Irlandia
Irlandia, Republika Irlandii (Éire, Poblacht na hÉireann, pełna nazwa angielska to jedynie Ireland, co ma podkreślać dążenia zjednoczeniowe z Irlandią Północną) – państwo w Europie Zachodniej, członek Unii Europejskiej. Zajmuje większość terytorium wyspy o tej samej nazwie.
| |||||
| Hymn: Amhrán na bhFiann [[Plik:{{{hymn audio}}}|200px]] | |||||
| Stolica | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Powierzchnia |
70 273 | ||||
| Populacja • liczba ludności |
| ||||
| Domena internetowa | |||||
Położenie na mapie świata  Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |||||
| Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|} | |||||
- Średnia długość życia: 75 lat (mężczyźni 73, kobiety 78)
- Produkt narodowy brutto: 28 600 euro na mieszkańca (nominalnie).
Podstawowe informacje
- Całkowita granica lądowa: 360 km
- Długość wybrzeża : 1 448 km
- Długość granic z sąsiadującymi państwami : Irlandia Północna (część Wielkiej Brytanii) 360 km
- Najwyższy punkt : Carrantuohill 1 041 m n.p.m.
- Najniższy punkt : Ocean Atlantycki 0 m
- Najdłuższa rzeka : Shannon 259 km
Podział administracyjny
Republika Irlandii dzieli się na 6 historyczna prowincja (tzw. prowincja), w drugim rzędzie dzieli się 26 hrabstw.
Geografia
Miasta Irlandii
Głównymi miastami Republiki Irlandii, w kolejności od najludniejszego, są:
| Miasto | Ludność miasta | Ludność aglomeracji |
|---|---|---|
| Dublin | 495 781 | 1 004 614 |
| Cork | 123 062 | 186 239 |
| Galway | 65 832 | 66 163 |
| Limerick | 54 023 | 86 998 |
| Waterford | 44 594 | 46 736 |
Położenie
Irlandia ma dostęp do Morza Irlandzkiego, Morza Celtyckiego i Oceanu Atlantyckiego. Od Wielkiej Brytanii oddziela ją Kanał Św. Jerzego.
Ukształtowanie powierzchni
Irlandia jest krajem nizinnym. Najdłuższą jej rzeką jest Shannon (259 km). Największe jezioro to Loch Coirib (176 km²).
Klimat
W Irlandii panuje klimat umiarkowanie ciepły. Jest on wynikiem przepływającego niedaleko ciepłego prądu z Zatoki Meksykańskiej. Występują niskie amplitudy rocznych temperatur. Wysoka wilgotność powietrza oraz częste opady deszczu.
Ustrój polityczny
Irlandia to demokracja parlamentarna. Jej system prawny jest oparty na prawie zwyczajowym i ustawodawstwie uchwalanym przez parlament zgodnie z konstytucją.
Przepisy Unii Europejskiej mają moc prawną w Irlandii. Konstytucja irlandzka, przyjęta 29 grudnia 1937, opisuje formę rządu oraz definiuje władzę i funkcje Prezydenta, obu izb parlamentu (Oireachtas) oraz rządu. Definiuje także strukturę i władzę sądu oraz opisuje podstawowe prawa obywatelskie. Akt Republiki Irlandii z 1948 roku zerwał ostatnie formalne związki z Wielką Brytanią. Irlandia odzyskała niepodległość w 1921 roku.
Prezydent jest głową państwa i jest wybierany w wyborach bezpośrednich na kadencję, która trwa 7 lat. Ta sama osoba może być prezydentem tylko dwukrotnie. Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 35 lat. Od 1997 prezydentem Irlandii jest Mary McAleese. Obowiązkiem prezydenta jest stanie na straży konstytucji oraz oficjalne reprezentowanie narodu. Niemal wszystkie uprawnienia przyznawane mu przez konstytucję wykonuje on za radą rządu.
Taoiseach (premier) stoi na czele rządu i jest mianowany przez prezydenta na wniosek Dáil Éireann (izba niższa parlamentu). Taoiseach nominuje innych członków rządu (ogółem nie mniej niż siedmiu i nie więcej niż piętnastu), których musi zaakceptować Dáil Éireann. Nominuje także jednego członka rządu, zwanego Tánaiste, który pełni funkcję wicepremiera. Bertie Ahern jest premierem Irlandii od czerwca 1997 roku, a Michael McDowell pełni funkcję Tánaiste.
