Tekst źródłowy strony Józef Stalin

{{Przekierowanie|Stalin}}
{{Polityk infobox
 | polityk             = Józef Stalin
 | grafika             = JStalin Secretary general CCCP 1942 flipped.jpg
 | opis grafiki        = Józef Stalin (1942)
 | data urodzenia      = {{data|1878-12-18}}
 | miejsce urodzenia   = [[Gori]], [[gubernia tyfliska]], [[Imperium Rosyjskie]]
 | data śmierci        = 5 marca 1953
 | miejsce śmierci     = [[Kuncewo]], [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|RFSRR]], [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]
 | funkcja             = [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|Sekretarz generalny KC RKP(b)/WKP(b)/KPZR]]
 | partia              = 
 | od                  = 3 kwietnia 1922
 | do                  = 5 marca 1953
 | poprzednik          = [[Włodzimierz Lenin]] (jako przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR)
 | następca            = [[Gieorgij Malenkow]]
 | 2 funkcja           = [[Premierzy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR]]
 | 2 partia            = [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)]]
 | 2 od                = 6 maja 1941
 | 2 do                = 19 marca 1946
 | 2 poprzednik        = [[Wiaczesław Mołotow]]
 | 3 funkcja           = [[Premierzy Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|Przewodniczący Rady Ministrów ZSRR]]
 | 3 partia            = [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)]]
 | 3 od                = 19 marca 1946
 | 3 do                = 5 marca 1953
 | 3 następca          = [[Gieorgij Malenkow]]
 | 4 funkcja           = [[Ludowy Komisariat Obrony ZSRR|Ludowy komisarz obrony ZSRR]]
 | 4 partia            = [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)]]
 | 4 od                = 19 lipca 1941
 | 4 do                = 25 lutego 1946
 | 4 poprzednik        = [[Siemion Timoszenko (wojskowy)|Siemion Timoszenko]]
 | 4 następca          = [[Nikołaj Bułganin]]
 | podpis              = Stalin Signature.svg
 | odznaczenia         = [[Plik:Badge of the Supreme Soviet of the Soviet Union.svg|60px]] {{order|BZR||20}} {{order|BPS||20}} {{order|BMRL||20}}<br />{{order|OZ (ZSRR)}} {{order|OZ (ZSRR)}}<br /> {{Order|OL (ZSRR)}} {{Order|OL (ZSRR)}} {{Order|OL (ZSRR)}} {{order|SU-OSU|1}} {{order|OCzSz}} {{order|OCzSz}} {{order|OCzSz}} {{order|SU-MZNWWO}} {{order|SU-MZJWWO}} {{order|MN-OSB|1}} {{order|MN-OSB|1}} {{order|MN-OSB|1}} {{order|MN-OCS|1}} {{order|CKW|2}} {{order|OWBLZZ|1}} {{order|OBL|CSRS1}} {{order|OOA|KOLL}}
 | commons             = Category:Joseph Stalin
 | quote               = Józef Stalin
 | imię i nazwisko org = {{k|ru|Иосиф Сталин}}<br />{{k|ka|იოსებ ჯუღაშვილი}}
 | imię i nazwisko     = 
 | news                = 
}}
'''Józef Stalin''', właściwie '''Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili''' ({{w języku|ru|Ио́сиф Виссарио́нович Джугашви́ли}}, wym. {{IPA|ɪˈosʲɪf vʲɪsərʲɪˈonəvʲɪt͡ɕ d͡ʐʐʊɡɐˈʂvʲilʲɪ|Ru-Stalin.ogg|nawiasy=[}}; Ioseb Besarionis Dze Dżughaszwili, {{w języku|ka|იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი}}; ps. '''Stalin''', '''Koba'''<ref group="uwaga">Pseudonim ten został zaczerpnięty z opowiadania Aleksandra Kazbegi pt. ''Ojcobójca'', w której kaukaski rozbójnik (''abrek'') Koba walczy z władzą i pomaga gnębionej ludności.</ref>, Soso<ref>Helena Bobińska, „Soso”, Nasza Księgarnia, Warszawa 1953.</ref>, Iwanow, Wasiljew, Czyżykow, Besoszwili<ref>Wiktor Suworow ''Dzień „M”'', Rebis Poznań 2008, s. 53.</ref>; ur. {{Data|1878-12-18}}<ref group="uwaga">Data urodzin Stalina nie jest jednoznaczna. Choć są dane o jego urodzinach w roku 1870, to tak jak m.in. historyk [[Edward Radzinski|Edward Radziński]], za rzeczywistą uznaje się – na podstawie zapisów w księdze parafialnej Uspieńskiego soboru (katedry Zaśnięcia) – datę [[18 grudnia]] ([[6 grudnia]]) 1878 roku. Taka sama data znajduje się na jego świadectwie ukończenia szkoły, w obszernym ''dossier'' policji carskiej, nakazie aresztowania z [[18 kwietnia]] 1902 roku (z podanym wiekiem 23 lata), a także we wszystkich zachowanych przedrewolucyjnych dokumentach. Stalin podał tę datę we własnoręcznym życiorysie napisanym na początku lat 20. XX wieku. Natomiast po roku 1922 bez wyjaśnienia zaczęto podawać oficjalnie datę [[21 grudnia]] 1879 roku, i od tego momentu dzień ten świętowano jako jego urodziny.</ref><ref name="Stalin">{{cytuj książkę |nazwisko = Radziński |imię = Edward |tytuł = Stalin |url = http://radzinski.ru/doc/books/stalin |rozdział = Dzień urodzin, który zniknął bez śladu |wydawca = Wydawnictwo Magnum |miejsce = Warszawa |isbn = 83-85852-22-0 |rok = 1996}}</ref><ref>[http://web.archive.org/web/*/http://www.kackad.com/article.asp?article=477 Czerniawskij G., ''Kiedy faktycznie urodził się Stalin i dlaczego jest to ważne''] {{lang|ru}}, dostęp 2007-03-20.</ref> w [[Gori]], zm. [[5 marca]] [[1953]] w [[Kuncewo|Kuncewie]] (obecnie dzielnica Moskwy)<ref>Okolice [[Moskwa|Moskwy]]. Okoliczności jego śmierci są niejednoznaczne i niewyjaśnione.</ref>) – [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|radziecki]] [[bolszewicy|rewolucjonista bolszewicki]], [[Dyktatura|dyktator]], polityk i zbrodniarz [[Komunizm|komunistyczny]] pochodzenia [[Gruzini|gruzińskiego]]<ref name="dz1">{{cytuj |url = https://dzieje.pl/postacie/josif-stalin |tytuł = Postacie: Josif Stalin |data = 2016-07-31 |opublikowany = dzieje.pl |autor = Waldemar Kowalski}}</ref>. Był jednym z organizatorów zbrojnego przewrotu bolszewickiego, który przeszedł do historii jako „[[rewolucja październikowa]]”<ref name="dz1" />. Do 1922 był członkiem [[Rada Komisarzy Ludowych RFSRR|Rady Komisarzy Ludowych]], pełnił w niej m.in. funkcję [[Ludowy Komisariat do spraw Narodowości|komisarza do spraw narodowościowych]]<ref name="dz1" />. W latach 1919–1953 był członkiem [[Skład Biura Politycznego KC RKP(b) i WKP(b) 1919–1952|Biura Politycznego KC RKP(b), następnie WKP(b)]] i [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|KPZR]]<ref name="dz1" />. Odpowiedzialny za [[Masowe zbrodnie reżimów komunistycznych|śmierć milionów ludzi]]<ref>{{Cytuj |url = https://dzieje.pl/aktualnosci/5-marca-1953-r-zmarl-stalin-jeden-z-najwiekszych-zbrodniarzy-xx-w |tytuł = Józef Stalin – jeden z największych zbrodniarzy XX w. &#124; dzieje.pl – Historia Polski |opublikowany = dzieje.pl |język = pl |data dostępu = 2019-07-15}}</ref>, przez wielu historyków uznawany za największego zbrodniarza w historii ludzkości<ref name="najwiekszy">{{Cytuj pismo |autor = Włodzimierz Ważniewski |url = http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-126477a2-70fa-4ccd-98b1-094fb5fd900e/c/his_3_Wazniewski.pdf |tytuł = Eugeniusz Duraczyński, ''Stalin. Twórca i dyktator supermocarstwa'' (recenzja) |czasopismo = Historia i Świat |wolumin = nr 3 |strony = 297 |data = 2014 |issn = 2299-2464}}</ref>.

Formalnie pełnił obieralne, kadencyjne funkcje sekretarza generalnego KPZR i jej poprzedniczek oraz premiera [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], faktycznie był dożywotnim [[Dyktatura|dyktatorem]] posiadającym nieograniczoną władzę. [[Kult jednostki|Epoka jego rządów w ZSRR]] jest określana jako [[stalinizm]].

