Zwójkowate
Zwójkowate, zwójki, zwójkówki (Tortricidae) – rodzina motyli z podrzędu Glossata i infrarzędu różnoskrzydłych. Obejmuje blisko 10 900 opisanych gatunków, z których niecałe 700 ma znaczenie ekonomiczne jako szkodniki roślin. Gąsienice prowadzą skryty tryb życia, żerując wewnątrz roślin lub schronień utworzonych z przędzy, zwiniętych liści czy też elementów podłoża. Dorosłe motyle są aktywne głównie po południu i wieczorem.
| Tortricidae | |
| Latreille, 1803 | |
 Epiblema uddmanniana | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Gromada | |
| Rząd | |
| Podrząd | |
| Infrarząd | |
| (bez rangi) | Ditrysia |
| (bez rangi) | Apoditrysia |
| Nadrodzina |
Tortricoidea |
| Rodzina |
zwójkowate |
.jpg)
Taksonomia
edytujRodzina ta umieszczana jest w monotypowej nadrodzinie Tortricoidea w obrębie Apoditrysia[1]. Badania molekularne potwierdzają jej monofiletyzm[2], natomiast nie ma pewności co do jej najbliższych krewnych. Niektórzy autorzy wskazują tu Cossoidea[3].
W 2014 roku znanych było blisko 10 900 opisanych gatunków, sklasyfikowanych w 1111 rodzajach[4] i 3 podrodzinach[3]:
- Tortricinae (m.in. rodzaj Labidosa)
- Olethreutinae
- Chlidanotinae
Opis
edytujGłowa niewielka[5], na wierzchu grubo łuskowana, na dole czoła zaś łuski są przyległe, krótkie i skierowane ku górze. Narządy gębowe o dobrze rozwiniętej i bezłuskiej ssawce, zredukowanych głaszczkach szczękowych oraz ułożonych poziomo lub wyciągniętych ku przodowi, trójczłonowych głaszczkach wargowych z krótkim i tępym członem szczytowym. Na głowie obecne przyoczka i chaetosema[3]. Skrzydła dobrze rozwinięte, wyjątkowo u samic zredukowane, w faunie polskiej rozpiętości od 10 do 36 mm. Przednie skrzydła wielu gatunków o silnie wygiętym przednim brzegu, który u samców w części przynasadowej często zawija się na górną powierzchnię formując zwinięcie kostalne, zwane też okładką kostalną. Ogólnie na deseń skrzydeł przednich składają się: plamka przynasadowa, przepaska środkowa i plamka zewnętrzna, jednak w szczegółach jest on przekształcony u różnych taksonów. Skrzydła tylne stosunkowo szerokie, mniej żywo ubarwione niż przednie. Strzępiny obecne na obu parach[5].
Narządy rozrodcze samców w szczegółach różnorodnie zbudowane. Edeagus z wezyką. Walwy zwykle dłuższe niż szersze, na brzusznym brzegu z silnie zesklerotyzowanym sakulusem, a u Olethreutinae także z kukulusem na zewnętrznych końcach[5]. Pokładełko samic z płaskimi płatami, co jest jedyną apomorfią całej rodziny[3].
Biologia
edytujNależą tu monofagi, jak i polifagi, żerujące na rozmaitych roślinach. Gąsienice minują liście, żerują wewnątrz roślin (np. w pączkach czy owocach[6] lub na zewnątrz nich, często ukryte w stworzonych przez siebie schronieniach. Schronienia te budowane są przy użyciu przędzy ze zwiniętego liścia, a nawet kilku liści. Rzadziej budowane są na powierzchni gruntu, z piasku, żwiru lub odpadków pożywienia. Niekiedy młodsze gąsienice żerują inaczej niż starsze[5]. Przepoczwarczenie następuje najczęściej w miejscu żerowania[6], rzadziej poza nim. Imagines są zwykle aktywne po południu i wieczorem[5].
