Tu-154
Tu-154 (ros. Ту-154) oznaczenie NATO Careless – samolot pasażerski średniego zasięgu, produkcji radzieckiej, zaprojektowany w biurze konstrukcyjnym Tupolewa.
 Tu-154M w barwach linii Atlant-Soyuz Airlines | |
| Dane podstawowe | |
| Państwo | |
|---|---|
| Producent |
Zakłady Aviakor |
| Konstruktor | |
| Typ |
samolot komunikacyjny średniego zasięgu |
| Konstrukcja |
metalowa (duralowa), półskorupowa, podwozie chowane, trójwózkowe, z kołem przednim |
| Załoga |
2 pilotów, 1 nawigator, 1 mechanik pokładowy (minimum 3 osoby: 2 pil. plus mechanik) |
| Historia | |
| Data oblotu |
4 października 1968 |
| Lata produkcji | |
| Liczba egz. |
1025 |
| Liczba wypadków • w tym katastrof |
110 |
| Dane techniczne | |
| Napęd |
3 x silniki dwuprzepływowe Kuzniecow NK-8 (Tu-154) |
| Ciąg |
3 × 103 kN |
| Wymiary | |
| Rozpiętość |
37,55 m |
| Wydłużenie |
11,014 |
| Długość |
47,9 m |
| Długość kadłuba |
41,85 m |
| Szerokość kadłuba |
3,8m |
| Wysokość |
11,4 m |
| Powierzchnia nośna |
201,5 m² |
| Masa | |
| Własna |
43,5 t |
| Użyteczna |
18 t |
| Startowa |
90 t (max) |
| Do lądowania |
80 t (max) |
| Paliwa |
39,75 t (max) |
| Osiągi | |
| Prędkość maks. |
950 km/h |
| Prędkość minimalna |
230 km/h (60 t, klapy 45) |
| Pułap |
12 100 m |
| Zasięg |
6600 km |
| Dobieg |
2100 m |
| Dane operacyjne | |
| Liczba miejsc | |
| 114–180 | |
| Użytkownicy | |
 Azerbejdżan,  Bułgaria,  Chiny,  Iran,  Kazachstan, Kirgistan,  Mongolia,  Korea Północna,  Rosja,  Słowacja,  Tadżykistan,  Turkmenistan,  Ukraina,  Uzbekistan
| |
| Rzuty | |
| |
.jpg)
W 2013 roku w aktywnej służbie cywilnej i wojskowej pozostało 118 samolotów Tu-154 na 921 wyprodukowanych; przeciętny wiek maszyn pozostających w aktywnej służbie wynosił 24 lata[4]. Samoloty Tu-154 zostały wycofane z PLL LOT w 1996 roku, ale dwie maszyny typu Tu-154M Lux pozostawały na wyposażeniu 36 Specjalnego Pułku Lotnictwa Transportowego jako samoloty do przewozu władz państwowych. Po katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem, kolejną wycofano z użycia w 2011 roku.
Historia
edytujW połowie lat sześćdziesiątych XX w. zdecydowano o zastąpieniu latających w barwach Aerofłotu odrzutowych Tu-104 oraz turbośmigłowych An-10, An-12 i Ił-18 nową konstrukcją, zdolną do korzystania z dotychczasowej infrastruktury[potrzebny przypis]. O opracowaniu nowego typu samolotu zdecydował osobiście Nikita Chruszczow. Budowę samolotu powierzono biuru konstrukcyjnemu Tupolewa. Prowadzili ją kolejno Siegiej Jegerow i Dmitirij Markowow[5].
Zgodnie z panującymi wówczas tendencjami zdecydowano się na układ trzysilnikowy z silnikami umieszczonymi w części ogonowej samolotu, z wlotem powietrza do trzeciego silnika przy nasadzie statecznika pionowego. Konstrukcja kadłuba samolotu Tu-154 jest zbliżona do brytyjskiego samolotu pasażerskiego Hawker Siddeley Trident[potrzebny przypis]. Aby umożliwić korzystanie z lotnisk o słabszej nawierzchni, zdecydowano się na podwozie z dwiema sześciokołowymi goleniami pod skrzydłami oraz jedną dwukołową golenią pod przednią częścią kadłuba, obniżając tym samym nacisk kół na podłoże. Tu-154 jest nieznacznie większy niż Trident, wyposażono go też w silniki Kuzniecow NK-8-2 o większej mocy. Z powodu małej dbałości o ekonomiczność maszyny należy ona do najbardziej paliwożernych samolotów w swojej klasie[5].