W czasie rządów Stalina w ZSRR panował masowy, państwowy [[terror]], który pochłonął życie 20 milionów osób, z czego 11 milionów zmarło wskutek głodu, oraz trudną do ustalenia liczbę ofiar sowieckich deportacji, zesłań i niewolniczej pracy w [[łagier|łagrach]] (zob. [[Masowe zbrodnie reżimów komunistycznych|masowe zbrodnie komunistyczne]])<ref name="dz1" />. Stalin, zawierając [[pakt Ribbentrop-Mołotow]] z [[III Rzesza|III Rzeszą]], umożliwił jej dokonanie [[kampania wrześniowa|zbrojnej agresji na Polskę]] we wrześniu 1939, przyczyniając się do wybuchu [[II wojna światowa|II wojny światowej]]<ref name="Encyklopedia wojskowa">{{cytuj książkę |tytuł = Encyklopedia wojskowa |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN i Wydawnictwo Bellona |miejsce = Warszawa |data = 2007 |isbn = 978-83-01-15175-1 |strony = 322–323 (tom 2)}}</ref>.

== Życiorys ==
=== Dzieciństwo i nauka ===
{{Grafika rozwinięta
| opis                 = [[Ekaterine Geladze]] i [[Besarion Dżughaszwili]] – rodzice Stalina.
| grafika1             = Ekaterina Dzhugashvili.jpg
| szerokość1           = 160
| alt1                 = Matka Józefa Stalina
| grafika2             = Vissarion Jughashvili.jpg
| szerokość2           = 149
| alt2                 = Ojciec Józefa Stalina
}}
[[Plik:Stalin 1893-1.1.2 detail.jpg|thumb|upright|Stalin w 1893 r.]]
[[Plik:Stalin 1902.jpg|thumb|upright|Iosif Dżugaszwili w 1902 r.]]
Urodził się {{data|1878-12-18}} roku (według oficjalnej wersji {{data|1879-12-21}}) w niewielkiej miejscowości [[Gori]] w [[Gruzja|Gruzji]], znajdującej się wówczas pod panowaniem [[Imperium Rosyjskie]]go{{odn|Radziński|1996|s=22}}. Syn [[Besarion Dżughaszwili|Besariona]] i [[Ekaterine Geladze|Ekaterine z domu Geladze]]. Popularny w gruzińskich nazwiskach przyrostek „-szwili” oznacza po gruzińsku „dziecko”, aczkolwiek nie jest znane w tym języku słowo bądź imię „Dżuga”{{styl}}. Był dzieckiem słabym i chorowitym, trzecim w rodzinie, dwoje starszych umarło w niemowlęctwie. Od urodzenia miał zrośnięty drugi i trzeci palec u lewej stopy. Także jego lewa ręka odstawała od normy i była krótsza od prawej, ze względu na spowodowany w dzieciństwie uraz<ref name="MON13">Montefiore, s. 13.</ref>. Jako ojczystym językiem posługiwał się [[język gruziński|gruzińskim]], zaś po rosyjsku do końca życia mówił z wyraźnym gruzińskim akcentem. Tematem kontrowersji pozostaje pochodzenie etniczne Stalina. O ile zwykle uznaje się go za [[Gruzini|Gruzina]], o tyle częsta jest też opinia, że był on [[Osetyjczycy|Osetyjczykiem]], co było kilkakrotnie wykorzystywane w propagandzie Gruzji, jak i [[Osetia Południowa|Osetii Południowej]], pozostających ze sobą w konflikcie<ref>Kamil Janicki, ''Osetia Południowa. Trzy ludobójstwa czy ratowanie ojczyzny? (do 1992)'', [w:] [http://web.archive.org/web/20090508101519/http://konflikty.histmag.org/ ''Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych,''] pod red. Kamila Janickiego, Histmag.org/Instytut Wydawniczy Erica, Kraków-Warszawa 2009, {{ISBN|978-83-89700-80-3}}, s. 220.</ref>.

Ojciec Józefa prowadził w Gori własny zakład szewski, gdzie zatrudniał co najmniej dziesięciu robotników, nie licząc terminatorów. Z czasem, jego postępujący [[alkoholizm]] doprowadził do upadku zakładu<ref>S.S. Montefiore ''Young Stalin'', Vintage Books 2007, {{ISBN|978-1-4000-9613-8}}, s. 22, 29–36.</ref>. Przez problemy z alkoholem bił chłopca i jego matkę. Stalin starał się bronić przed agresją ojca, rzucając w niego po jednym z napadów furii nożem. Częste libacje alkoholowe doprowadziły w końcu do wyrzucenia „Beso” przez matkę chłopca. Według Montefiore Stalin w późniejszym czasie zawsze dobrze mówił o matce, którą charakteryzowała według niego „niezłomna siła woli”<ref name="MON13" />, z kolei według Radzińskiego po 1917 roku zapomniał o niej, odwiedzając ją tylko dwukrotnie{{odn|Radziński|1996|s=27}}. Kobieta zajmowała się praniem bielizny dla miejscowych kupców. Była bardzo pobożna, stąd też wysłała go w 1888 roku do szkoły cerkiewnej, aby ten uczył się na prawosławnego [[Ksiądz|księdza]]<ref name="MON13" />{{odn|Radziński|1996|s=36}}. W szkole zapamiętał szczególnie nauczyciela Dmitrija Chachutaszwili, który wprowadzał na lekcjach żelazną dyscyplinę, często bijąc uczniów{{odn|Radziński|1996|s=36–7}}.

W 1894 roku jako jeden z najlepszych uczniów szkoły cerkiewnej{{odn|Radziński|1996|s=41}} uzyskał [[stypendium]] w kwocie 5 rubli w seminarium duchownym w stolicy Gruzji, [[Tbilisi|Tyflisie]]. Wysyłał część pieniędzy matce, zrywając natomiast zupełnie kontakt z ojcem mającym problemy z prawem (zginął w pijackiej bójce{{odn|Radziński|1996|s=40}})<ref name="MON13" />. Stalin nie lubił seminarium. Jak twierdził, panowały w nim „jezuickie” metody nauczania, opierające się na ingerencji w prywatne życie uczniów. W trakcie studiów zainteresował go [[marksizm]]. W 1898 roku jego nazwisko znalazło się na liście najbardziej niesfornych seminarzystów. Przy wpisach znalazły się informacje ''Wychowanek J. Dżugaszwili czyta zakazane książki. J. Dżugaszwili wydał nielegalną gazetkę''. W 1899 roku został wydalony z uczelni. Jak sam później twierdził, wyrzucono go za promocję marksizmu. W rzeczywistości celowo nie udał się na jeden z egzaminów, co poskutkowało automatycznym wykreśleniem go z listy studentów{{odn|Radziński|1996|s=51}} albo sam zrezygnował z powodu podwyższenia czesnego, którego nie był w stanie bądź po prostu nie chciał płacić<ref>S.S. Montefiore ''Young Stalin'', Vintage Books 2007, {{ISBN|978-1-4000-9613-8}}, s. 73–74.</ref>. Zachowały się po dziś dzień jego wszystkie seminaryjne świadectwa. Wyniki w nauce, w zależności od roku studiów, miał dobre lub bardzo dobre (niektórzy wskazują na jego niezwykłą pamięć). Stalin śpiewał w chórze cerkiewnym i wyróżniał się dobrym głosem<ref>„Rozmowy przy stole”, Wyd. Charyzma 1996, s. 351, {{ISBN|83-85820-02-7}} na książce {{ISBN|83-85820-02-07}}.</ref>.

=== Początek działalności politycznej ===
[[Plik:Stalin mugshot profile.jpg|thumb|upright|Zdjęcie wykonane przez carską policję]]
Po opuszczeniu uczelni wstąpił do gruzińskiej organizacji marksistowskiej [[Mesame dasi]]{{odn|Radziński|1996|s=50}}<ref>{{cytuj książkę |autor = Furier A. |tytuł = Droga Gruzji do niepodległości |miejsce = Poznań |rok = 2000 |strony = 78–79 |isbn = 8385376100}}</ref>. W tym czasie przyjął pseudonim ''Koba'' pochodzący od legendarnego [[Kaukaz (region)|kaukaskiego]] banity określanego jako gruzińska wersja [[Robin Hood]]a{{odn|Radziński|1996|s=48}}. Po wydaleniu ze szkoły rozpoczął pracę w Instytucie Meteorologicznym w [[Tyflis|Tyflisie]], w wolnych chwilach pisząc poezję w [[język gruziński|języku gruzińskim]]<ref name="MON14">Montefiore, s. 14.</ref>. Wiersze młodego Stalina opublikowało w latach 1895–1896 pismo poetyckie „lweria”{{odn|Radziński|1996|s=47}}, a w 1907 roku zostały one wydrukowane w zbiorze najlepszej poezji gruzińskiej{{odn|Radziński|1996|s=48}}.

W 1900 roku zetknął się po raz pierwszy z [[leninizm]]em po lekturze „[[Iskra (gazeta)|Iskry]]”{{odn|Radziński|1996|s=53}}. W tym czasie stanął na czele protestów antycarskich, za co w 1901 roku musiał uciekać z Gori. Wtedy też po raz pierwszy został opisany przez ''Iskrę''{{odn|Radziński|1996|s=53–4}}. Po krótkim pobycie u matki powrócił do Tyflisu{{odn|Radziński|1996|s=55}} a stamtąd do [[Batumi]], gdzie zorganizował kółko [[Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji|Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji]]{{odn|Radziński|1996|s=57–8}}. Został wybrany do Kaukaskiego Komitetu SDPRR, niemniej jednak szybko o jego działalności dowiedziała się żandarmeria{{odn|Radziński|1996|s=58}}, w rezultacie 5 kwietnia 1902 roku został aresztowany za działalność opozycyjną w trakcie uczestnictwa w zebraniu robotników{{odn|Radziński|1996|s=59}}<ref name="MON14" />.

