Prusy Królewskie
Prusy Królewskie (niem. Königlich-Preußen, łac. Prussia Regalis), Prusy Polskie[1] – nazwa prowincji przyłączonej do Polski po wojnie trzynastoletniej postanowieniami pokoju toruńskiego z 1466 r.
| 1466–1569 | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Data powstania |
19 października 1466 | ||||
| Data likwidacji |
1 lipca 1569 | ||||
Położenie na mapie
| |||||
.svg)
Prusy Królewskie obejmowały: Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, ziemię malborską oraz Warmię, która choć zaliczała się do Prus Królewskich, tworzyła jednak wydzielone władztwo terytorialne podlegające miejscowym biskupom – tzw. dominium warmińskie. Prowincja dzieliła się na trzy województwa: pomorskie, chełmińskie i malborskie oraz księstwo warmińskie.
Zarząd
edytujPrusy Królewskie początkowo miały autonomię (m.in. odrębna moneta bita w mennicy królewskiej w Toruniu i skarb) i były rządzone przez radę, składającą się z przedstawicieli tzw. stanów pruskich, na czele których stał biskup warmiński. Rada ta podlegała królowi. Dużą rolę w radzie odgrywały najbogatsze miasta, tzw. wielkie miasta pruskie: (Toruń, Gdańsk, Elbląg), które posiadały tam swych przedstawicieli, a także same posiadały dużą autonomię i przywileje prawno-ustrojowe (Korektura pruska).
W sprawach najważniejszych, zwłaszcza podatkowych, zwoływano Ogólne zgromadzenie stanów, które się składało z dwóch izb: ziemskiej (prałaci, urzędnicy ziemscy i szlachta) oraz miejskiej (przedstawiciele mniejszych miast). Dla podjęcia ostatecznych uchwał zbierały się izby połączone.
Na początku XVI wieku ukształtował się prowincjonalny sejm pruski, który składał się z dwóch izb: rady (zwanej też senatem) oraz izby niższej, w skład której wchodzili:
- posłowie szlacheccy wybierani na sejmikach wojewódzkich
- koło mieszczańskie, zwane inaczej gremium miast mniejszych
Wielkie miasta pruskie – w ramach systemu parlamentarnego prowincji – wykonywały specjalne zadania: Toruń sprawował pieczę nad archiwum, Elbląg miał w swej gestii pieczęć, a nadto wszystkie trzy miasta wysyłały na obrady sejmiku generalnego — obok oficjalnych delegatów, którymi byli burmistrz i jeden z rajców – także towarzyszących im sekretarzy. Ci ostatni sporządzali dokumenty, tzw. lauda będące uchwałami sejmiku[2]
W roku 1658 król zwołał sejmik generalny (i to dwukrotnie) do Gdańska. Było to czymś wyjątkowym, bowiem sejmiki zwoływano zazwyczaj w Grudziądzu lub Malborku. Na pierwszej sesji na przełomie kwietnia i maja podjęto uchwałę o sporządzeniu nowej pieczęci ziem pruskich, bowiem pieczęć oryginalna znajdowała się w okupowanym przez Szwedów Elblągu. Pieczęć wykonano na koszt władz Gdańska, któremu przyznano przechowywanie jej „po wsze czasy”. Spór o prawo do pieczęci trwał do roku 1661 i zakończył się zwróceniem jej Elblągowi[3]
Historia
edytujZiemie Pomorza Gdańskiego pozostawały w związkach z Polską. Po opanowaniu Polski przez Wacława II znalazły się w granicach jego władztwa. W 1305 r. Wacław III przekazał Pomorze Gdańskie Brandenburgii w zamian za Miśnię, a w 1307 r. pomorscy Święcowie złożyli Brandenburgii hołd lenny. W następnym roku Brandenburczycy najechali Pomorze, a nowy król Polski Władysław Łokietek zwrócił się o pomoc do krzyżaków. Krzyżacy wypędzili najeźdźcę, ale nie oddali Pomorza Polsce, zaś w 1310 r. spłacili Brandenburgię kwotą 10 tys. grzywien i przekazaniem jej ziemi słupskiej i sławieńskiej[4].
W wyniku wojny trzynastoletniej z lat 1454–1466 Pomorze Gdańskie oraz okoliczne tereny (m.in. Warmia) przeszły pod władzę Polski pod nazwą Prus Królewskich[5].
W roku 1569 na sejmie lubelskim Prusy Królewskie zostały inkorporowane do Korony. Rada przekształciła się w sejmik generalny, a jej senatorowie i posłowie weszli do Sejmu[6]. Sejmik Generalny, zwany też „generałem pruskim”, składał się — inaczej niż inne sejmiki generalne — z dwóch izb i stanowił najwyższy organ autonomiczny Prus Królewskich. Przewodniczył mu biskup warmiński, a w razie jego nieobecności biskup chełmiński. Tak rozpoczęła się integracja polityczna i gospodarczo-społeczna tych ziem z Rzecząpospolitą, choć zachowały one odrębny skarb pruski i prawo sądowe chełmińskie, a od 1598 roku odrębną kodyfikację — Korekturę pruską.
