Singspiel

Singspiel (niem. Singspiel, pol. komedio-opera lub śpiewogra) – utwór sceniczny oparty na tekście mówionym ze wstawkami muzycznymi, głównie pieśniami zwrotkowymi, prostymi ariami i nieskomplikowanymi partiami zespołowymi. Gatunek rozwinął się w Niemczech pod wpływem angielskiej opery balladowej i francuskiego wodewilu.

Początki w Lipsku

W 1747 roku Christian Felix Weiße (1726–1804), przez kilka lat ochmistrz młodego, bawiącego w Paryżu, arystokraty, znający angielski i francuski i zafascynowany francuską opéra comique, dokonał przeróbki angielskiej opery balladowej The Devil to Pay. Sztuka z muzyką J.G. Standfußa zdobyła sobie wielką popularność i przyniosła szereg naśladownictw. Początkowo nowa forma muzyczna rozwinęła się w Lipsku. Współpraca Weißego i kompozytora Johanna Adama Hillera (1728–1804) zaowocowała na tamtejszej scenie 12. pogodnymi, zgrabnymi i melodyjnymi utworami, które przez około sto lat utrzymały się na scenach niemieckich, inspirując kolejne pokolenia twórców. W 1764 roku Weiße i Hiller zadebiutowali krotochwilą Der Teufel ist los, odnieśli potem sukcesy w Lottchen am Hofe, Die Liebe auf dem Lande (1768) i Die Jagd (1770), najpopularniejszej do Wolnego strzelca operze niemieckiej. Hiller korzystał nie tylko ze wzorów angielskich, ale i z francuskich wodewilów: Minette à la cour stała się wzorem dla Die Liebe auf dem Lande, a Le roi et le fermier Sedaine'a dla Die Jagd. Sukces Die Jagd przyniósł zalew singspielów Christiana Gottloba Neefe (1748–1798), Johanna André (1741–1799) czy Johanna Friedricha Reichardta (1752–1814).

Rozkwit gatunku

Rosnąca popularność singspielu nie uszła uwadze ojca Mozarta. Jesienią 1768 roku w malutkim teatrzyku ogrodowego pawilonu Mesmera w Wiedniu młody kompozytor poprowadził wykonanie swego pierwszego singspielu Bastien i Bastienne. Swoich sił w nowym gatunku próbował również Joseph Haydn pisząc dla komika Felixa Kurtza muzykę do krotochwili Der krumme Teufel. Od muzycznych żartów, stanowiących potpourri z jego własnych oper buffa i comique, nie stronił również Gluck, pisząc między innymi: Pellerins de la Mecque i Le cadi dupé. W Wiedniu, który stał się drugim ośrodkiem rozwoju singspielu, wymagano od nowego gatunku muzycznego mniej uczucia i nastrojowości, a więcej dowcipu. Publiczność wychowana na weneckim teatrze muzycznym spragniona była przede wszystkim zabawy.

W stworzenie wiedeńskiej odmiany opery buffa zaangażował się też cesarz Józef II. Po czterech latach nieudanych eksperymentów różnych kapelmistrzów, cesarz zwrócił się do Mozarta o napisanie muzyki, a do aktora i reżysera Gottlieba Stephanie (1741–1800) o dostarczenie odpowiedniego tekstu. Stephanie wziął na warsztat temat turecki, cieszący się powodzeniem u publiczności berlińskiej. Wystawione rok później (1782) Uprowadzenie z seraju zostało przyjęte z wielkim entuzjazmem przez publiczność. W tydzień później doszło w Hofburgu do dziękczynnej audiencji kompozytora, która w zasadniczy sposób zaważyła na dalszym mecenacie cesarskim. Cesarz stwierdził wówczas: Zbyt piękne to dla naszych uszu drogi Mozarcie. I strasznie dużo nut, a Mozart zamiast przełknąć naganę odpalił: Akurat tyle nut, ile trzeba. W kilka lat później kompozytor napisał wprawdzie we współpracy ze Stephanie'm niewielki okolicznościowy utwór Dyrektor teatru, na kolejne zlecenie cesarskie przyszło mu jednak czekać do 1789 roku, a w międzyczasie i cesarz i kompozytor przestali już marzyć o wiedeńskiej operze buffa. Kolejny singspiel Mozarta Così fan tutte do tekstu Lorenzo Da Ponte okazał się utworem chybionym ze względu na trudności z opracowaniem przedłożonej libreciście anegdoty w rozbudowany spektakl. Dwa lata później Mozart napisał jeszcze jeden singspiel: Czarodziejski flet (1791), jedno z najdoskonalszych dzieł scenicznych kompozytora, należące współcześnie do żelaznego kanonu teatrów operowych na świecie.

Na lata pomiędzy premierą Uprowadzenia z seraju a Così fan tutte przypada premiera jednego z najzabawniejszych singspieli wiedeńskich Lekarza i aptekarza Karla Dittersdorfa. Utwór napisany do libretta Stephanie'ego przynosi bardzo udaną transpozycję wątku Romea i Julii w środowisko mieszczańskie. Po licznych zawiłych perypetiach syna lekarza i córkę aptekarza łączy błogosławieństwo pogodzonych ze sobą ojców. Spektakl wystawiony w 1786 roku w krótkim czasie podbił publiczność wiedeńską i sceny europejskie.

W późniejszych latach tradycję wiedeńskiego singspielu kontynuowali odnosząc pewne sukcesy: Ferdinand Kauer autor Das Donauweibchen; Johann Baptist Schenk, który skomponował słynnego Der Dorfbarbier, przyjaciel Beethovena i Schuberta; Ignaz von Seyfried, uczeń Haydna, dla którego Schikaneder napisał teksty Rodryga i Kunegundy; Joseph Weigl odnoszący sukcesy Familią szwajcarską i Kleopatrą wystawioną w mediolańskiej La Scali; oraz Adalbert Gyrowetz, autor cieszącego się sporym powodzeniem Okulisty. Singspiele tworzył także Antonio Salieri.

Późniejsza recepcja

Próby pisania singspieli, choć bez większego powodzenia podejmował Franz Schubert. Zachowały się dwa jego utwory: Des Teufels Lustschloss i Die Zwillingsbrüder. Ze zdobyczy gatunku korzystali również Carl Maria von Weber i Felix Mendelssohn-Bartholdy. W XX wieku pojawiał się sporadycznie, np. w Mahagonny-Songspiel (znanym także jako The Little Mahagonny) Kurta Weilla z 1927 r.

W Polsce singspiel przyjął się pod nazwą śpiewogry. Do najwybitniejszych tego typu utworów należą: Nędza uszczęśliwiona M. Kamieńskiego (1778), Agatka J.D. Hollanda (1784) i Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale W. Bogusławskiego i J. Stefaniego (1794).

Bibliografia

• Mała Encyklopedia Muzyki. Warszawa: PWN, 1968. Brak numerów stron w książce
• Bernard Grun: Dzieje operetki. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1974. Brak numerów stron w książce