=== Pobyt w więzieniu i na zesłaniu ===
Po aresztowaniu przebywał w wielu miejscach odosobnienia. W więzieniach natrafił na ciężkie warunki bytowe. Znajdował się pod stałą obserwacją władz więziennych, które celowo uniemożliwiały mu kontakt z matką. W zakładzie karnym szybko się zaaklimatyzował. Jako „nędzarz i syn pijaka” szybciej doszedł do porozumienia z osadzonymi, będącymi w większości zwykłymi kryminalistami aniżeli więźniami politycznymi{{odn|Radziński|1996|s=59}}. Stał się również ofiarą pobić strażników, co jeszcze bardziej wzmocniło respekt wobec jego osoby pośród współwięźniów, umożliwiając mu przejęcie faktycznych rządów w ich społeczności. Dużo czasu spędził na gimnastyce i nauce języków obcych{{odn|Radziński|1996|s=60}}.

Po pobycie w kaukaskich więzieniach został zesłany na [[Syberia|Syberię]]. Trafił do wsi Niżniaja Uda w guberni [[irkuck]]iej{{odn|Radziński|1996|s=61}}. Na zesłaniu podupadł zdrowotnie. Szczególnym problemem okazała się choroba zębów<ref name="MON14" />. W trakcie zesłania wysłał do niego list jego ideologiczny idol [[Włodzimierz Lenin]]{{odn|Wołkogonow|2006|s=33}}. Jak się okazało, było to zwykłe pismo obiegowe, które z podpisem Lenina rozsyłano do wszystkich działaczy na prowincji. Mimo to Stalin mocno zapamiętał ten dzień i w późniejszym okresie włączał go do wszystkich biografii{{odn|Radziński|1996|s=61}}.

=== Rewolucja (1904–1907) i ponowne zesłanie ===
W 1904 roku wrócił do Tyflisu<ref name="MON14" />, gdzie rozpoczął wydawanie pisemka „Kaukaska gazeta robotnicza”, dla której sam pisał. W piśmie popularyzował ideologię leninizmu. Działalność Stalina zwróciła na niego uwagę Lenina, który zaprosił go na pierwszą konferencję [[bolszewizm|bolszewicką]] w [[Tampere]]. Na spotkanie dostał się pod fałszywym paszportem. Konferencja umożliwiła mu osobiste poznanie Lenina, jak sam później twierdził, spotkanie rozczarowało go, gdyż zobaczył w Leninie ''zwykłego człowieka''{{odn|Radziński|1996|s=61–2}}. Jakiś czas później Stalin dostał zaproszenie na IV Zjazd grupy w [[Sztokholm]]ie oraz spotkanie w [[Londyn]]ie, w których wziął udział{{odn|Wołkogonow|2006|s=34}}. W Londynie poznał [[Lew Trocki|Lwa Trockiego]], do którego od początku był nie najlepiej nastawiony{{odn|Radziński|1996|s=62}}. Po powrocie z Londynu na łamach lokalnej prasy robotniczej, według Radzińskiego, wyrażał się wrogo wobec [[mienszewicy|mienszewików]], których określał jako ''wyłącznie żydowską frakcję''{{odn|Radziński|1996|s=62}}, z kolei według Wołkogonowa opowiadał się za ''zjednoczeniem z mienszewikami za wszelką cenę''{{odn|Wołkogonow|2006|s=22}}.

26 czerwca 1907 roku przeprowadził wraz z innymi gruzińskimi bolszewikami napad na transport pieniędzy z jednego z lokalnych banków. Prawdopodobnie brał w akcji bezpośredni udział{{odn|Radziński|1996|s=65–6}}. Celem napadu było zdobycie funduszy na działalność partyjną. Akcja przeprowadzona została wbrew zaleceniom partii i pod krytyką wielu jej kręgów, szczególnie przez mienszewików{{odn|Radziński|1996|s=72}}. W tym czasie organizował [[strajk]]i oraz wprowadził „finansowe kontrybucje na magnatów naftowych” egzekwując je poprzez wymuszenia{{odn|Radziński|1996|s=73–4}}.

Rewolucja zakończyła się dla Koby ponownym trafieniem na zesłanie. Trafił do Solwyczegodsku, gdzie na zesłaniu przebywało spore grono rewolucjonistów (na 2 tysiące mieszkańców 450 to zesłańcy polityczni). Pobyt okazał się dla Stalina na tyle łagodny, że był w stanie zorganizować ucieczkę. W lipcu 1909 roku uciekł z Syberii, skąd powrócił na Kaukaz. Spędził tam dziewięć miesięcy, po czym 23 marca 1910 roku został ponownie aresztowany przez carską policję polityczną – [[Ochrana|Ochranę]]. Po raz drugi trafia do Solwyczegodska{{odn|Radziński|1996|s=77–8}}. Pobłażliwe traktowanie przez policję spowodowało, że jeszcze przed [[I wojna światowa|I wojną światową]] organizacja bolszewicka w Baku skonfrontowała Dżugaszwilego z oskarżeniami, iż jest prowokatorem i agentem tajnej policji, oraz że sprzeniewierzył fundusze partyjne<ref>Christopher Andrew, Wasilij Mitrochin, ''Archiwum Mitrochina'', Warszawa 2001, s. 68.</ref>. Według Montefiore Stalin wydawał w ręce policji towarzyszy partyjnych, z którymi był skonfliktowany<ref name="MON17">Montefiore, s. 16.</ref>.

=== Działalność przed i w czasie trwania I wojny światowej ===
[[Plik:Stalin in exile 1915.jpg|thumb|upright|Stalin na wygnaniu, rok 1915]]
Na plenum KC SDPRR, po VI Praskiej Wszechrosyjskiej Konferencji (1912 rok), został zapisany do KC i Rosyjskiego Biura KC [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|SDPRR(b)]]<ref>''Encyklopedia wojskowa''. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Wydawnictwo Bellona, 2007, s. 322–323 (tom 2). {{ISBN|978-83-01-15175-1}}.</ref><ref name="Wołkogonow s. 35">Wołkogonow, s. 35.</ref>. Funkcję stracił w styczniu 1912 roku na rzecz bliskiego współpracownika i przyjaciela [[Sergo Ordżonikidze]]{{odn|Radziński|1996|s=84–85}}. W tym czasie przyjął pseudonim ''Stalin''{{odn|Wołkogonow|2006|s=27}}. 29 lutego 1912 roku uciekł z zesłania udając się do [[Petersburg]]a (po drodze odwiedził Tyflis) będącego stolicą Imperium{{odn|Radziński|1996|s=85}}. Gdy na jego ślad natknęła się policja, zdecydował się na wyjazd za granicę. Najpierw udał się do [[Kraków|Krakowa]]{{odn|Radziński|1996|s=87}}, a w 1913 roku do [[Wiedeń|Wiednia]], gdzie ponownie natknął się na Trockiego{{odn|Radziński|1996|s=89}}. Znajdując się jeszcze bliżej Lenina i czołowych przywódców partii zdobył ich zaufanie. Dzięki odwilży politycznej powrócił do Rosji. Na krótko przed I wojną światową objął kierownictwo nad pracą frakcji bolszewickiej w [[Duma Państwowa (Imperium Rosyjskie)|Dumie]] państwowej{{odn|Radziński|1996|s=91}}.

Na wiosnę 1913 roku został ponownie aresztowany w wyniku działań agenta [[Roman Malinowski (bolszewik)|Romana Malinowskiego]], infiltrującego ruch bolszewicki. Na cztery lata zesłano go do Kraju Turuchańskiego. To zesłanie spędził we wsi Monastyrkoje{{odn|Radziński|1996|s=92–94}}. Ze względu na chorobę miejscowi chłopi nadali mu pseudonim „Ospowaty Józek”<ref name="MON17" />. Na wygnaniu zamieszkał wraz z nim działacz bolszewików [[Jakow Swierdłow]]{{odn|Radziński|1996|s=106}}. W trakcie pobytu na wygnaniu w Monastrykoje miał więcej możliwości spędzania wolnego czasu – polował i jeździł na nartach (w trakcie jednej z takich podróży omal nie zginął w wyniku zamarznięcia). Korespondował również z poznanymi na wolności kobietami<ref name="MON17" />. W trakcie wojny, w 1916 roku Stalin (w przeciwieństwie do Swierdłowa) dostał wezwanie do służby w armii. Komisja lekarska orzekła jednak, że nie nadaje się do służby w armii z powodu problemów z lewą ręką{{odn|Radziński|1996|s=106}}.

20 lutego 1917 roku władze pozwoliły mu na wyjazd do Aczińska, gdzie przebywał [[Lew Kamieniew]]. Wraz z nim, na wieść o [[Rewolucja lutowa (1917)|rewolucji lutowej]], opuścił miejsce zesłania i udał się do Petersburga{{odn|Radziński|1996|s=106–108}}{{odn|Wołkogonow|2006|s=37}}.

