Wołowate
Wołowate[2], krętorogie, pustorogie, pustorożce (Bovidae) – rodzina ssaków z podrzędu przeżuwaczy (Ruminantia) w obrębie rzędu parzystokopytnych (Artiodactyla).
| Bovidae | |||
| J.E. Gray, 1821[1] | |||
_male_Bia=25C5=2582owieza.jpg) Przedstawiciel rodziny – żubr europejski (Bos bonasus) | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Infrarząd | |||
| Rodzina |
wołowate | ||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
Bos Linnaeus, 1758 | |||
| Podrodziny | |||
| |||
Systematyka
edytujKlasyfikacja biologiczna wołowatych ulegała znacznym zmianom na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci, głównie ze względu na wyniki prowadzonych badań genetycznych. Do rodziny wołowatych należą następujące występujące współcześnie podrodziny[3][4][2]:
Opisano również podrodzinę wymarłą:
- Hypsodontinae Köhler, 1987[5]
Opisano również szereg rodzajów wymarłych w czasach prehistorycznych nie sklasyfikowanych z żadnej z podrodzin:
- Afrotragus Geraads, 2019[6] – jedynym przedstawicielem był Afrotragus premelampus (Harris, 2003)
- Asoletragus Palombo, Valli, Arca & Tuveri, 2006[7] – jedynym przedstawicielem był Asoletragus gentryi Palombo, Valli, Arca & Tuveri, 2006
- Etruria Abbazzi, Delfino, Gallai, Trebini & Rook, 2008[8] – jedynym przedstawicielem był Etruria viallii Abbazzi, Delfino, Gallai, Trebini & Rook, 2008
- Fenhoryx Pei Wenchung, 1958[9] – jedynym przedstawicielem był Fenhoryx wangchihyii Pei Wenchung, 1958
- Gangraia Kostopoulos, Sevim Erol, Yavuz & Mayda, 2021[10] – jedynym przedstawicielem był Gangraia anatolica Kostopoulos, Sevim Erol, Yavuz & Mayda, 2021
- Gentrytragus Azanza & Morales, 1994[11]
- Hanhaicerus Huang Xueshi, 1985[12] – jedynym przedstawicielem był Hanhaicerus qii Huang Xueshi, 1985
- Moldoredunca Lungu, 1979[13] – jedynym przedstawicielem był Moldoredunca amalthea Lungu, 1979
- Namacerus Morales, Soria Mayor, Pickford & Nieto, 2003[14] – jedynym przedstawicielem był Namacerus gariepensis Morales, Soria, Pickford & Nieto, 2003
- Parabubalis Gromova, 1931[15] – jedynym przedstawicielem był Parabubalis capricornis Gromova, 1931
- Pontoceros Vereshchagin, Alekseeva, David & Baigusheva, 1969[16]
- Procobus Khomenko, 1913[17]
- Pseudoeotragus Van der Made, 1989[18] – jedynym przedstawicielem był Pseudoeotragus seegrabensis Van der Made, 1989
- Stryfnotherium Kostopoulos & Soubise, 2018[19] – jedynym przedstawicielem był Stryfnotherium exophhtalmon Kostopoulos & Soubise, 2018
- Tchaltacerus Bouvrain, 1998[20] – jedynym przedstawicielem był Tchaltacerus longicornis Bouvrain, 1998
- Tethytragus Azanza & Morales, 1994[21]
- Torticornis Dmitrieva, 1977[22] – jedynym przedstawicielem był Torticornis ortokensis Dmitrieva, 1977
- Turkanatragus Geraads, 2017[23] – jedynym przedstawicielem był Turkanatragus marymuunguae Geraads, 2017
- Turritragus Abbazzi, Delfino, Gallai, Trebini & Rook, 2008[24] – jedynym przedstawicielem był Turritragus casteanensis Abbazzi, Delfino, Gallai, Trebini & Rook, 2008
- Vishnumeryx Pilgrim, 1939[25] – jedynym przedstawicielem był Vishnumeryx daviesi (Lydekker, 1886)
Kladogram
edytujDrzewo filogenetyczne rodziny Bovidae[26]:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Budowa ciała
edytuj
Zwierzęta z rodziny wołowatych mają bardzo zróżnicowane wymiary i ubarwienie. Gaury mogą osiągać wysokość rzędu 210 cm w kłębie, przy masie ciała 1000−1500 kg, zaś antylopka karłowata osiąga tylko 25−30 cm wysokości w kłębie, przy masie ciała 2,5−3 kg. Kończyny wołowatych są paraksoniczne. Żołądki mają czterokomorowe. Rogi występują u przedstawicieli obu płci i są nierozwidlone, zazwyczaj skręcone spiralnie lub zagięte. Nie zrzucają pochwy rogowej. Uzębienie ma charakter hypsodontyczne. Zwierzęta te nie mają górnych siekaczy, ich górne kły są zredukowane lub nie występują. Górne siekacze zastępuje twarda tkanka zwana poduszką dentalną, która pomaga w chwytaniu roślin. Trzonowce od siekaczy oddziela diastema. Dymorfizm płciowy najczęściej obserwowany jest u gatunków średniej i dużej wielkości[27].
