Leży w historycznym regionie Szarysz, (około 60 km od granicy z Węgrami i około 75 km od granicy z Polską).

Preszów

Prešov

Centrum miasta, widoczny kościół św. Mikołaja
Herb Flaga
Państwo	Słowacja
Kraj	preszowski
Powiat	Preszów
Burmistrz	Ing. František Oľha
Powierzchnia	70,44 km²
Wysokość	296 m n.p.m.
Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość	82 286 1 172,78 os./km²
Nr kierunkowy	+421 51
Kod pocztowy	080 01
Tablice rejestracyjne	PO, PV
Położenie na mapie kraju preszowskiego Preszów
Położenie na mapie Słowacji Preszów
49°00′06″N 21°14′22″E
Strona internetowa

Geografia

Preszów leży na wysokości 255 m n.p.m. u ujścia rzeczki Sekčov do rzeki Torysa, na północnym krańcu Kotliny Koszyckiej, między Górami Tokajsko-Slańskimi (Slanské vrchy) na wschodzie, Rudawami Spiskimi (pasmo Čierna hora) na zachodzie i Górami Czerchowskimi (Čergov) na północy. Liczba mieszkańców miasta wynosi 89 618 osób [31 XII 2016], powierzchnia – 70,44 km². Dzieli się na cztery dzielnice: Prešov, Šalgovík, Solivar i Nižná Šebastová.

Preszów leży na skrzyżowaniu dróg krajowych nr 18 (R4, z Michaloviec do granicy z Czechami) i 68 (D1, od granicy z Polską przez Starą Lubowlę i Koszyce do granicy z Węgrami. W mieście kończy się międzynarodowa trasa E371, przebiega przez nie trasa E50. Wybiega stąd lokalna droga 546 do Gelnicy i Spiskiej Nowej Wsi. Z Preszowa rozchodzą się cztery linie kolejowe: na północny zachód do Starej Lubowli i Nowego Sącza, na północ do Bardejowa, na wschód do Vranova nad Topľou i na południe do Koszyc.

Gospodarka

W mieście rozwinął się przemysł maszynowy, elektrotechniczny, odzieżowy, skórzany, materiałów budowlanych, spożywczy, drzewny oraz poligraficzny.

Historia

Początki osadnictwa

Osadnictwo w okolicy Preszowa datuje się od paleolitu – najstarsze znaleziska pochodzą sprzed 28 tysięcy lat. Znaleziska z czasów rzymskich wskazują na intensywne kontakty handlowe z Rzymem. Słowianie napłynęli w okolice miasta z północy około IV lub V wieku, jednak ich intensywniejsze osadnictwo nastąpiło dopiero za czasów Wielkich Moraw. Od X do połowy XI wieku obszar ten znajdował się w granicach Polski. Znajdował się tu znany polski graniczny gród Castrum Salis wzmiankowany zarówno w dokumentach polskich jak i węgierskich. Pod koniec XI wieku tereny te zostały opanowane przez Królestwo Węgier. W połowie XIII wieku, po najazdach tatarskich, zaczęto osiedlać tu osadników z krain niemieckich.

XIII–XVII wiek

Pierwsza pisemna wzmianka o Preszowie pochodzi z 1247. W 1299 król Andrzej III lokował Preszów na prawie spiskim, a w 1374 król Ludwik I nadał mu uprzywilejowany status wolnego miasta królewskiego. Wówczas Preszów był już największym ośrodkiem w dolinie Torysy. W XIV i XV wieku miasto bogaciło się na sprzedaży do Polski węgierskiego wina z doliny Cisy i na rzemiośle. Po pożarze w 1418 miasto odbudowano już jako murowane. W 1429 powstała tu pierwsza szkoła. Od XV wieku miasto było członkiem związku pięciu wolnych miast królewskich leżących na terenie obecnej wschodniej Słowacji – Pentapolitany. Od końca pierwszej połowy XVI w. znaczące sukcesy odnosiła w mieście reformacja, a luteranizm stał się wkrótce wyznaniem dominującym. W 1572 w dzisiejszej dzielnicy Solivar (wówczas odrębnej osadzie) rozpoczęto wydobycie soli kamiennej. W 1647 miasto stało się siedzibą władz komitatu Sáros. W 1667 preszowscy luteranie założyli ewangelickie kolegium, słynne wkrótce wysokim poziomem nauczania. W latach 1672–1685 miasto poparło antyhabsburskie powstanie Emeryka Thökölyego, a jesienią 1683 r. zatrzasnęło swe bramy przed wracającym spod Wiednia Janem III Sobieskim. Za ową antyhabsburską postawę miasta, po jego zajęciu przez wojska austriackie w 1687 r. generał Anton Caraffa rozkazał w okrutny sposób stracić 24 osoby, w tym szereg miejscowych patrycjuszy (prešovský krvavý súd – krwawy sąd preszowski), co przeszło później do historii jako "preszowskie jatki".

XVIII i XIX wiek

Na początku XVIII wieku miasto przeżywało kryzys. Po epidemiach i pożarach liczba mieszkańców spadła do 2 tysięcy. Ponowny rozwój zaczął się w połowie tego stulecia, gdy odrodziło się rzemiosło i handel, a także zaczęły powstawać manufaktury. W 1752 r. kopalnia soli w Solivarze została zatopiona, ale sól nadal produkowano przez odparowywanie wydobywanej solanki. W czasie konfederacji barskiej Preszów stał się na pewien czas siedzibą Generalności – naczelnej władzy konfederackiej. Tu też 13 października 1770 uchwalono Akt detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1873 przez miasto przeprowadzono linię kolejową, stanowiącą część Kolei Koszycko-Bogumińskiej. Pod koniec XIX wieku powstały w mieście sieć elektryczna, telefoniczna, kanalizacyjna i działał telegraf. Ostatnie wielkie pożary przetoczyły się przez miasto w latach 1886 i 1887.