=== Droga do rewolucji październikowej ===
12 marca 1917 roku powrócił do Piotrogrodu jako jeden z pierwszych bolszewickich zesłańców{{odn|Radziński|1996|s=109}}. Jeszcze tego samego dnia spotkał się z członkami KC partii<ref name="Wołkogonow s. 35" />. Rewolucję lutową przywitał z entuzjazmem, chwaląc umiarkowaną lewicę za obalenie caratu. Aż do czasu powrotu ze [[Szwajcaria|Szwajcarii]] Włodzimierza Lenina nie prowadził agitacji w stylu leninowskim. Popierał nawet kontynuację wojny z [[Cesarstwo Niemieckie|Niemcami]] i zjednoczenie z mienszewikami{{odn|Radziński|1996|s=111–112}}. Dwa tygodnie po przybyciu do miasta został dołączony w skład [[Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich|Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich]], stając się jednym z najważniejszych bolszewików w stolicy{{odn|Radziński|1996|s=114}}. 29 kwietnia, już po powrocie Lenina do kraju, został wybrany do Komitetu Centralnego z wynikiem 91 głosów{{odn|Radziński|1996|s=120–121}}. W maju i aż do czasu powrotu Trockiego był jednym z czterech nieformalnych przywódców partii{{odn|Radziński|1996|s=112}}. 18 czerwca wraz z Leninem zorganizował duży protest robotniczy{{odn|Radziński|1996|s=1262}}.

W lipcu 1917 roku wziął aktywny udział w wystąpieniach bolszewickich przeciwko rządowi, za co wydano nakaz jego aresztowania{{odn|Radziński|1996|s=131}}. Przeprowadził VI Zjazd Rad, na którym po raz pierwszy aspirował do miana przywódcy partii{{odn|Radziński|1996|s=133}}. Mimo wysokiej pozycji w partii nie wziął bezpośredniego udziału w [[rewolucja październikowa|rewolucji październikowej]]{{odn|Radziński|1996|s=124}}. Niemniej jednak stalinowska propaganda mówiła o tym, że ''Lenin i Stalin to inspiratorzy i organizatorzy zwycięstwa Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej''{{odn|Wołkogonow|2006|s=56}}.

=== W Rosji Radzieckiej ===
==== Komisariat do spraw Narodowości i wojna domowa ====
W rządzie bolszewickim, znanym jako [[Rada Komisarzy Ludowych RFSRR|Rada Komisarzy Ludowych]], objął funkcję [[Ludowy Komisariat do spraw Narodowości|komisarza ludowego ds. narodowościowych]]{{odn|Radziński|1996|s=147}}. Jako komisarz ludowy wydał wraz z Leninem „Deklarację praw narodów Rosji”, w której sformułowano prawo do samostanowienia wszystkich narodów Imperium Rosyjskiego. Deklaracja otworzyła drogę do niepodległości szeregowi państw, w tym [[Łotwa|Łotwie]], [[Litwa|Litwie]], [[Polska|Polsce]] czy Finlandii{{odn|Radziński|1996|s=153}}. Niechętnie poparł [[traktat brzeski]], próbując przekonać Lenina o braku istotnego zrewolucjonizowania robotników na Zachodzie (część bolszewików uważała, że traktat z Niemcami można zawrzeć, gdyż i tak zachód wkrótce ogarnie fala rewolucji){{odn|Radziński|1996|s=163–164}}.

W czerwcu 1918 roku wraz z 400 żołnierzami [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] został skierowany przez rząd do [[Wołgograd|Carycyna]] na południu Rosji{{odn|Radziński|1996|s=177–9}}. Na miejsce dotarł 6 czerwca. W ogarniętym rozruchami mieście wspomógł miejscowe [[Czeka]] w stabilizacji miasta i pozbyciu się wrogów politycznych{{odn|Radziński|1996|s=180–181}}<ref>{{Cytuj |autor = Robert Service |tytuł = Stalin: A Biography |data = 2005 |isbn = 978-0-330-41913-0 |miejsce = London |wydawca = Pan |s = 172 |oclc = 60794050}}</ref>, szczególnie ostrymi represjami obejmując [[Partia Lewicowych Socjalistów-Rewolucjonistów|lewicowych eserów]] (ugrupowanie zorganizowało 6 lipca [[powstanie lewicowych eserowców|nieudany przewrót antybolszewicki]]){{odn|Radziński|1996|s=187}}. W połowie lipca 1918 r. razem z S. Mininem i [[Klimient Woroszyłow|Klimientem Woroszyłowem]] wszedł do rady wojennej Północnego Kaukazu, której głównym zadaniem była [[bitwa o Carycyn|obrona mającego strategiczne znaczenie]] dla czerwonych Carycyna<ref>P. Kenez, Red Attack, White Resistance: Civil War in South Russia 1918, New Academia Publishing, Washington DC 2004, {{ISBN|9780974493442}}, s. 173.</ref>. Stalin, wbrew protestom komisarza spraw wojskowych i morskich Trockiego, prowadził samowolną likwidację byłych oficerów carskich, których uznał za kontrrewolucyjnych<ref>Montefiore, Simon Sebag (2005). ''Stalin: The Court of the Red Tsar''. Nowy Jork: Vintage, s. 32–34.</ref> i sabotował powierzanie im stanowisk w Armii Czerwonej, zgodnie z polityką Trockiego. Komisarz spraw wojskowych, aby ukrócić samowolne działania Stalina, wysłał do miasta byłego oficera carskiego [[Pawieł Sytin|Pawła Sytina]], którego mianowano dowódcą Frontu Południowego Armii Czerwonej. Zarówno Stalin i Woroszyłow odmówili jednak podporządkowania się Sytinowi{{odn|Radziński|1996|s=197}}, wobec czego Trocki zażądał od partii dymisji Stalina. Lenin zgodził się na żądania Trockiego, w efekcie czego w październiku tego samego roku Stalin został przeniesiony do [[Moskwa|Moskwy]]{{odn|Radziński|1996|s=198}}. 25 marca 1919 roku ze składu KC wyłoniono [[biuro polityczne|Politbiuro]]. W skład Politbiura wszedł Stalin, ale również jego partyjny rywal Lew Trocki. Równocześnie Stalin zasilił Biuro Organizacyjne oraz zdobył przewodnictwo w Komisariacie Kontroli Państwowej{{odn|Radziński|1996|s=207–208}}.

W czerwcu 1919 roku stłumił powstania wojskowych w fortach Czerwonej Gorki i Szarego Konia{{odn|Radziński|1996|s=209–210}}. W 1920 roku wziął udział w [[wojna polsko-bolszewicka|wojnie z Polską]]. W trakcie jej trwania był [[politruk|komisarzem politycznym]] radzieckiego [[Front Południowo-Zachodni (radziecki)|Frontu Południowo-Zachodniego]], współdowodząc z [[Aleksandr Jegorow|Aleksandrem Jegorowem]]. Szybko został przeniesiony na [[Republika Krymu (jednostka administracyjna Rosji)|Krym]]{{odn|Radziński|1996|s=216–217}}{{odn|Wołkogonow|2006|s=70}}.

Był współtwórcą [[1 Armia Konna|konarmii]], której członkowie, zazwyczaj niewykształceni, ale za to bardzo ambitni „domorośli komuniści”, „prości żołnierze” i „patriotyczni proletariusze”, jak [[Siemion Budionny]] i Woroszyłow, utworzyli później kręgosłup jego frakcji, bezwzględnie wypierając i niszcząc „starych bolszewików”, gdyż: ''nie znosili intelektualistów, profesjonalistów, oficerów, urzędników, Żydów, okcydentalistów i obcokrajowców, czyli w istocie większości przywódców partii bolszewickiej''<ref>{{cytuj książkę |autor = [[Norman Davies]] |tytuł = Orzeł biały, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920 |wydawca = [[Wydawnictwo Przedświt|Przedświt]] |miejsce = Warszawa |rok = 1988 |strony = 63–65, 112 |isbn = 83-7006-741-7}}</ref>.

==== Droga do władzy i rozprawa z Trockim ====
[[Plik:19220900-lenin stalin gorky-02.jpg|thumb|Lenin i Stalin w [[Gorki Leninskije|Gorkach]], 1922 rok]]
W 1922 roku utworzono dla niego urząd sekretarza generalnego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) – ([[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|RKP(b)]]). Stanowisko miało charakter jedynie formalny, jednak Stalin wykorzystał je do stopniowego powiększania zakresu władzy. Jeszcze w tym samym roku polityk został przewodniczącym Sekretariatu partii, a jego zastępcą mianowano jego protegowanego i starego przyjaciela [[Wiaczesław Mołotow|Wiaczesława Mołotowa]]{{odn|Radziński|1996|s=225–226}}. Stalin wykorzystał urzędy do obsadzania ich swoimi zausznikami. Oprócz Mołotowa byli to m.in. [[Łazar Kaganowicz]], który stanął na czele wydziału organizacyjnego KC{{odn|Radziński|1996|s=227}}. Przyszły dyktator zyskał duże wpływy w [[OGPU]], które już wtedy wykorzystał do walki z przeciwnikami politycznymi{{odn|Radziński|1996|s=228}}, w zamian nadając jego członkom miejsca w KC partii{{odn|Radziński|1996|s=229}}.