Oblot prototypu nowego samolotu pasażerskiego odbył się 4 października 1968, ale kłopoty z konstrukcją podwozia i instalacjami elektrycznymi opóźniły wejście maszyn do służby. Na przestrzeni lat produkcja Tu-154 odbywała się w trzech zakładach: KuAZ, Zakładach Lotniczych nr 18 i Aviakorze. W 1972 roku do służby weszły pierwsze maszyny tego typu, stały się częścią parku maszynowego Aerofłotu[5]. W 1973 roku oblatano Tu-154A, a w 1975 roku wszedł on do produkcji. W wersji tej zastosowano takie same silniki jak w samolotach Ił-62. Od 1977 roku[potrzebny przypis] produkowany był Tu-154B z francuską awioniką, mieszczący maksymalnie 180 osób. Na podstawie tej wersji powstał towarowy Tu-154S[5]. W 1981 roku, na zamówienie PLL LOT[6] powstał prototyp Tu-154M przemianowany w 1982 roku na Tu-164, później jednak powrócono do pierwotnego oznaczenia. Pierwsze samoloty Tu-154M opuściły fabrykę w 1984 roku. Wyposażone były w silniki podobne do stosowanych w samolotach Ił-62M z odwracaczami ciągu typu klapowego i obniżonym ciągu, dzięki czemu możliwe stało się przedłużenie resursów silnika[potrzebny przypis]. Tu-154M stał się samolotem pasażerskim o największej prędkości maksymalnej (960 km/h) i zwykłej (927 km/h)[5].
W 2001 roku produkcja samolotów Tu-154 została zakończona[1]. W 2003 roku rosyjskie przedsiębiorstwo Aviakor, remontujące samoloty Tu-154 m.in. na potrzeby rosyjskiego Ministerstwa Obrony[7], rozpoczęło produkcję i sprzedaż nowej, zmodernizowanej wersji samolotu[2]; w 2011 roku planowano produkcję 3 maszyn[4]. 14 stycznia 2010 podano informację, że największy rosyjski przewoźnik, Aerofłot, wycofał się z czynnego użytkowania samolotu Tu-154M. Ostatni rejsowy lot tego samolotu, z Jekaterynburga do Moskwy, odbył się 31 grudnia 2009[8].
W marcu 2011 roku rosyjska Federalna Agencja Transportu Lotniczego (Rosawiacja) zaleciła przewoźnikom w Rosji wycofanie z eksploatacji samolotów Tu-154M z dniem 1 lipca 2011, jeśli ich konstrukcja nie zostanie poprawiona; jedną z przyczyn zalecenia była analiza przyczyn wypadków i incydentów lotniczych w ciągu kilku poprzednich lat[9].
19 lutego 2013 zakłady w Samarze opuścił ostatni samolot, którego odbiorcą zostało rosyjskie ministerstwo obrony, a użytkowany on będzie wspólnie z miejscowym Sztabem Generalnym. Ze względu na charakter odbiorcy samolot wykończono jako salonkę i wyposażono w system wojskowej łączności. Producent przez następne lata planuje wyłącznie serwisowanie i modernizacje istniejących egzemplarzy, produkcja nowych maszyn została tym samym zakończona. Łącznie wyprodukowano 998 lub 1028 samolotów Tu-154, z czego ponad 500 w odmianie pasażerskiej. Najpopularniejszą odmianą jest wersja Tu-154M, którą wyprodukowano w liczbie 330 egzemplarzy[5].
Do chwili zakończenia seryjnej produkcji Tu-154 samoloty tego typu brały udział w 67 katastrofach lotniczych z 2973 ofiarami śmiertelnymi. Katastrofy zdarzały się raz na 1.042.000 maszynogodzin lotu. Największą katastrofą samolotu tego typu jest katastrofa z 10 lipca 1985, zginęło wówczas 200 osób. Maszyny tego typu zostały także 31 razy uprowadzone, co skutkowało 13 ofiarami śmiertelnymi[5].
Samoloty Tu-154M w polskich barwach
edytujTu-154M w PLL LOT
edytuj14 samolotów tej serii PLL LOT nabył w 1985 roku. Po 1989 roku, po zmianie polityki flotowej, rozpoczęto wycofywanie tej serii. W 1993 roku odbył się ostatni lot rejsowy, a ostatni lot czarterowy w barwach narodowego przewoźnika miał miejsce w 1996 roku.