W irlandzkim parlamencie są dwie izby:
- Dáil Éireann jest izbą niższą, wybieraną w wyborach bezpośrednich. Zasiada w niej 166 posłów. Jest odpowiedzialna za uchwalanie ustaw. Jej członkowie są wybierani w wyborach proporcjonalnych i powszechnych. Nie występuje pojęcie kadencyjności, Ustawa Wyborcza mówi tylko o przyznaniu parlamentowi pełnomocnictw na okres 5 lat. Cztery główne partie polityczne reprezentowane w Dáil Eireann to: Fianna Fáil (Żołnierze Przeznaczenia) i Progressive Democrats (Progresywni Demokraci) (które obecnie tworzą rządową koalicję mniejszościową) oraz Fine Gael (Plemię Gaelów) i Labour Party (Partia Pracy);
- Seanad Éireann jest izbą wyższą i posiada głównie rolę doradczą. Z jej 60 członków, 11 jest nominowanych przez Taoiseacha, natomiast reszta jest wybierana, w 5 kuriach opierających się na określonych grupach społeczno-zawodowych oraz przez absolwentów Narodowego Uniwersytetu Irlandii i Uniwersytetu w Dublinie.
Samorządy lokalne są administrowane przez 114 władz lokalnych, które są odpowiedzialne, między innymi, za: mieszkalnictwo i budownictwo, transport drogowy i bezpieczeństwo, kanalizację, inicjatywy dotyczące rozwoju i kontrolę nad nimi, rekreację, ochronę środowiska, rolnictwo, edukację i pomoc społeczną. Samorząd lokalny jest finansowany częściowo przez rząd centralny a częściowo przez lokalne źródła, w tym lokalne podatki.
Historia
Najważniejsze daty w historii Irlandii
- VI tysiąclecie p.n.e. - najwcześniejsze ślady ludzkiej bytności, pierwsi mieszkańcy szmaragdowej wyspy budują megalityczne budowle takie jak Newgrange (podobno najstarsza znana budowla w Europie) i Loughcrew.
- 500-200 p.n.e. - najprawdopodobniej wtedy na wyspę dotarli Celtowie.
- 430-490 - prawdopodobnie w tych latach na wyspie działał święty Patryk, któremu przypisuje się chrystianizację Irlandii.
- ok. 700 - Irlandia była podzielona na 150 tzw. małych królestw, całą wyspą rządzili ze wzgórza Tara arcykrólowie, którym formalnie podlegali królowie prowincji, regionów i małych królestw.
- 795- początek najazdów wikingów na Irlandię;
- ok. 800 - prawdopodobna data ukończenia Book of Kells, jednego z najpiękniejszych manuskryptów;
- 841 - wikingowie założyli Dublin.
- 1014 - bitwa pod Clontarf, w której arcykról Brian Boru zwyciężył wikingów; kres wikińskiej dominacji.
- 1155 - król Anglii Henryk II Plantagenet uzyskał zgodę papieża Hadriana IV, Anglika, prawdopodobnie w formie bulli Laudabiliter (jej autentyczność jest kwestionowana), na najazd na Irlandię.
- 1169 - w Irlandii wylądowali za zgodą Henryka II Anglonormanowie poproszeni przez jednego z lokalnych królów o pomoc.
- 1172 - Henryk II przybył z armią do Irlandii, która uznała jego zwierzchnictwo; w ciągu stu lat Anglonormanowie podbili znaczną część wyspy.
- 1271 - początek celtyckiej odnowy (gaelic recovery) podczas której Irlandczycy odzyskali znaczną część utraconych ziem.
- 1315 - na zaproszenie niektórych irlandzkich władców na wyspę przybył ze Szkocji wraz z wojskiem Edward Bruce; koronowany królem Irlandii próbował w krwawej kampanii podbić wyspę; zginął w 1317 roku.
- ok.1430 - król Anglii sprawował władzę tylko nad Dublinem i okolicami (tzw. Pale - Palisada).
- koniec XV wieku - Tudorzy rozpoczęli powolny podbój Irlandii.
- 1541 - większość irlandzkich wielmoży uznała Henryka VIII królem Irlandii; nie uznali go jednak głową Kościoła i pozostali przy katolicyzmie.
- 1580 - rebelia irlandzkich katolików;
- 1593 - 1603 - wojna dziesięcioletnia, której kulminacyjnym punktem była bitwa pod Kinsale; irlandzcy arystokraci ponieśli klęskę i w 1607 roku opuścili wyspę.