XX wiek

Brzeg rzeki

Zabytkowe kamieniczki przy kościele św. Mikołaja

Fontanna Neptuna

W 1918 Preszów znalazł się w granicach nowo powstałej Czechosłowacji. Podczas ofensywy Węgierskiej Armii Czerwonej w czerwcu 1919 r. w Preszowie proklamowano efemeryczną Słowacką Republikę Rad. Preszów przybrał na znaczeniu po anektowaniu przez Węgry Koszyc w roku 1938, ponieważ ewakuowano tu wiele instytucji działających wcześniej w tym mieście. 20 grudnia 1944 r. miasto uległo dużym zniszczeniom wskutek bombardowania, wykonanego przez radzieckie lotnictwo. Zginęło wówczas około 300 Niemców i około 140 cywilów, z czego 120 więźniów, przetrzymywanych w miejscowym więzieniu Gestapo.

Po II wojnie światowej miasto rozwinęło się jako ośrodek przemysłowy, co pociągnęło za sobą szybki wzrost liczby mieszkańców – z 28 tys. w roku 1950 do 52 tysięcy w 1970 i 91 tysięcy w 1990.

Współczesność

Dzisiejszy Preszów to nadal ośrodek przemysłowy, a poza tym węzeł komunikacyjny, ośrodek administracyjny i centrum kultury. Nadal działają zakłady wydobycia i przetwórstwa soli kamiennej, oprócz tego istnieją zakłady przemysłu maszynowego i elektromaszynowego oraz odzieżowego. W mieście istnieje Uniwersytet Preszowski z ośmioma wydziałami oraz zamiejscowy wydział politechniki koszyckiej, łącznie kształcące ponad 10 tysięcy studentów. Preszów jest siedzibą trzech biskupów: greckokatolickiego, prawosławnego i luterańskiego. W mieście działają trzy teatry (rusiński Aleksandra Duchnowycza, słowacki Jonáša Záborského i lalkowo-dziecięcy zwany Babadłem), dwa muzea (lokalne i winiarskie), biblioteka, obserwatorium astronomiczne i planetarium. Wśród odbywających się w Preszowie imprez kulturalnych oraz ukierunkowanych na przyciągnięcie turystów, największe znaczenie dla miasta mają m.in. festiwal koronczarstwa Festival paličkovanej čipky odbywający się na przełomie września i października, czerwcowy dziecięcy festiwal folklorystyczny, doroczna pielgrzymka maryjna do Wielkiego Szarysza rozpoczynająca się 15 sierpnia czy październikowy festiwal jazzowy. Lato stoi pod znakiem promocji miasta w ramach Kulturalnego Lata.

Dzisiejszy Preszów jest niemal jednolicie słowacki, mieszkają tu jedynie niewielkie grupy Rusinów i Czechów. Większy jest tylko odsetek Cyganów.

Populacja

Rozwój populacji

rok	1.1.1993	1999	2006	2013	2019	2020
liczba	90 058	93 977	91 650	90 923	88 464	87 886

Zabytki

Śródmieście Preszowa pełne jest zabytków z różnych epok. Budowle gotyckie to na przykład kościół św. Mikołaja z 1347 roku, będący najstarszym obiektem w Preszowie. Pałac Rakoczego, księcia Siedmiogrodu, pochodzi z epoki renesansu, podobnie jaki preszowski kościół ewangelicki. O wielokulturowości dawnych mieszkańców miasta świadczą świątynie również innych wyznań chrześcijańskich oraz wielka synagoga, mieszczącą obecnie kolekcję pamiątek po Żydach. Okres industrializacji i komunizmu wybił swe piętno na architekturze Preszowa, lecz nie zniszczył uroczej starówki porównywalnej z koszycką.

Do najważniejszych zabytków w Preszowie należą:

• gotycki kościół św. Mikołaja z 1347 r., ostatnia przebudowa z początków XX w.;
• późnorenesansowy kościół ewangelicko-augsburski św. Trójcy wybudowany w latach 1642–1647;
• katedra greckokatolicka pw. Jana Chrzciciela;
• kościół i klasztor franciszkanów z 1660 r.;
• barokowa kalwaria, wybudowana w latach 1721–1765;
• synagoga tzw. ortodoksyjna z końca XIX w.;
• synagoga tzw. neologiczna z końca XIX w.;
• Pałac Rakoczych z XVI w.;
• Brama Floriańska;
• tzw. Więzienie Caraffy, późnogotyckie;
• Wieża wodna (tzw. Kumšt) z II poł. XV w.;
• Kolumna Mariańska, barokowa, z 1751 r.;
• Fontanna Neptuna.

Sport

• Slávia VK PU Preszów – klub piłki siatkowej mężczyzn
• Tatran Preszów – klub piłkarski
• HC 07 Prešov – klub hokejowy

Miasta partnerskie

źródło:

• Brugherio
• Gabrowo
• Kieratsini
• La Courneuve
• Mukaczewo
• Nowy Sącz
• Nyíregyháza
• Pittsburgh
• Praga
• Remscheid
• Riszon le-Cijjon

Panorama Preszowa

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona miasta
• Historia miasta w kilku rozdziałach. [w:] PIS (Prešovský informačný server) [on-line]. (słow.).