Tu-154M jako samoloty wojskowe
edytujDwa samoloty Tu-154M w wersji Lux, o numerach bocznych 101 i 102, były wykorzystywane przez najwyższe władze państwowe, pozostając na stanie 36. Specjalnego Pułku Lotnictwa Transportowego i znajdując się w dyspozycji Kancelarii Prezesa Rady Ministrów[10]. Ulegały częstym awariom; głośnym przypadkiem było awaryjne lądowanie w Kunming w Chinach Tu-154M, którym leciał w 2004 roku do Wietnamu premier Marek Belka; było ono spowodowane defektem turborozrusznika[11]. W 2007 roku awaria Tu-154M spowodowała 10-godzinne opóźnienie w trakcie oficjalnej wizyty prezydenta Lecha Kaczyńskiego w Japonii[12]. W 2010 doszło do awarii Tu-154M w czasie misji humanitarnej po trzęsieniu ziemi na Haiti[13].
Tu-154M nr 101
edytujSamolot Tu-154M o numerze bocznym 101 został wcielony w 1990 roku. 10 kwietnia 2010 roku maszyna ta, z wysokimi rangą przedstawicielami polskich władz z prezydentem Lechem Kaczyńskim na czele, uległa katastrofie w pobliżu lotniska wojskowego Smoleńsk-Siewiernyj w Smoleńsku.
Tu-154M nr 102
edytujW 1994 roku został wcielony samolot o numerze bocznym 102 (numer seryjny 90A-862, rok produkcji – 1990), latający wcześniej w barwach PLL LOT[14]. Pierwotne plany przewidywały wycofanie maszyny z eksploatacji w latach 2008–2010[15]. 12 stycznia 2010 roku Tu-154 nr 102 odleciał do Samary w Rosji w celu przeprowadzenia remontu[16], skąd wrócił 21 września 2010 roku[17].
W 2011 roku samolot Tu-154M nr 102 był wykorzystywany do przeprowadzania eksperymentów w trakcie badań katastrofy polskiego Tu-154M w Smoleńsku[18], co było utrudniane przez usterki maszyny[19].
20 maja 2011 roku odbył się pierwszy po remoncie lot Tu-154M nr 102 o statusie HEAD[20], a w listopadzie 2011 roku podjęto decyzję o wycofaniu samolotu ze służby i jego sprzedaży za pośrednictwem Agencji Mienia Wojskowego[21].
7 maja 2012 roku poinformowano, że przygotowania do sprzedaży Tu-154M nr 102 zostaną wstrzymane do zakończenia śledztwa prokuratury w sprawie katastrofy w Smoleńsku[22]. Samolot od października 2011 stoi na płycie postojowej 23 BLT w Mińsku Mazowieckim, a jego dalszy los jest nieznany[23].
Wersje
edytuj- Tu-154 – pierwsza wersja seryjna napędzana silnikami NK-8-2.
- Tu-154A – wersja z silnikami NK-2U o większym ciągu i większym zapasie paliwa.
- Tu-154B – wersja o zwiększonym udźwigu napędzana silnikami NK-8-2U.
- Tu-154B1/B2 – wersja Tu-154B wyposażona w lepszą awionikę.
- Tu-154S – wersja transportowa Tu-154B o powiększonym udźwigu.
- Tu-155 – eksperymentalny Tu-154 w którym paliwo dla środkowego silnika stanowił wodór lub metan.
- Tu-156 – eksperymentalny Tu-154 w którym paliwo dla wszystkich silników stanowił wodór lub metan.
- Tu-154M (Tu-164) – wersja z oszczędniejszymi silnikami D-30KU-154, o wydłużonym zasięgu.
- Tu-154M2 – dwusilnikowa wersja z nowymi silnikami PS-90A, w fazie projektu.
Opis konstrukcji
edytujSamolot trójsilnikowy, o konstrukcji duralowej, półskorupowej. Skrzydła o skosie +35°, zbiorniki paliwa w skrzydłach. Wyposażony do lotów bez widoczności, podwozie chowane, trójwózkowe, z kołem przednim. Załogę stanowi dwóch pilotów, nawigator i mechanik pokładowy.