Rozród
edytujCiąża u samic wołowatych może trwać 120−150 dni (djukery) do 300−330 dni (bawoły afrykańskie)[27].
Tryb życia
edytujWiększość gatunków wołowatych jest poligyniczna. Są terytorialne. Samce często walczą i bronią grup swoich samic[27].
Występowanie
edytujZamieszkują wszystkie kontynenty poza Antarktydą i Australią[4][28]. Największą grupę stanowią gatunki afrykańskie, a następnie azjatyckie. W Polsce żyje żubr i kozica tatrzańska (kozica północna) (w naturalnym zasięgu występowania) oraz muflon (introdukowany). Wołowate preferują otwarte tereny trawiaste (stepy, tundry, sawanny) i pustynie. Żywią się pokarmem roślinnym. Tylko nieliczne uzupełniają dietę pokarmem zwierzęcym.
Najstarsze ślady kopalne pochodzą z dolnego miocenu[29].
Znaczącą grupę zwierząt wołowatych stanowią antylopy, do których zalicza się 2/3 gatunków w rodzinie. Do największych pustorożców zaliczane są gatunki z podrodziny Bovinae.
Siedliska
edytujWołowate zamieszują zróżnicowane siedliska: łęgi i bagna (koby i ridboki), gęste lasy (bongo), wysokie pasma górskie (kozice górskie), pustynie (oryksy), czy nawet arktyczną tundrę (piżmowół arktyczny)[27].
Udomowienie
edytujOwce, kozy i bydło zostało udomowione przez człowieka na Bliskim Wschodzie już ok. 10.000 lat temu[27].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ J.E. Gray. On the Natural Arrangment of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 308, 1821. (ang.).
- ↑ a b Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 177–186. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-11-29]. (ang.).
- ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 322–378. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
- ↑ M. Köhler. Boviden des Türkischen Miozäns (Kanozoikum und Braunkohlen der Türkei). „Paleontologia i evolució”. 28, s. 133-246, 1987. (niem.).
- ↑ D. Geraads. A reassessment of the Bovidae (Mammalia) from the Nawata Formation of Lothagam, Kenya, and the late Miocene diversification of the family in Africa. „Journal of Systematic Palaeontology”. 17 (2), s. 175, 2017. DOI: 10.1080/14772019.2017.1403493. (ang.).
- ↑ M.R. Palombo, A.M. Valli, M. Arca & C. Tuveri. A new bovid, Asoletragus gentryi n. gen. et sp., from Monte Tuttavista (Orosei, eastern Sardinia, Italy). „Rivista Italiana di Paleontologia e Stratigrafia”. 112 (3), s. 460, 2006. DOI: 10.13130/2039-4942/6353. (ang.).
- ↑ Abbazzi i in. 2008 ↓, s. 441.
- ↑ 裴文中. 山西襄汾縣丁村發現大型哺乳動物化石. „古生物学报”. 6 (4), s. 359–374, 1958. (chiń.).
- ↑ D.S. Kostopoulos, A. Sevim Erol, A.Y. Yavuz & S. Mayda. A new late Miocene bovid (Mammalia: Artiodactyla: Bovidae) from Çorakyerler (Turkey). „Fossil Record”. 24 (1), s. 10, 2021. DOI: 10.5194/fr-24-9-2021. (ang.).
- ↑ Azanza i Morales 1994 ↓, s. 270.
- ↑ X. Huang. Fossil bovids from the Middle Oligocene of Ulantatal, Nei Mongol. „Vertebrata PalAsiatica”. 23 (2), s. 155, 1985. (ang.).
