Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                

Regalia (gospodarka)

Regalia (także ducalia[potrzebny przypis] lub regale)[1] – charakterystyczne dla wczesnego średniowiecza dziedziny gospodarki zastrzeżone dla panującego, wynikające z prawa książęcego i patrymonialnej zasady, iż państwo jest prywatną własnością monarchy. Niektóre z regaliów utrzymały się przez kilka następnych stuleci. Mimo, że według regali często monarcha miał monopol na daną dziedzinę gospodarki, to w praktyce zazwyczaj regalia sprowadzały się do konieczności uzyskania pozwolenia i uiszczania opłat w przypadkach niektórych działalności gospodarczych[1].

Od XII wieku regalia i ducalia uznawano za zespół praw zwany iura regalia[1].

Nazewnictwo

edytuj

W zależności od tego, czy monarcha miał tytuł królewski, czy książęcy, stosowano zamiennie terminy regalia (od łac. rex – król) oraz ducalia (od łac. dux – książę).

Przykładowe regalia

edytuj

Podstawowe i najstarsze było regale ziemi: cała ziemia (wszystkie grunty) w państwie, o ile nie została alienowana, należała do panującego. Jego pochodnymi były m.in.:

  • regale łowieckie – wyłączne prawo panującego do łowów na niektóre gatunki zwierząt[1] (zwłaszcza grubego zwierza: żubry, tury, jelenie, niedźwiedzie, bobry), a także wyłączenie niektórych kompleksów leśnych do jego wyłącznej dyspozycji
  • regale rybołówstwa – wyłączność na łowienie ryb największymi sieciami i łapanie ryb w stałe pułapki
  • regale górnicze – wyłączność na wydobycie kopalin (lub jedynie metali szlachetnych[1]), także na gruntach nienależących do monarchy
    • regale solne – wyłączność na pozyskiwanie soli, wyszczególnione ze względu na wysoką wartość soli
  • regale grodowe – wyłączne prawo budowy i utrzymywania grodów obronnych
  • regale rzeczne – wyłączne prawo transportu rzecznego
  • regalia mennicze – monopol zarządzania monetą i jej wybijania[1]
  • regalia drogowe – wyłączne prawo wyznaczania dróg[1]
  • regale leśne – prawo do zwierzchności monarchy nad barciami i użytkami leśnymi[1]
  • regale ziemne – prawo monarchy do zwierzchności sądowej w sprawach o zmianę własności ziemi[1]
  • regale żydowskie – prawo ustanawiające specjalną jurysdykcję dla Żydów traktowanych w takich przypadkach jako własność monarchy[1].

Istniały także regalia związane z rozwojem gospodarczym:

  • regale targu (lub regale targowe[1]), regale karczmy – wyłączne prawo zakładania i pozyskiwania dochodów z targów oraz karczem
  • regale mennicze – wyłączne prawo bicia monety (powiązane z regale górniczym)
  • regale ceł – wyłączność na pobieranie ceł
  • regale młynne – wyłączność na budowę i czerpanie korzyści z młynów na rzekach monarszych (powiązane z regale rzecznym)
  • regale bartne – wyłączne prawo panującego do drzew bartnych znajdujących się we wszystkich dobrach.

Regalia w Polsce

edytuj
 
Solna rzeźba przedstawiająca Świętą Kingę, która według legendy wzbogaciła skarb Bolesława Wstydliwego o dochody z regale solnego.

W XI-wiecznym państwie piastowskim system regaliów był już rozwinięty. Kolejne rodzaje monopoli monarszych pojawiały się wraz z upływem czasu i powstawaniem nowych gałęzi gospodarki. Znaczenie miał też wzrost liczby ludności i napływ osadnictwa: kiedy ziemia dotychczas niczyja (a w najdawniejszych czasach stanowiąca własność ogółu plemienia) nabrała wartości gospodarczej, stawała się ziemią monarszą[2]. Sankcjonowanie i obsługa regaliów przyczyniły się do rozrostu administracji i wzmocnienia władzy monarszej (jednocześnie będąc ich przejawem). W czasie rozbicia dzielnicowego, bez względu na terytorium, regalia miały taką samą formę. Według Juliusza Bardacha jest to dowód na aktywność aparatu najstarszego państwa polskiego i ważną rolę monopoli w finansach monarszych[3].

System regaliów został zachwiany przez udzielanie immunitetów, kiedy to poszczególne prawa były zbywane przez monarchów na rzecz feudałów i miast. W okresie rozbicia dzielnicowego rozdawnictwo immunitetów szczególnie zaciążyło na rentowności z regale solnego, pierwotnie najbardziej dochodowego. W przypadku regale górniczego stosowano wolność wydobycia z zastrzeżeniem płacenia olbory na rzecz monarchy.

W artykułach przygotowanych dla Henryka Walezego zawarto akt zrzeczenia się regale górniczego. Do końca Polski przedrozbiorowej funkcjonowało natomiast regale targowe, praktycznie włączone do systemu wydawanych przywilejów lokacyjnych.

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f g h i j k regalia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-09-21].
  2. M. K. Barański: Dynastia Piastów w Polsce, s. 260.
  3. Bardach i inni, s. 94.

Bibliografia

edytuj

Zobacz też

edytuj