- 1605 - początek kolonizacji Ulsteru przez prezbiterian ze Szkocji; podporządkowanie prawne ludności Irlandii królowi Anglii i zniesienie celtyckich praw;
- 1641 - wybuch rebelii w Irlandii; rok później w Anglii wybuchła wojna domowa, co pozwoliło wyspie uzyskać pewną niezależność.
- 1649 - Oliver Cromwell przybył do Irlandii na czele swojej armii; masakra w Drogheda; trzyletnia bezlitosna kampania przywraca angielską władzę na wyspie.
- 1662 - parlament w Londynie uchwalił zbiór ustaw zwany kodeksem Clarendona, który był skierowany przeciwko innowiercom (nieanglikanom); regulacje kodeksu pogorszyły sytuację katolików.
- 11 lipca (1 lipca) 1690 - bitwa nad rzeką Boyne, w której wojska protestanckiego króla Anglii Wilhelma Orańskiego pokonały katolicką armię obalonego króla Jakuba II. Północnoirlandzcy protestanci do teraz świętują w rocznicę zwycięstwa (a dokładniej dzień po rocznicy, tj. 12 lipca).
- 1691 - ludność katolicka została pozbawiona wszelkich praw cywilnych i ekonomicznych (m.in.: posiadania drogich koni, noszenia broni, uczenia w szkołach).
- 1791 - powstało Towarzystwo Zjednoczonych Irlandczyków (Society of United Irishmen), którego głównym ideologiem był Wolfe Tone. Celem stowarzyszenia była walka o emancypację katolików irlandzkich, równe prawa wyborcze, oderwanie Irlandii od Wielkiej Brytanii i utworzenie republiki.
- 1798 - nieudane powstanie przeciwko brytyjskiej władzy
- 1 stycznia 1801 - wcielenie Królestwa Irlandii do Królestwa Wielkiej Brytanii; powstało Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii.
- 1803 - kolejne nieudane powstanie;
- 1829 - uchwalenie aktu o równouprawnieniu katolików - efekt działalności Daniela O'Connella;
- 1842 - utworzenie Młodej Irlandii;
- 1846 - początek klęski głodu;
- 1848 - nieudane powstanie Młodej Irlandii, tzw. Bitwa na grządce kapusty w ogrodzie wdowy McCormack;
- 1849 - koniec klęski głodu, ale jeszcze przez dwa lata ludzie umierali wycieńczeni głodem i chorobami; łącznie zmarło 1,5 miliona ludzi.
- 1858 - w Nowym Jorku powstało Towarzystwo Feniańskie, będące przykrywką dla Irlandzkiego Bractwa Rewolucyjnego (IRB).
- 1867 - nieudane powstanie zorganizowane przez fenian;
- 1870 - Izaak Butt zainicjował ruch Home Rule - autonomii dla Irlandii; przez 20 lat trwały starania o uchwalenie Home Rule w brytyjskim parlamencie; przez większość tego czasu kierował nimi Charles Stewart Parnell.
- 1893 - powstała Liga Gaelicka mająca na celu "deanglizację irlandzkiego narodu".
- 1900 - powstała Zjednoczona Partia Irlandzka, na czele której stanął John Edward Redmond; walka o uchwalenie Home Rule zaczęła się od nowa.
- 1905 - Arthur Griffith, członek Ligi Gaelickiej, założył organizację Sinn Féin (My Sami); szybko kontrolę nad nią przejęli członkowie IRB.
- 1912 - ustawa o Home Rule była coraz bliżej uchwalenia, protestanci z Ulsteru utworzyli oddziały o nazwie Ochotnicy Ulsterscy, katolicy powołali Irlandzkich Ochotników, a James Connolly utworzył socjalistyczną Armię Obywatelską.
- 1914 - wybuch I wojny światowej; tysiące irlandzkich ochotników wstąpiły do brytyjskiej armii (w Irlandii nie ma poboru do wojska), co popierało dowództwo Irlandzkich Ochotników.
- 23 kwietnia 1916 - powstanie wielkanocne, Pádraig Pearse (Patrick Pearse) proklamował Irlandię niepodległą republiką; dwa tysiące powstańców (republikanie z Irlandzkich Ochotników i członkowie Armii Obywatelskiej) stawiło czoła brytyjskiej armii; większość mieszkańców Irlandii nie poparła powstania; po 6 dniach powstanie upadło; Brytyjczycy wykonali wyroki śmierci na 16 przywódcach powstania (m.in. na Pádraicu Pearsie i Jamesie Conollym); społeczeństwo Irlandii zaczęło popierać powstańców i ich idee; zaczęły się masowe aresztowania; Michael Collins (jeden z powstańców) przekształcił Irlandzkich Ochotników w Irlandzką Armię Republikańską (IRA).