- ↑ A.H. Лунгу: Антилопы гиппарионовой фауны среднего сармата Молдавии. W: A.H. Лунгу (red.): Биостратиграфические исследования мезозойско-кайнозойских отложений южных окраин Русской платформы. Штиинца: Кишинев, 1979, s. 50–80. (ros.).
- ↑ J. Morales, M.D. Soria Mayor, M. Pickford & M. Nieto. A new genus and species of Bovidae (Artiodactyla, Mammalia) from the early Middle Miocene of Arrisdrift, Namibia, and the origins of the family Bovidae. „Memoir of the Geological Survey of Namibia”. 19, s. 372, 2003. (ang.).
- ↑ В.И. Громова. О новой ископаемой антилопе (Parabubalis capricornis n. gen. et n. sp.) из Забайкалья. „Труды Зоологического института РАН”. 22, s. 127–134, 1931. (ros.).
- ↑ Н.К. Верещагин, Л.И. Алексеева, А. Давид & В.С. Байгушева: Род Pontoceros. W: К. Никифорова (red.): Плейстоцен Тирасполя. Кишинёв: Штиинца, 1971, s. 167. (ros.).
- ↑ И.П. Хоменко. Мэотическая фауна с. Тараклии Бендерского уезда. „Ежегодникъ по геологии и минералогии России”. 15 (4/6), s. 127, 1913. (ros.).
- ↑ J. van der Made. The bovid Pseudoeotragus seegrabensis nov. gen. nov. sp. from the Aragonian (Miocene) of Seegraben near Leoben (Austria). „Proceedings of the Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen”. 92 (3), s. 218, 1989. (ang.).
- ↑ D.S. Kostopoulos & J. Soubise. Palaeoreas, Majoreas, and Stryfnotherium gen. nov. (Mammalia: Artiodactyla: Bovidae) from the Late Miocene of Greece. „Annales de Paléontologie”. 104 (3), s. 243, 2018. DOI: 10.1016/j.annpal.2018.04.002. (ang.).
- ↑ G. Bouvrain. Pliocene vertebrate locality of Çalta, Ankara, Turkey. 10. „Geodiversitas”. 20 (3), s. 473, 1998. (ang.).
- ↑ Azanza i Morales 1994 ↓, s. 256.
- ↑ Е.Л. Дмитриева: Антилопы неогена Монголии и сопредельных территорий. Москва: Наука, 1977, s. 48. (ros.).
- ↑ D. Geraads. A reassessment of the Bovidae (Mammalia) from the Nawata Formation of Lothagam, Kenya, and the late Miocene diversification of the family in Africa. „Journal of Systematic Palaeontology”. 17 (2), s. 178, 2017. DOI: 10.1080/14772019.2017.1403493. (ang.).
- ↑ Abbazzi i in. 2008 ↓, s. 442.
- ↑ G.E. Pilgrim. The fossil Bovidae of India. „Memoirs of the Geological Survey of India, Palaeontologia Indica”. 26, s. 29, 1939. (ang.).
- ↑ Z.T. Calamari. Total evidence phylogenetic analysis supports new morphological synapomorphies for Bovidae (Mammalia, Artiodactyla). „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 3970, s. 1–38, 2021. DOI: 10.5531/sd.sp.49. (ang.).
- ↑ a b c d e Zoologia. Ssaki. Red. naukowy: Czesław Błaszak. T. 3, cz. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, s. 322−323. ISBN 978-83-01-21451-7.
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (red. red.): Family Bovidae. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-04-10]. (ang.).
- ↑ krętorogie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-06-09].
Bibliografia
edytuj- B. Azanza & J. Morales. Tethytragus nov. gen. et Gentrytagus nov. gen. Deaux nouveaux Bovidés (Artiodactyla, Mammalia) du Miocène moyen. „Proceedings of the Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen”. 97, s. 249–282, 1994. (fr.).
- L. Abbazzi, M. Delfino, G. Gallai, L. Trebini & L. Rook. New data on the vertebrate assemblage of Fiume Santo (North-West Sardinia, Italy), and overview on the Late Miocene Tusco-Sardinian palaeobioprovince. „Palaeontology”. 51 (2), s. 425–451, 2008. DOI: 10.1111/j.1475-4983.2008.00758.x. (ang.).