Wymiary i osiągi
edytuj| Parametr / Wersja samolotu | Tu-154 | Tu-154A | Tu-154B | Tu-154S | Tu-154M |
|---|---|---|---|---|---|
| długość [m] | 47,9 | 47,9 | 47,9 | 47,9 | 47,9 |
| wysokość [m] | 11,4 | 11,4 | 11,4 | 11,4 | 11,4 |
| rozpiętość [m] | 37,55 | 37,55 | 37,55 | 37,55 | 37,55 |
| powierzchnia nośna [m²] | 201,5 | 201,5 | 201,5 | 201,5 | 201,5 |
| liczba pasażerów | 167 | 169 | 180 | ? | 180 |
| masa własna [kg] | 43 500 | 43 500 | 50 775 | ? | 54 000 |
| maksymalna masa startowa [kg] | 90 000 | 94 000 | 98 000 | ? | 102 000 |
| prędkość minimalna [km/h] | 235 | 235 | 235 | 235 | 235 |
| prędkość maksymalna [km/h] | 950 | 950 | 950 | 950 | 950 |
| pułap maksymalny [m] | 11 000 | 11 000 | 11 000 | 11 000 | 11 000 |
Użytkownicy
edytuj
.jpg)
Użytkownicy na dzień 17 maja 2024[24]:
| Operator | Liczba | Uwagi |
|---|---|---|
| Air Koryo |
2 | Ostatnia linia lotnicza na świecie użytkująca ten model |
| Instytut Badań Lotniczych im. M. Gromowa |
1 | |
| Kirgiskie Siły Powietrzne |
1 | |
| Marynarka Wojenna Federacji Rosyjskiej |
2 | |
| Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Federacji Rosyjskiej |
4 | |
| Rossija |
3 | Flota rządowa |
| Siły Powietrzne Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej |
7 | |
| Siły Powietrzne Federacji Rosyjskiej |
19 | |
| Siły Powietrzne Republiki Kazachstanu |
1 | |
| Łącznie | 40 |
Katastrofy
edytujOgółem do 2010 roku doszło do 67 katastrof samolotów Tu-154, w tym 7 w latach 2005–2010[25]; zginęło w nich ogółem 2736 osób[26]. Najważniejsze katastrofy:
- 19 lutego 1973: Czechosłowacja, 66 ofiar, Aerofłot.
- 30 września 1975: Liban, 60 ofiar, Malév.
- 2 grudnia 1977: Liban, 59 ofiar, Balkan Bulgarian Airlines.
- 7 lipca 1980: ZSRR, 166 ofiar, Aerofłot.
- 16 listopada 1981: ZSRR, 99 ofiar, Aerofłot.
- 11 października 1984: ZSRR, 178 ofiar, Aerofłot, lot Aerofłot 3352.
- 23 grudnia 1984: ZSRR, 110 ofiar, Aerofłot.
- 10 lipca 1985: ZSRR, 200 ofiar, lot Aerofłot 7425 (katastrofa z największą liczbą ofiar śmiertelnych).
- 8 lutego 1993: Iran, 133 ofiary, Iran Air Tours, zderzenie z bombowcem Su-24.
- 22 września 1993: Gruzja, 106 ofiar, Transair Georgia Airlines.
- 3 stycznia 1994: Rosja, 125 ofiar, Baikal Air.
- 6 czerwca 1994: Chiny, 160 ofiar, China Northwest Airlines.
- 7 grudnia 1995: Rosja, 98 ofiar, Far East Aviation.
- 29 sierpnia 1996: Norwegia, 141 ofiar, Vnukovo Airlines.
- 13 września 1997: Ocean Atlantycki, 130 km od Namibii, Tu-154M (11+02) Luftwaffe, pozbawiony TCAS, zderzył się z Lockheed C-141 Starlifter USAF, 24 ofiary w Tu-154 i 9 ofiar w C-141.
- 16 grudnia 1997: Zjednoczone Emiraty Arabskie, 85 ofiar, Tajikistan Airlines.
- 29 sierpnia 1998: Ekwador, 80 ofiar, linie Cubana de Aviación.
- 24 lutego 1999: Chiny, 61 ofiar, China Southwest Airlines.
- 4 lipca 2001: 145 osób zginęło, kiedy samolot linii Vladivostok Avia rozbił się w Irkucku na Syberii.
- 4 października 2001: Tu-154 w drodze z Tel Awiwu do Nowosybirska w Rosji eksplodował nad Morzem Czarnym. 78 osób zginęło. Późniejsze informacje wskazywały, że samolot został trafiony rakietą podczas ćwiczeń ukraińskiego wojska na morzu.