[[Plik:Ordzhonikidze, Stalin and Mikoyan, 1925.jpg|thumb|[[Anastas Mikojan]], Stalin i [[Sergo Ordżonikidze]] w Tbilisi, 1925 rok]]
Przejmowanie coraz większej władzy umożliwiła Stalinowi postępująca choroba Lenina, który nie był już w stanie kontrolować sytuacji w kraju{{odn|Radziński|1996|s=238}}. Po śmierci Lenina zawiązał sojusz z [[Grigorij Zinowjew|Grigorijem Zinowiewem]] i Kamieniewem. Celem triumwiratu było odsunięcie od władzy Lwa Trockiego, najczęściej typowanego na następcę Lenina. Sprawę komplikowało to, że Lenin w swoim testamencie wypowiedział się przeciwko objęciu przez Stalina władzy, wskazując na jego zbytnią brutalność i brak ogłady. Stąd też Stalin zabronił publikacji testamentu pod surowymi karami i nigdy nie zgodził się go opublikować<ref>''The new cambridge modern history''. cz. xii. Londyn: Cambridge Press. 1968, s. 453, {{ISBN|978-1-139-05588-8}}.</ref><ref>Trotsky, Leon. ''My Life'' (1930) The Marxists Internet Archive.</ref><ref>Janusz Janicki, ''Lewacy'', 1981, Książka i Wiedza, s. 90.</ref><ref>Fragment tzw. testamentu Lenina, uzupełnienie tzw. „Listu do zjazdu” z 24 grudnia 1922: „Stalin jest zbyt brutalny i wada ta, która jest całkiem do zniesienia w naszym środowisku i w stosunkach między nami, komunistami, staje się nie do zniesienia na stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka, który niezależnie od wszystkich innych względów miałby tę przewagę nad tow. Stalinem, że charakteryzowałby się większą tolerancyjnością, większą lojalnością, większą uprzejmością, bardziej życzliwym stosunkiem do towarzyszy, mniej kapryśnym usposobieniem itd. Okoliczność ta może się wydać nic nie znaczącą drobnostką. Myślę jednak, że z punktu widzenia zabezpieczenia przed rozłamem oraz tego, co napisałem wyżej o wzajemnym stosunku Stalina i Trockiego, nie jest to drobnostka, albo jest to taka drobnostka, która może nabrać decydującego znaczenia” – Włodzimierz Iljicz Lenin, ''Dzieła Wszystkie'', Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1989, tom 45, s. 337–349, {{ISBN|83-05-12006-6}}.</ref>. Stalin wykorzystał Zinowiewa i Kamieniewa do własnej gry politycznej – gdy ci zaproponowali wykluczenie Trockiego z partii, ten zaprotestował przeciwko temu, pokazując, że jest otwarty na wewnątrzpartyjny dialog. W praktyce stopniowo pozbawiał Trockiego kolejnych funkcji w państwie, poczynając od odebrania mu w 1925 roku funkcji przewodniczącego Rady Wojskowo-Rewolucyjnej{{odn|Radziński|1996|s=279–80}}.

W 1925 roku został sekretarzem generalnym Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) – (WKP(b)), co tylko ułatwiło mu pozbycie się Trockiego ze struktur rządowych. W 1926 roku usunął go z Biura Politycznego, a w listopadzie 1927, po próbie zorganizowania bloku wraz Zinowjewem i Kamieniewem oraz demonstracjach zwolenników w dniu 7 listopada 1927, został usunięty z WKP(b). Trocki został następnie zesłany na wygnanie do [[Ałmaty]], a jego zwolennicy z [[Lewicowa Opozycja|Lewicowej Opozycji]] poddani przez OGPU politycznym prześladowaniom. Ostatecznie w 1929 roku Trocki wydalony został z terenów ZSRR oraz pozbawiony obywatelstwa<ref>Janusz Janicki, ''Lewacy'', 1981, Książka i Wiedza, s. 91.</ref>.

Stalin przyśpieszył proces industrializacji i wprowadzania [[gospodarka planowa|gospodarki planowej]], doprowadzając do likwidacji [[Nowa Polityka Ekonomiczna|polityki NEP-u]]. Pod koniec 1927 roku rozpoczął proces [[kolektywizacja|kolektywizacji]] rolnictwa i konfiskaty zapasów zboża należących do ''[[kułak]]ów''<ref>{{Cytuj |autor = Robert Service |tytuł = Stalin: A Biography |data = 2005 |isbn = 978-0-330-41913-0 |miejsce = London |wydawca = Pan |oclc = 60794050}}</ref>.

=== Stalinizacja państwa ===
Pierwsze lata rządów nie odbiegały w znaczny sposób od formy leninowskiej. Stalin prowadził umiarkowaną [[Polityka gospodarcza|politykę gospodarczą]], dzięki której w 1928 roku, produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej<ref>Service, Robert (1997). ''A History of Twentieth-Century Russia''. Cambridge, MA: Harvard University Press, s. 124–125, {{ISBN|0-674-40348-7}}.</ref>. Politykę tę po części dyktowali zwolennicy rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej – ideolog NEP-u [[Nikołaj Bucharin]], szef związków zawodowych [[Michaił Tomski]] i szef rządu [[Aleksiej Rykow]], z którymi Stalin zawiązał sojusz po odsunięciu od władzy Trockiego. Sojusz ten upadł w 1929 roku, a Stalin, w miejsce dotychczasowych współpracowników postawił wiernych wykonawców swojej wizji państwa. Wraz z nimi prowadził wdrażanie kolektywizacji rolnictwa, wprowadzenie gospodarki planowej i uprzemysłowienie kraju. Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku Stalinowi udało się zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego<ref name="Gregory, Paul R. 2004">{{Cytuj |autor = Paul R Gregory |tytuł = The Political Economy of Stalinism: Evidence from the Soviet Secret Archives |data = 2004 |isbn = 0-521-53367-8 |miejsce = Cambridge |wydawca = Cambridge University Press |s = 218–220 |oclc = 57253629}}</ref>.

Zmianom w gospodarce towarzyszyło przekształcenie ZSRR w państwo w pełni totalitarne, oparte na terrorze, propagandzie i [[Kult jednostki|kulcie jednostki]] wychwalającym osobę Stalina<ref name="autonazwa1">{{cytuj książkę |nazwisko = Davies |imię = Norman |tytuł = Europa. Rozprawa historyka z historią |wydawca = Wydawnictwo Znak |miejsce = Kraków |rok = 1999 |isbn = 83-7006-883-9 |strony = 1017–1026}}</ref><ref name="Historia świata od roku 1917 do lat 90.">{{cytuj książkę |nazwisko = Johnson |imię = Paul |tytuł = Historia świata od roku 1917 do lat 90 |wydawca = Puls Publications Ltd. |miejsce = Londyn |rok = 1992 |isbn = 0-907587-79-8 |strony = 356, 363, 370, 403–405}}</ref>. Chociaż od XVII Zjazdu WKP(b) w 1934 (zwanego „zjazdem zwycięzców”) niemożliwa była jakakolwiek opozycja, a nawet krytyka. Stalin podejrzewał swoich współpracowników o spiskowanie przeciw niemu. „[[Wielki terror (ZSRR)|Wielka czystka]]”, którą zainicjowało tajemnicze morderstwo popularnego działacza [[Siergiej Kirow|Siergieja Kirowa]], pochłonęła tysiące działaczy partyjnych: z początku dawnych zwolenników Trockiego, Zinowjewa i Kamieniewa (ich poglądy określano jako „odchylenie lewicowe”), następnie zwolenników Bucharina, Rykowa i Tomskiego (których poglądy określano jako „odchylenie prawicowe”), a w końcu zwolenników Stalina, których podejrzewano o nadmierną niezależność („centrowość”)<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji |rok = 2008 |isbn = 978-83-89656-38-4 |wydawca = Magnum |wydanie = Kindle |strony = loc. 211-14}}</ref>.

==== Walka z religią ====
[[Plik:Christ saviour explosion.jpg|thumb|[[Sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie]] podczas wysadzenia, 1931]]
W 1929 z jego polecenia rozpoczęto walkę z [[Religia|religią]], poprzez utworzenie organizacji propagującej [[ateizm]] – [[Związek Wojujących Bezbożników|Związku Wojujących Bezbożników]]. Kampania wymierzona była głównie przeciwko [[Cerkiew prawosławna|cerkwi prawosławnej]], a także innym konfesjom. Nowa ateistyczna organizacja była, w następnych kilkunastu latach, głównym wykonawcą planowego niszczenia obiektów sakralnych, cmentarzy, przedmiotów kultu religijnego, przekazywała także służbom bezpieczeństwa ZSRR, szczególnie [[NKWD]], listy duchownych przeznaczonych do wymordowania. Jeszcze pod koniec 1929 nakazano konfiskatę dzwonów kościelnych, a do 1930 wszystkim kapłanom prawosławnym podniesiono podatki o 1000 procent, pozbawiono [[prawa obywatelskie|praw obywatelskich]] (co spowodowało utratę praw do świadczeń medycznych i pomocy żywnościowej). W następnych latach większość z nich aresztowano, wypędzono lub zesłano do [[Łagier|obozów]]. Do 1 marca 1930 zburzono 6 715<ref name="Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania">{{cytuj książkę |tytuł = Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania |wydawca = Prószyński i S-ka |miejsce = Warszawa |rok = 1999 |isbn = 83-7180-326-5 |strony = 158, 162, 170}}</ref> cerkwi prawosławnych i ok. 9500 [[meczet]]ów<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania |wydawca = Prószyński i S-ka |miejsce = Warszawa |rok = 1999 |isbn = 83-7180-326-5 |strony = 163 |cytat = 1 kwietnia 1936 działało 4830 meczetów (32% działających przed rewolucją)}}</ref>.