W 1581 r. dzielnica pruska została włączona w polski system podatkowy, a w 1585 r. Trybunał Koronny stał się dla niej instancją apelacyjną[7].
W roku 1637, po wymarciu dynastii zachodniopomorskich Gryfitów, ziemie lęborska i bytowska, które były jako lenno we władaniu tych książąt od roku 1455, zostały wcielone do Prus Królewskich. W roku 1657, na mocy traktatów welawsko-bydgoskich, zostały przekazane Brandenburgii, formalnie jako lenno Polski (do 1772), ale w rzeczywistości je utracono.
W I rozbiorze Polski (1772) prawie całe Prusy Królewskie zostały zagarnięte przez Królestwo Pruskie (bez Gdańska i Torunia, które stracono w II rozbiorze Polski w 1793 roku). W latach 1808–1824 i 1877–1918 tworzyły osobną prowincję pruską – Prusy Zachodnie (niem. Westpreussen), w skład której wchodziły dawne Prusy Królewskie (bez Warmii) wraz z częścią dawnej Wielkopolski i skrawkiem Prus Książęcych.
Postanowieniami pokoju wersalskiego (1919) zwrócono Polsce w roku 1920 część Prus (woj. pomorskie), część wcielono do Prus Wschodnich jako rejencję Prusy Zachodnie (niem. Regierungsbezirk Westpreussen), z części utworzono Wolne Miasto Gdańsk, a z części powstała nowa prowincja pruska — Marchia poznańsko-zachodniopruska (niem. Grenzmark Posen-Westpreussen).
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Od koronacji Fryderyka III w 1701 roku na króla w Prusach, częściej stosowano nazwy Prusy Polskie, dla uniknięcia pomylenia dwu terytoriów, jednego należącego do Korony polskiej, drugiego we władaniu Hohenzollernów, Rozkwit i upadek I Rzeczypospolitej pod redakcją Richarda Butterwicka, Warszawa 2010, s. 145.
- ↑ Cieślak 1993 ↓, s. 200.
- ↑ Cieślak 1993 ↓, s. 201.
- ↑ Władysław Łokietek, [w:] Mariusz Trąba, Lech Bielski, Jacy byli i jak żyli władcy i królowie Polski, Warszawa: Reader’s Digest Przegląd Sp. z o.o., 2005, s. 251, ISBN 83-60123-13-6 (pol.).
- ↑ Kazimierz IV Jagiellończyk, [w:] Mariusz Trąba, Lech Bielski, Jacy byli i jak żyli władcy i królowie Polski, Warszawa: Reader’s Digest Przegląd Sp. z o.o., 2005, s. 328–330, ISBN 83-60123-13-6 (pol.).
- ↑ Daniel Stone, The Polish-Lithuanian State, 1386–1795, University of Washington Press, 2001, s. 64, ISBN 0-295-98093-1 (ang.).
- ↑ https://repozytorium.umk.pl/bitstream/handle/item/1329/SIT.2012.008%2cMallek.pdf?sequence=1
Bibliografia
edytuj- Prusy Zachodnie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 94.
- Edmund Cieślak: Historia Gdańska 1655-1793: Udział Gdańska w życiu politycznym Prus Królewskich i Rzeczypospolitej. Gdańsk: Instytut Historii PAN, 1993. ISBN 83-215-3251-9. (pol.).
- Janusz Małłek: Dwie części Prus. Studia z dziejów Prus Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku. Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze, 1987. ISBN 83-700-2302-9. (pol.).
- Małłek Janusz, Inne szkice pruskie. Szkice z dziejów Prus Polskich i Książęcych, Dąbrówno 2012
- K. Friedrich, Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami (1569–1772), Poznań 2005
Linki zewnętrzne
edytuj- Prusy Królewskie w Toruńskim Serwisie Turystycznym
- Prusy Królewskie. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-09-19)].
- Akta Stanów Prus Królewskich T. 1 (1479 — 1488), T. 2 (1489–1492), T. 3 cz. 1 (1492–1497), T. 3 cz. 2 (1498–1501), T. 4 cz. 1 (1501–1504), T. 4 cz. 2 (1504–1506), T. 5 cz. 1 (1506–1508), T. 5 cz. 2 (1508–1511), T. 5 cz. 3 (1511–1512), T. 6 (1512–1515), T. 7 (1516–1520), T. 8 (1520–1526).