W Polsce zwójkowate wydają od 1 do 3 pokoleń rocznie. Spotykane są od lutego do pierwszych przymrozków[5].
Rozprzestrzenienie
edytujRodzina kosmopolityczna[5]. W Polsce stwierdzono występowanie 452 gatunków, co czyni ją najbardziej różnorodną gatunkowo rodziną motyli w tym kraju (stan na 2011 rok)[6] (zobacz: Zwójkowate Polski).
Znaczenie
edytujWiele gatunków uznawanych jest w leśnictwie i sadownictwie za szkodniki[5][6]. W tym kontekście wymienia się 687 gatunków zwójkowatych, co stanowi trzecią pod tym względem liczbę wśród rodzin motyli[7].
W Polsce do najbardziej znanych szkodników należą: owocówka jabłkóweczka, której gąsienice żerują w jabłkach, żerująca na dębach zwójka zieloneczka oraz deformująca pędy sosen zwójka sosnóweczka (Rhyacionia buoliana)[6].
Przypisy
edytuj- ↑ Erik J. van Nieukerken, Ian J. Kitching, Niels P. Kristensen, David C. Lees, Joël Minet, Charles Mitter, Marko Mutanen, Jerome C. Regier, Thomas J. Simonsen, Niklas Wahlberg, Shen-Horn Yen, Reza Zahiri, David Adamski, Joaquin Baixeras, Daniel Bartsch, Bengt Å. Bengtsson, John W. Brown, Sibyl Rae Bucheli, Donald R. Davis, Jurate De Prins, Willy De Prins, Marc E. Epstein, Patricia Gentili-Poole, Cees Gielis, Peter Hättenschwiler, Axel Hausmann, Jeremy D. Holloway, Axel Kallies Lauri Kaila, Order Lepidoptera Linnaeus, 1758, „Zootaxa”, 3148, 2011 (Animal biodiversity: An outline of higher-level classification and survey of taxonomic richness), s. 212–221 [dostęp 2014-04-16].
- ↑ Regier, J.C., A. Zwick, M.P. Cummings, A.Y. Kawahara, S. Cho, S.J. Weller, A.D. Roe, J. Baixeras-Almela, J.W. Brown, C.S. Parr, D.R. Davis, M.E. Epstein, W. Hallwachs, A. Hausmann, D.H. Janzen, I.J. Kitching, M.A. Solis, S.-H. Yen, A. Bazinet and C. Mitter. Toward reconstructing the evolution of advanced moths and butterflies (Lepidoptera: Ditrysia): an initial molecular study. „BMC Evolutionary Biology”. 9, 2009.
- ↑ a b c d T.M. Gilligan, J. Baixeras, J.W. Brown, K.R. Tuck: Family description. [w:] T@RTS: Online World Catalogue of the Tortricidae (Ver. 3.0) [on-line]. 2014. [dostęp 2016-03-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
- ↑ T.M. Gilligan, J. Baixeras, J.W. Brown, K.R. Tuck: Catalogue Statistics. [w:] T@RTS: Online World Catalogue of the Tortricidae (Ver. 3.0) [on-line]. [dostęp 2016-03-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-16)].
- ↑ a b c d e f g h Józef Razowski: Klucze do oznaczania owadów Polski cz. XXVII Motyle – Lepidoptera, zeszyt 41b. Zwójkówki – Tortricidae. Wstęp oraz podrodziny Tortricinae i Sparganothinae. Warszawa: PWN, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, 1969.
- ↑ a b c d e Zoologia t. 2 Stawonogi cz. 2 Tchawkodyszne. Czesław Błaszak (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 367-368.
- ↑ T.M. Gilligan, J. Baixeras, J.W. Brown, K.R. Tuck: Pest Tortricids. [w:] T@RTS: Online World Catalogue of the Tortricidae (Ver. 3.0 [on-line]. [dostęp 2016-03-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].