- 1918 - powstał nielegalny (z punktu widzenia Brytyjczyków) rząd irlandzki z Eamonem de Valerą na czele (też jeden z powstańców).
- lato 1919 - początek wojny o niepodległość; IRA prowadziła wojnę partyzancką, a Brytyjczycy odpowiedzieli terrorem.
- lipiec 1921 - Michael Collins i Arthur Griffith podpisali traktat; powstała złożona z 26 hrabstw Irlandia (Wolne Państwo Irlandzkie), mająca status brytyjskiego dominium (królowa brytyjska głową państwa), los 6 hrabstw północnych (Irlandia Północna) miał być rozstrzygnięty w przyszłości.
- kwiecień 1922 - wybuch wojny domowej między nieuznającą traktatu częścią IRA, a wojskami Wolnego Państwa Irlandzkiego (czyli tą częścią IRA, która traktat uznała).
- maj 1923 - IRA antytraktatowa uznała swoją porażkę; w wojnie domowej zginęło około tysiąca ludzi, w tym Michael Collins; Artur Griffith zmarł w jej trakcie na zawał.
- wrzesień 1933- Utworzenie Fine Gael (Ród Irlandczyków). Jej przywódcą został Eoin O'Duffy
- 18 czerwca 1936 - Zdelegalizowanie IRA.
- 20 listopada 1936 - Sformowanie przez O'Duffego "Irlandzkiej Brygady" (Irish Brigade), która wzięła udział w hiszpańskiej wojnie domowej po stronie gen. Franco. Irlandczycy walczyli również po stronie Republiki. Rząd Irlandzki natomiast ogłosił neutralne stanowisko wobec obu stron konfliktu.
- 1949 - Irlandia oficjalnie przekształciła się w republikę.
- 1959 - Eamon de Valera został prezydentem Irlandii. Funkcję tę sprawował do 1973 roku.
- 1973 - Irlandia stała się członkiem EWG.
- 2002 - Irlandia przyjęła walutę euro
Zobacz też:
Religia
- Stanisław Grzybowski "Historia Irlandii", Wrocław 1998
katolicy - 88,4% anglikanie - 2,9% prezbiterianie - 0,52% muzułmanie - 0,49% metodyści - 0,25% żydzi - 0,2% wyznawcy innych religii ok. 3%.
Gospodarka
Najważniejszymi gałęziami gospodarki irlandzkiej są przemysły:
- informatyczny i elektroniczny,
- chemiczny i farmaceutyczny,
Duże znaczenie dla gospodarki ma także przemysł metalowy, poligraficzny i włókienniczy.
Szeroko świadczone są usługi w zakresie:
- telekomunikacji,
- oprogramowania komputerowego,
- nowoczesnych usług finansowych,
- handlu elektronicznego.
Rozwój gospodarki irlandzkiej przebiega dwutorowo - państwo irlandzkie z jednej strony bowiem zachęca do rozwoju prywatnej inicjatywy, z drugiej zaś - pozostawia w swoich rękach podstawowe usługi oraz gałęzie gospodarki, mające kluczowe znaczenie dla kraju. Mimo to Irlandia jest jednym z najszybciej rozwijających się gospodarczo państw unijnych. W latach 1987-1997 wzrost gospodarczy sięgał 6% w stosunku rocznym. Obecnie Irlandia, obok Norwegii i Szwajcarii, jest krajem o najwyższym poziomie rozwoju gospodarczego w Europie.
Irlandzka gospodarka jest ściśle uzależniona od handlu. Partnerami handlowymi Irlandii są przede wszystkim: Wielka Brytania, Niemcy, Francja i Stany Zjednoczone.
Przemysł
Fenomenem irlandzkiej gospodarki na skalę światową był silny rozwój przemysłu wysokich technologii, który przyczynił się do wzrostu gospodarczego na poziomie 15,8% rocznie. Inwestycje w różnego rodzaju gałęzie przemysłu tego kraju wynikały ze strategicznego położenia Irlandii (przyczółek amerykańskich inwestorów interesujących się rynkiem europejskim).