==== Rusyfikacja ====
W odniesieniu do większości narodów ZSRR zaczęto prowadzić politykę [[rusyfikacja|rusyfikacji]]. Przejawiała się ona m.in. w zastępowaniu stworzonych za Lenina [[alfabet]]ów łacińskich [[cyrylica|cyrylickimi]] lub całkowitym likwidowaniem jeszcze kilka lat wcześniej promowanych języków. Celem Stalina było prawdopodobnie bezkompromisowe zintegrowanie i [[centralizacja|scentralizowanie]] państwa, co ideologicznie argumentowano jako przyspieszenie drogi do komunizmu<ref>Kamil Janicki, ''Abchazja. Stuletnia wojna o raj (1864–1992)'', [w:] [http://web.archive.org/web/20090508101519/http://konflikty.histmag.org/ ''Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych,''] pod red. Kamila Janickiego, Histmag.org/Instytut Wydawniczy Erica, Kraków-Warszawa 2009, {{ISBN|978-83-89700-80-3}}, s. 166–167.</ref>.

Wśród historyków częste jest przekonanie, że Stalin był w istocie rosyjskim szowinistą, choć np. [[Abchazowie]] powszechnie uznają go za szowinistę gruzińskiego (w [[Abchazja|Abchazji]] prowadzono przede wszystkim politykę [[gruzinizacja|gruzinizacji]], a nie rusyfikacji)<ref>Kamil Janicki, ''Abchazja. Stuletnia wojna o raj (1864–1992)'', [w:] [http://web.archive.org/web/20090508101519/http://konflikty.histmag.org/ ''Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych,''] pod red. Kamila Janickiego, Histmag.org/Instytut Wydawniczy Erica, Kraków-Warszawa 2009, {{ISBN|978-83-89700-80-3}}, s. 167–168.</ref>.

==== Kolektywizacja rolnictwa i wielki głód na Ukrainie ====
[[Plik:Famine en URSS 1933.jpg|thumb|upright=1.2|Klęska głodu w latach 1932–1933]]
{{Osobny artykuł|Kolektywizacja w ZSRR|wielki głód na Ukrainie}}

Najbardziej krwawym przejawem działań Stalina była [[kolektywizacja]] (1929–34), czyli zmuszenie chłopów, niejednokrotnie z użyciem siły, do przystąpienia do tzw. [[kołchoz]]ów, będących czymś pośrednim między spółdzielniami produkcyjnymi a komunami rolnymi. W wyniku przymusowej kolektywizacji, przeprowadzonej na początku lat 30. XX w. zesłano do łagrów ponad 2 miliony chłopów, z czego tylko od lutego 1930 do grudnia 1931 ponad 1,8 miliona. Kilkaset tysięcy zesłańców zmarło w obozach, a kulminacją wymierzonej przeciwko tej grupie społecznej akcji stał się [[wielki głód na Ukrainie]], który spowodował śmierć, według różnych szacunków od 3,3<ref>[[Timothy Snyder]], ''Skrwawione ziemie'', 2011, s. 75.</ref> do 6–7 milionów<ref name="Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania" /><ref name="Europa 1999">{{Cytuj |autor = [[Norman Davies]]; |tytuł = Europa. Rozprawa historyka z historią |data = 1999 |isbn = 83-7006-883-9 |wydanie = 1., dodruk |miejsce = Kraków |wydawca = Wydawnictwo Znak |s = 1017–1024 |oclc = 45745212}}</ref><ref>Christopher Andrew, [[Oleg Gordijewski]], ''KGB'', tłumaczył Rafał Brzeski, [[Bellona (wydawnictwo)|Wydawnictwo Bellona]], Warszawa 1997, {{ISBN|83-11-08667-2}}, s. 120.</ref> ludzi (niektóre szacunki podają liczbę nawet 10–15 milionów ofiar). Kolektywizacja łączyła się z fizyczną eksterminacją zamożniejszych chłopów, przez stalinowską propagandę określanych mianem „[[kułak]]ów” (według wskaźnika wyznaczonego przez Stalina miało to być 10% mieszkańców wsi) oraz głodem spowodowanym przymusowymi rekwizycjami produkcji rolnej – o ile przed 1930 chłopi oddawali ok. 15–20% produkcji, resztę przeznaczając na zasiewy, już w 1930 dostali nakaz oddawania 35% produkcji, a w rok później ponad 45% – spowodowało to katastrofalne załamanie cyklu produkcyjnego. Zagrożeni widmem głodu, chłopi zaczęli ukrywać zboże, zarzynali żywy inwentarz, aby móc przeżyć – wtedy wprowadzono tzw. „brygady szturmowe”, które siłą rekwirowały znalezione produkty rolne oraz zastosowano [[Drakon|drakońskie]] prawo (tzw. [[wielki głód na Ukrainie#Dekret o pięciu kłosach|dekret o pięciu kłosach]]), wprowadzone na wyraźne żądanie Stalina. Prawo to przewidywało karę minimum 10 lat łagru lub karę śmierci w przypadku ''„roztrwonienia lub kradzieży socjalistycznej własności”''. Na mocy tych postanowień, od 1932 do 1933 aresztowano 125 tys. ludzi, z czego 5 400<ref name="Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania" /> skazano na karę śmierci.

Klęska głodu na Ukrainie i Kaukazie spowodowała także liczne przypadki [[kanibalizm]]u<ref>Raporty [[OGPU]], jak i relacje dyplomatów włoskich z Charkowa; Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin ''„Czarna Księga Komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania”'' Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, {{ISBN|83-7180-326-5}}, s. 121.</ref><ref>„(...) Natomiast na terytorium Ukrainy OGPU ścigało kanibali. Kanibalizm, ten najbardziej przerażający skutek głodu, stał się w tych tragicznych miesiącach powszechny”: Christopher Andrew, Oleg Gordijewski, ''KGB'', tłumaczył Rafał Brzeski, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1997, {{ISBN|83-11-08667-2}}, s. 121.</ref> wśród zdesperowanej ludności wsi. Ubocznymi, pożądanymi przez władze skutkami kolektywizacji były wzrost potęgi władzy, zwiększenie liczby wywłaszczonych chłopów (tzw. [[rozkułaczanie|rozkułaczonych]]) przeznaczonych do pracy przymusowej lub dobrowolnej w przemyśle oraz stłumienie dążeń narodowościowych na Ukrainie. Ocenia się, że łącznie w latach 1929–1938 ofiarami kolektywizacji padło ok. 15 mln ludzi, zarówno na skutek deportacji, głodu jak i masowych egzekucji. Dla uzasadnienia tych represji stalinowska propaganda wykreowała wizerunek [[kułak]]a, „chłopa z zaciśniętymi pięściami”, który jako [[wróg ludu]] zagrażał państwu i odpowiadał za trudności z zaopatrzeniem w żywność. Ekonomicznymi skutkami kolektywizacji były zanik efektywności i spadek produkcji rolniczej o 30%<ref name="Europa 1999" />.

==== Kampania uprzemysłowienia ====
Ważnym elementem przemian gospodarczych epoki stalinizmu było uprzemysłowienie w ramach państwowych planów pięcioletnich. W przeciwieństwie do kolektywizacji, doprowadziło ono do rozwoju gospodarczego kraju. Motorami tego procesu były sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy, [[ruch stachanowski]])<ref name="Norman Davies 1999">{{Cytuj |autor = Norman Davies |tytuł = Europa. Rozprawa historyka z historią |data = 1999 |isbn = 83-7006-883-9 |wydanie = 1., dodruk |miejsce = Kraków |wydawca = Wydawnictwo Znak |s = 1017–1026 |oclc = 45745212}}</ref>, obawa przed uznaniem za „szkodnika” albo „bumelanta” i uwięzieniem oraz napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki zaowocowały budową wielu obiektów przemysłowych i rozwojem gospodarczym kraju. Poziom życia pozostał jednak niski, ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, zaś głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym ([[górnictwo]], [[hutnictwo]], [[energetyka]], [[przemysł maszynowy]]). Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku udało się mu zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego<ref name="Gregory, Paul R. 2004" />.
Polityka kolektywizacji zakończyła się natomiast klęską, która przyczyniła się do śmierci wielu milionów ludzi. Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przed [[II wojna światowa|II wojną światową]] [[Mocarstwo|mocarstwa]] przemysłowo-wojskowego. Zgodnie z ideami komunizmu gospodarka ZSRR była [[Gospodarka planowa|centralnie planowa]] i prawie w całości państwowa. Kierunki polityki gospodarczej ustalano pod potrzeby wojskowe. Szybki rozwój nastąpił kosztem indywidualnej konsumpcji i ograniczenia spożycia, zgodnie z zasadą „pracuj więcej, jedz mniej”<ref name="autonazwa1" />. Do 1942 roku, wzrost gospodarczy wynosił średnio 20% rocznie<ref name="Norman Davies 1999" />. Produkcja przemysłu ciężkiego i surowców uległa wzrostowi, w wyniku czego na początku lat 40. XX w. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna<ref>[http://countrystudies.us/russia/12.htm „Reconstruction and Cold War”. Library of Congress].</ref>. Stalin przekształcił ZSRR z kraju rolniczego w potęgę przemysłową, dzięki czemu po wojnie państwo stało się nowym [[Supermocarstwo|supermocarstwem]]<ref>Wheatcroft, S. G.; Davies, R. W.; Cooper, J.M. (1986). Soviet Industrialization Reconsidered: Some Preliminary Conclusions about Economic Development between 1926 and 1941 39 (2). Economic History Review, s. 30–32, {{ISBN|978-0-7190-4600-1}}.</ref>.