- 12 lutego 2002: samolot linii Iran Air Tours z 119 osobami na pokładzie rozbił się w pobliżu Chorramabadu w Iranie. Wszyscy zginęli.
- 1 lipca 2002: Tu-154 linii BAL Bashkirian Airlines lecący do Barcelony zderzył się nad Überlingen z samolotem cargo. 71 osób zginęło, 45 z nich to dzieci.
- 24 sierpnia 2004: samolot w posiadaniu linii S7 Airlines został wysadzony w powietrze przez czeczeńskich zamachowców w drodze do Soczi nad Morzem Czarnym. Na pokładzie znajdowało się 46 osób, wszyscy zginęli[27].
- 22 sierpnia 2006: samolot z rosyjskich linii Pulkovo Airlines z 170 osobami na pokładzie rozbił się podczas burzy nad Ukrainą. Wszyscy zginęli.
- 1 września 2006: Tu-154 lądujący w Meszhedzie w Iranie wpadł w poślizg i rozbił się na pasie startowym. 28 osób ze 148 zginęło.
- 26 września 2006: Tu-154 startujący z Biszkeku w Kirgistanie w czasie startu zderzył się z amerykańskim samolotem tankowcem KC-135 tracąc 1,8 metra (6 stóp) końcówki prawego skrzydła. Załodze udało się wystartować i niezwłocznie awaryjnie lądować na lotnisku. Nikt z pasażerów i załogi obu maszyn nie ucierpiał. KC-135 natomiast zapalił się i spłonął.
- 15 lipca 2009: samolot linii Caspian Airlines lecący z Teheranu do Armenii rozbił się wkrótce po starcie. Zginęło 168 osób.
- 10 kwietnia 2010: polski samolot Tu-154M nr boczny 101 wraz z prezydentem RP Lechem Kaczyńskim oraz polską delegacją na obchody 70. rocznicy zbrodni katyńskiej, rozbił się w pobliżu lotniska Smoleńsk-Siewiernyj w Rosji. Na pokładzie znajdowało się 96 osób, nikt nie przeżył katastrofy.
- 7 września 2010: Rosyjski Tu-154 należący do linii Ałrosa lądował awaryjnie na terenie leśnym nieopodal lotniska w Iżmie w republice Komi, 1500 km od Moskwy, gdy awaria sieci elektrycznej spowodowała niesprawność wszystkich urządzeń na pokładzie, w tym pomp paliwowych i wyposażenia radiowo-nawigacyjnego. Samolot lądował bez klap z prędkością ok. 350 km/h (zamiast 270), wytoczył się z pasa i zatrzymał w zagajniku młodych drzewek. Wszystkie 81 osób na pokładzie przeżyło bez większych obrażeń. Po prowizorycznych naprawach, 24 marca 2011 samolot odleciał z Iżmy do Uchty[28].
- 4 grudnia 2010: Na lotnisku Domodiedowo w Moskwie, awaryjnie lądujący Tu-154M o numerze bocznym RA-85744, należący do linii lotniczych Dagestan Airlines, wyjechał poza pas startowy, po czym przełamał się na pół. Na pokładzie znajdowało się 155 osób. Zginęły 2 osoby w tym brat prezydenta Dagestanu.
- 1 stycznia 2011: Na lotnisku w Surgucie (Syberia) tuż przed kołowaniem w rosyjskim Tu-154B-2 linii Kolavia o numerze RA-85588 zapalił się jeden z silników, doprowadzając do uszkodzenia i zapłonu zbiornika paliwa. Samolot całkowicie spłonął. Zginęły 3 osoby, a 44 zostały ranne. Samolot operował jako lot KGL348 Surgut (SGC) – Moskwa Domodiedowo (DME).
- 25 grudnia 2016: Należący do Sił Powietrznych Federacji Rosyjskiej Tu-154B-2 spadł do Morza Czarnego. Na pokładzie samolotu znajdowały się 92 osoby (w tym 64 muzyków Chóru Aleksandrowa, m.in. jego dyrektor gen. Walerij Chaliłow), lecące na występ w Latakii w Syrii. Nikt nie przeżył katastrofy.
Przypisy
edytuj- ↑ a b Aviation Safety Network – Tupolev 154 specs. aviation-safety.net. [dostęp 2011-01-02]. (ang.).
- ↑ a b W Rosji zakończono produkcję samolotów Tu-154. gazeta.pl. [dostęp 2013-02-20]. (pol.).