Szybki rozwój Irlandia zawdzięcza pomocy Unii Europejskiej, długoletnim zwolnieniom podatkowym, a także stosunkowo taniej sile roboczej. Przyniosło to korzyści przede wszystkim ośrodkom regionalnym, gdzie przemysł oparty jest głównie na przetwórstwie płodów rolnych. Rozwinął się przemysł zbożowo-młynarski, mleczarski, browarnictwo oraz produkcja wysoko procentowych alkoholi - whisky.
Rolnictwo
Rolnictwo pozostaje jedną z najważniejszych gałęzi przemysłu. Jest ono wysoko zmechanizowane i daje zatrudnienie 9,5% ludności. Produkcja wołowiny i mleka stanowi 58% ogółu produkcji rolnej.
Olbrzymią większość w rolnictwie stanowią małe gospodarstwa rolne. Powierzchnia przeznaczona pod uprawy rolnicze jest niewielka, za to wysoce produktywna. Głównymi roślinami uprawnymi są zboża, buraki cukrowe i ziemniaki. Olbrzymie obszary łąk i sprzyjający klimat pozwalają na całoroczny wypas zwierząt.
Surowce naturalne
Zasoby surowców naturalnych w Irlandii są niewielkie. Irlandia posiada złoża cynku i ołowiu, które odkryto na początku lat 90. XX wieku. Wydobywa się przede wszystkim gips, rudy cynku (164 tys. t. rocznie) i ołowiu (45 tys. t. rocznie).
Transport
Strategiczne znaczenie ma transport samochodowy. Irlandia ma gęstą sieć dróg, które często nie są jednak w najlepszym stanie. Sieć dróg obejmuje 92 327 km, z czego tylko ok 280 km mają standard autostrady (marzec 2007). W ostatnich latach prowadzona jest rozbudowa, i modernizacja autostrad na wielu odcinkach na terenie calego kraju. Sieć kolejowa ma długość 1944 km.
Najważniejszymi portami handlowymi są Dublin i Cork, a morska żegluga handlowa liczy 150 statków. Największym portem morskim jest Dublin, zaś przewozy transatlantyckie obejmują przede wszystkim Cork. Przystanie promowe w Dublinie, Dun Laoghaire oraz Rosslare zapewniają połączenia z głównymi portami Wielkiej Brytanii.
Zbudowana w XVIII i XIX wieku, a następnie modernizowana sieć kanałów służy przede wszystkim do przewozu towarów, lecz ma także znaczenie turystyczne.
Międzynarodowe porty lotnicze w Dublinie, Cork, Knock oraz Shannon są znane także jako strefy wolnocłowe. Irlandia ma 40 lotnisk krajowych i międzynarodowych. Połączenia transatlantyckie obsługiwane są przez Shannon i Knock, zaś europejskie przez Kerry, Cork, Dublin, Galway i Sligo. W połowie 1990 roku wszystkie lotniska obsługiwały około 10,5 mln pasażerów.
Oświata
Charakterystyczną cechą irlandzkiej oświaty, rzadko obecnie spotykaną w europejskich krajach, jest silny wpływ Kościoła katolickiego na program nauczania.
Sport
Irlandia nie odnosi w sporcie znaczących sukcesów, ze względu na małą liczbę ludności tego kraju. Pomimo to w niektórych dziedzinach może się pochwalić osiągnięciami m.in. w Rugby.
Rugby
Narodowym sportem Irlandii jest Rugby. Reprezentacja tego kraju gra w pucharze 6 narodów i odnosi w nim sukcesy.
Zobacz też:
- Odrodzenie Irlandzkie w literaturze
- Atlas historyczny
- Uniwersytety w Irlandii
- hymn państwowy
- Godło Irlandii
- Flaga Irlandii
- Władcy Irlandii
- Premierzy Irlandii
- Prezydenci Irlandii
- Hurling
- Śniadanie irlandzkie
Linki zewnętrzne
- Strona internetowa Towarzystwa Polsko-Irlandzkiego w Poznaniu
- Rządowa strona internetowa o życiu w Irlandii (ang.)
- Irlandia - zdjęcia, fotografie - fotoirlandia.com
- Informacje o Irlandii
- Poszerzone wiadomości nt. Republiki Irlandii
| Państwa członkowskie | |
|---|---|
| Terytoria specjalne wchodzące w skład Unii na podst. art. 349 TFUE |
|
| Oficjalni kandydaci | |
| Potencjalni i stowarzyszeni kandydaci | |
| Byłe państwa członkowskie UE |
|
| Terytoria, które wchodziły w skład EWG/UE |
|