==== Kult jednostki ====
[[Plik:Stalin 100 koron.jpg|thumb|100 koron, czechosłowacka moneta z 1949 z podobizną Józefa Stalina]]
Stalin kreował się na ''wodza narodu'', co objawiało się ogromnym wpływem na życie społeczne i kulturalne. Już w latach 1924–1925 polecono zmianę nazw miejscowości [[Donieck|Juzowka]], [[Nowokuźnieck]] i [[Wołgograd|Carycyn]] na Stalino, Stalinskij i Stalingrad. Od roku 1929 rozpoczął się faktycznie okres totalitarnego [[Kult jednostki|kultu jednostki]] – miejscowościom w ZSRR zaczęto zmieniać nazwy np. Stalinabad, Stalin-Auł, Staliniri, Stalinissi, Stalino, Stalinogorsk, Stalińsk, Szczyt Stalina itd. Imię polityka nosiły zakłady pracy, np. [[ZiŁ|fabryka samochodów w Moskwie]] i Zakłady Artyleryjskie w [[Niżny Nowogród|Gorki]] otrzymały nazwę ''Zawod imieni Stalina'', czyli ''ZiS''. Artyści zaczęli tworzyć wiersze i różne pochlebne określenia dotyczące przywódcy, np. ''„lokomotywa historii”''<ref name="Słownik polityczny">{{cytuj książkę |nazwisko = Wasiutyński |imię = Wojciech |tytuł = Słownik polityczny |wydawca = The Roman Dmowski Institute of America Inc. |miejsce = Nowy Jork |rok = 1980 |strony = 81}}</ref>, ''„słońce narodów”''<ref name="Słownik polityczny" />, ''„bolszewik z granitu”'', ''„człowiek ze stali”'', ''„spiżowy leninista”'' czy ''„uniwersalny geniusz”''<ref name="Historia świata od roku 1917 do lat 90." />. O Stalinie powstały także filmy biograficzne, rolę dyktatora odgrywali w nich [[Micheil Gelowani|Michaił Giełowani]]<ref name="fag">[http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=65481618 Mikheil Gelovani na Find A Grave].</ref> oraz Dawid Wetlzer.

==== Wielki terror ====
[[Plik:StalinRykovKamenevZinoviev.png|thumb|Stalin, [[Aleksiej Rykow|Rykow]], [[Lew Kamieniew|Kamieniew]] i [[Grigorij Zinowjew|Zinowjew]]. ''[[I proces moskiewski|Proces Kamieniewa-Zinowiewa]]'' był początkiem okresu wielkiego terroru w ZSRR.]]
{{Osobny artykuł|Wielki terror (ZSRR)}}
Stalin przejął i rozwinął zalążek systemu [[obóz koncentracyjny|obozów koncentracyjnych]] [[Gułag]] (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej), w którym począwszy od 1933 przebywało na stałe 10 milionów więźniów. Represje, których kulminacja nastąpiła w 1937, doprowadziły do częściowej eksterminacji tzw. starych bolszewików – działaczy z czasów rewolucji, korpusu dowódczego Armii Czerwonej (rozstrzelano 35 z 80 tys. oficerów), a także pracowników jego służby bezpieczeństwa [[NKWD]] (jako szkodników rozstrzelano za czasów komisarza [[Nikołaj Jeżow|Nikołaja Jeżowa]] protegowanych poprzednika – [[Gienrich Jagoda|Genricha Jagody]], a za czasów [[Ławrientij Beria|Ławrientija Berii]] – protegowanych Jeżowa)<ref name="Historia świata od roku 1917 do lat 90." />. Zorganizował intrygę, która posłużyła do zamordowania [[Marszałek Związku Radzieckiego|marszałka]] [[Michaił Tuchaczewski|Michaiła Tuchaczewskiego]]<ref name="Historia świata od roku 1917 do lat 90." /> – w 1936 przekonał [[narodowy socjalizm|Niemców]] do sfabrykowania dowodów przeciwko niemu, dotyczących rzekomych tajnych kontaktów między Tuchaczewskim a niemieckimi generałami. Materiały spreparowało hitlerowskie [[Gestapo]], a do ZSRR dostarczył je podwójny agent (jednocześnie NKWD i Gestapo), generał [[Nikołaj Skoblin]]. Tuchaczewskiego oraz 7 innych wysokich oficerów skazano 11 czerwca 1937 w pokazowym procesie. Zasądzone wyroki śmierci wykonano na nich 12 czerwca. Stalin, za pomocą NKWD, dokonywał masowej eksterminacji przeciwników politycznych – osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do wymordowania. Jego podpis figuruje na ponad 400 listach<ref name="Historia świata od roku 1917 do lat 90." /> tylko z lat 1937–1939, zawierających nazwiska 44 000<ref name="Historia świata od roku 1917 do lat 90." /> ludzi (bolszewików, członków rządu oraz oficerów wojska i osób ze świata kultury). Czystka w partii do 1939 spowodowała wymordowanie ok. 1 miliona<ref>„Historia świata od roku 1917 do lat 90.”.</ref> szeregowych członków partii. W niektórych rejonach kraju zabito wszystkich działaczy partyjnych, np. w Leningradzie zamordowano 150 delegatów na 17. Zjazd Partii, zostawiając przy życiu zaledwie 2. Terror objął jednak w pierwszym rzędzie zwykłych obywateli kraju – w 1989 eksperci radzieckiego [[Stowarzyszenie Memoriał|Centrum Praw Człowieka Memoriał]] odkopali w pobliżu [[Czelabińsk]]a na Uralu jedną z wielu masowych mogił ofiar terroru z lat 30., która zawierała 80 000<ref name="Norman Davies 1999" /> ludzkich [[Układ kostny człowieka|szkieletów]].

=== Droga do II wojny światowej ===
{{Osobny artykuł|Zbrodnia katyńska}}
[[Plik:Stalin presenting coat of arms of Poland, 15 th november 1944.jpg|thumb|Mołotow i Stalin, który przyjmuje w dniu 15 listopada 1944 r. od delegacji Warszawy symboliczny dar – brązowy herb Polski<ref>{{Cytuj |autor = Roj A. Miedwiediew |tytuł = Ludzie Stalina |data = 1989 |isbn = 83-202-0785-1 |miejsce = Warszawa |wydawca = Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych |s = 34}}</ref>.]]
Terenami, które włączone zostały do ZSRR w wyniku [[Pakt Ribbentrop-Mołotow|paktu Ribbentrop-Mołotow]] były: wschodnie obszary [[II Rzeczpospolita|II RP]] (przyłączone do [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińskiej SRR]] i [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białoruskiej SRR]]), [[Łotwa]] (która stała się [[Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka|Łotewską SRR]]){{odn|Wettig|2008|s=21}}<ref>Senn, Alfred Erich, ''Lithuania 1940 : revolution from above'', Amsterdam, New York, Rodopi, 2007 {{ISBN|978-90-420-2225-6}}.</ref>, [[Estonia]] (stała się [[Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka|Estońską SRR]]){{odn|Wettig|2008|s=21}}, [[Litwa]] (która stała się [[Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka|Litewską SRR]], oprócz tego do Litwy włączono obszar [[Wileńszczyzna|Wileńszczyzny]]){{odn|Wettig|2008|s=21}}, fragment (reszta kraju obroniła swoją niepodległość) wschodniej [[Finlandia|Finlandii]] ([[Karelo-Fińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Karelo-Fińska SRR]]) oraz wschodniej [[Rumunia|Rumunii]] (połączone z innymi ziemiami mołdawskimi utworzyły [[Mołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka|Mołdawską SRR]]). Obszary te zostały poddane kolektywizacji i masowemu terrorowi. Stalin ściśle przestrzegał zobowiązań sojuszu z Niemcami, od 1939 dostarczając Niemcom [[surowiec|surowców]] strategicznych i zaopatrzenia<ref name="Warszawa 2007">Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Wydawnictwo Bellona, 2007, s. 322–323 (tom 2). {{ISBN|978-83-01-15175-1}}.</ref> do prowadzenia wojny na zachodzie [[Europa|Europy]] ([[kampania francuska 1940]]), przekazując także stronie niemieckiej osoby niepożądane na terenie ZSRR (m.in. niektórych działaczy komunistycznych)<ref name="Warszawa 2007" />.