- ↑ The Aviation Safety Network Website: Tupolev 154 Statistics. [dostęp 2013-10-18]. (ang.).
- ↑ a b Census for: TU-154 (ang.) aerotransport.org [dostęp 2011-10-11].
- ↑ a b c d e f g Ostatni Tu-154. Onet.Technowinki, 2013-02-23. [dostęp 2013-02-24]. (pol.).
- ↑ „Samoloty na druciku”, tygodnik Polityka, 10 września 2007.
- ↑ Tu-154M poleciał do Samary. altair.com, 2009-05-24. [dostęp 2011-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-05-25)]. (pol.).
- ↑ Aerofłot wycofał Tu-154M. altair.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-27)]. altair.com, 23 stycznia 2010 [dostęp 2011-09-14].
- ↑ Agencja zaleca wycofanie Tu-154M. rp.pl, 2011-03-12. [dostęp 2011-04-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-03-13)]. (pol.).
- ↑ Oświadczenie ministra Jacka Sasina. prezydent.pl, 2010-04-28. [dostęp 2010-07-20]. (pol.).
- ↑ Stare skrzydła rządu. rp.pl, 2004-10-08. [dostęp 2010-07-12]. (pol.).
- ↑ Tu-154 pięć miesięcy temu był naprawiany w Rosji. tvn24.pl, 2010-04-10. [dostęp 2010-07-05]. (pol.).
- ↑ Prezydencki Tu-154M nr 101. samoloty.pl, 2010-04-12. [dostęp 2010-07-12]. (pol.).
- ↑ Tupolew Tu-154 w Wojsku Polskim [dostęp 2010-07-04].
- ↑ Tu-154M poleciał do Samary. altair.com, 2009-05-24. [dostęp 2010-11-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-08-02)]. (pol.).
- ↑ Tu-154M nr 101. lotniczapolska.pl, 2010-04-10. [dostęp 2010-10-01]. (pol.).
- ↑ Tupolew wylądował w Warszawie. rmf24.pl, 2010-09-21. [dostęp 2010-11-01]. (pol.).
- ↑ Gen. Parulski: Przeprowadziliśmy eksperyment na stojącym tupolewie. rmf24.pl, 2011-02-10. [dostęp 2011-02-28]. (pol.).
- ↑ System TAWS winny usterki w TU-154. rp.pl, 2011-02-10. [dostęp 2011-02-28]. (pol.).
- ↑ Pierwszy lot Tu-154 ze statusem HEAD. rp.pl, 2011-05-20. [dostęp 2011-07-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-08)]. (pol.).
- ↑ Tu-154 samolotem niewojskowym. rp.pl, 2011-11-17. [dostęp 2011-12-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-08)]. (pol.).
- ↑ Katastrofa smoleńska: Sprzedaż drugiego Tu-154 wstrzymana do końca śledztwa. gazetaprawna.pl, 2012-05-07. [dostęp 2012-05-12]. (pol.).
- ↑ Białoszewski: samolot Tu-154M/102 stoi zbyt długo i nie jest on w tzw. eksploatacji operacyjnej. wp.pl, 10-06-2015.
- ↑ САМОЛЁТЫ ТУПОЛЕВ ТУ-154 - РЕЕСТР, russianplanes.net, 2024-05-17.
- ↑ Aviation Safety Database – Tu-154. aviation-safety.net. [dostęp 2010-08-20]. (ang.).
- ↑ Aviation Safety Network – Tupolev 154 Statistics. aviation-safety.net. [dostęp 2010-08-20]. (ang.).
- ↑ Aviation Safety Database – Tu-154. aviation-safety.net. [dostęp 2011-05-11]. (ang.).
- ↑ Simon Hradecky: Accident: Alrosa Mirny T154 at Izhma on Sep 7th 2010, loss of electrics and landing on helicopter platform. The Aviation Herald. [dostęp 2010-09-07].
Linki zewnętrzne
edytuj- Lista samolotów Tu-154M używanych przez polskie lotnictwo wojskowe
- Galeria zdjęć samolotów Tu-154M z 36. SPLT w magazynie Plastikowe.pl. plastikowe.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-04-13)].
- Opis samolotu i jego historii w serwisie Samoloty.pl. samoloty.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-13)].
- Dane samolotu Tu-154 w Aviation Safety Network (ang.)
- Katastrofy samolotów Tu-154 w Aviation Safety Network (ang.)