Niemcy nie mogli pogodzić się z ekspansjonistycznymi celami Stalina, przedstawionymi przez [[Wiaczesław Mołotow|Wiaczesława Mołotowa]] w Berlinie w listopadzie 1940 i wykraczającymi poza zakres przewidzianych w pakcie stref wpływu (poza przewidzianą do zajęcia Finlandią<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Rees |imię = Laurence |tytuł = Hitler i Stalin Wojna Stulecia |wydawca = Prószyński |strony = 27 |miejsce = Warszawa |data = 1999 |isbn = 83-7469-183-2}}</ref> i nie przewidzianą do zajęcia w pakcie Ribbentrop-Mołotow [[Bukowina północna|Bukowiną północną]], Stalin wykazywał m.in. zainteresowanie [[Bułgaria|Bułgarią]], kontrolą przejścia z [[Morze Czarne|Morza Czarnego]] na [[Morze Śródziemne]] czy swobodą przejścia przez cieśniny duńskie, co powodowało dla Niemiec zagrożenie dla kontroli nad rumuńskimi polami naftowymi), przeprowadzanie przymusowych wysiedleń ludności niemieckojęzycznej z krajów nadbałtyckich, a także intensyfikacja zbrojenia armii spowodowały podjęcie, a następnie przyspieszenie prac nad planem agresji na ZSRR. Już miesiąc po opanowaniu ostatniego państwa nadbałtyckiego przez ZSRR [[Kanclerze Niemiec|kanclerz]] [[III Rzesza|III Rzeszy]] [[Adolf Hitler]] wydał dyrektywę nr 21 (18 grudnia 1940 roku)<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Rees |imię = Laurence |tytuł = Hitler i Stalin Wojna Stulecia |wydawca = Prószyński |strony = 29 |miejsce = Warszawa |data = 1999 |isbn = 83-7469-183-2}}</ref>.

=== Wojna z Niemcami ===
[[Plik:Yalta Conference 1945 Churchill, Stalin, Roosevelt.jpg|thumb|upright=1.2|Konferencja w Jałcie w lutym 1945, Józef Stalin po prawej stronie]]
22 czerwca 1941 wojska niemieckie rozpoczęły realizację [[Atak Niemiec na ZSRR|planu „Barbarossa”]] – wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolach Moskwy. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawiły, że konflikt przedłużył się na kolejne cztery lata. Do działań przeciwko ZSRR Hitler skoncentrował 3 000 000 żołnierzy<ref name="ReferenceA">H.P. Willmott, R. Cross, C. Messenger, Andra världskriget, s. 98.</ref>, 3580 czołgów i 7184 działa artyleryjskie<ref name="ReferenceA" />. Armia ZSRR posiadała łącznie 20 500 czołgów (z czego mniej więcej połowa znajdowała się na zachodzie)<ref>{{cytuj książkę |autor = [[Mark Sołonin]] |tytuł = 23 czerwca Dzień M |wydawca = Rebis |miejsce = Poznań |rok = 2008 |strony = 413}}</ref>.
Inwazja hitlerowska rozpoczęła się 22 czerwca o godzinie 3.15. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR zmobilizowano 5 milionów ludzi. Spora część z tych żołnierzy uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Rees |imię = Laurence |tytuł = Hitler i Stalin Wojna Stulecia |wydawca = Prószyński |strony = 106 |miejsce = Warszawa |data = 1999 |isbn = 83-7469-183-2}}</ref>.

Pod presją sytuacji wojennej dokonano przesunięcia akcentów w polityce wewnętrznej, ideologii i [[propaganda|propagandzie]], przejściowo zastąpiono komunizm hasłami narodowymi, porzucono hasła internacjonalizmu na rzecz wielkości Rosji, częściowo odbudowano zniszczoną [[Cerkiew (organizacja)|Cerkiew]] i rozwiązano Związek Wojujących Bezbożników. Kościoły poparły działania wojenne Armii Czerwonej, a rząd zgodził się na otwarcie szeregu świątyń. Programy religijne zaczęło nadawać Radio Moskwa. W 1943 roku doszło do historycznego spotkania między przywódcą ZSRR a [[Sergiusz (patriarcha Moskwy)|patriarchą Moskwy, Sergiuszem]]<ref>{{Cytuj |autor = Denis Janz |tytuł = World Christianity and Marxism |data = 1998 |isbn = 0-19-511944-4 |miejsce = New York |wydawca = Oxford University Press |s = 38–39 |oclc = 830561567}}</ref>. Już po inwazji patriarcha potępił Rosjan którzy podjęli się kolaboracji z agresorami i wezwał prawosławnych w okupowanych krajach Europy do zjednoczenia się i walki z Niemcami<ref>[http://www.pravenc.ru/text/150063.html Odincow M.: Wielikaja Otieczestwiennaja Wojna (1941–1945) i rieligioznyje organizaciji SSSR (ros.). Prawosławnaja Encikłopiedija].</ref>. Do 1944 roku otworzono 200 nowych cerkwi<ref>[http://www.pravenc.ru/text/76502.html Cypin W.: Archijerejskij Sobor Russkoj Prawosławnoj Cerkwi 21–23 nojabria 1944 (ros.). Prawosławnaja Encikłopiedija].</ref>, a w okresie religijnej liberalizacji zaobserwowano wzrost aktywności religijnej obywateli wyznających wszelkie religie<ref>Ro’i, Yaacov (1995). ''Jews and Jewish Life in Russia and the Soviet Union''. Londyn: Frank Cass, s. 263, {{ISBN|0-7146-4619-9}}.</ref>.

W 1943 ([[Bitwa stalingradzka|bitwa pod Stalingradem]]) Armia Czerwona osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji. Następnie Armia Czerwona dotarła do terytorium Niemiec. Konferencje Stalina z zachodnimi sojusznikami w [[Konferencja teherańska|Teheranie]], [[Konferencja jałtańska|Jałcie]] i [[Konferencja poczdamska|Poczdamie]] stały się podstawą powojennego ładu międzynarodowego. Popełniane przez Stalina błędy militarne kompensowane były częściowo poświęceniem społeczeństwa i konkretnych żołnierzy, umiejętnościami dowódców radzieckich, a także pomocą amerykańską w sprzęcie wojskowym, paliwie i surowcach w ramach [[Lend-Lease Act]]<ref name="Warszawa 2007" />. Wszystko to skutkowało jednak niezwykle wysokimi stratami ludzkimi, a znaczenie pomocy zagranicznej było po wojnie pomniejszane lub pomijane milczeniem<ref name="sokolow1">{{cytuj stronę |url = http://grani.ru/War/m.71864.html |tytuł = Второй фронт или первый? |autor = Борис Соколов |data = 2004 |opublikowany = Grani.ru}}</ref><ref name="sokolow2">{{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20160608214210/http://historia.newsweek.pl:80/wielka-wojna-ojczyzniana-we-wspolczesnej-rosji-ii-wojna-swiatowa-historia-zsrr-alianci-newsweek-pl,artykuly,341979,1,2.html |tytuł = Wielka wojna mitów, czyli jak ZSRR ukrywało prawdę o II wojnie światowej |autor = Igor T. Miecik, Borys Sokołow |data = 2014 |opublikowany = Newsweek}}</ref>.

W trakcie trwania wojny światowej, w 1944 roku włączył do ZSRR [[Tuwińska Republika Ludowa|Tuwińską Republikę Ludową]]<ref>Dallin, David J. ''Soviet Russia and the Far East'', Yale University Press, 1948, s. 87.</ref>.

=== Budowa bloku wschodniego ===
[[Plik:Stalin 1945.jpg|thumb|upright|Stalin w 1945]]
Jeszcze w czasie trwania wojny z Niemcami Stalin pozostawał podejrzliwy i uważał, że alianci zachodni celowo opóźniali otwarcie drugiego frontu antyniemieckiego, aby wykrwawić broniących się Sowietów{{odn|Gaddis|1990|s=151–153}}. Mimo to dążył do utrzymania pokoju z [[Wielka Brytania|Wielką Brytanią]] i [[Stany Zjednoczone|USA]], mając nadzieję, że mocarstwa te dadzą mu się skupić na powojennej odbudowie kraju i uzyskaniu dodatniego wzrostu gospodarczego. Po zwycięstwie aliantów w maju 1945 roku ZSRR, nie napotykając większego oporu Zachodu, skutecznie wprowadził pod zakres swoich wpływów Europę Środkową i Wschodnią{{odn|Gaddis|2005|s=21}}. W czasie wojny Stalin utworzył specjalne ośrodki szkoleniowe dla komunistów z różnych krajów, co miało ułatwić im objęcie przywództwa w krajach na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. W rezultacie przeszkoleni przez Moskwę działacze obejmowali kontrolę nad mediami (zwłaszcza radiem) oraz likwidowali wszelkie niezależne instytucje obywatelskie czy konkurencyjne partie polityczne<ref>Max Frankel, „Stalin’s Shadow,” New York Times reviewing Anne Applebaum, Iron Curtain: The Crushing of Eastern Europe, 1944–1956 (2012).</ref>.

Tereny [[Europa Środkowo-Wschodnia|Europy Środkowo-Wschodniej]] zajęte przez Armię Czerwoną zostały włączone do [[blok wschodni|bloku wschodniego]]<ref>Schmitz, David F. (1999). „Cold War (1945–91): Causes [entire chapter]”. In Whiteclay Chambers, John. The Oxford Companion to American Military History. Oxford University Press. {{ISBN|0-19-507198-0}}.</ref>. Państwami bloku w okresie stalinowskim były: [[Niemiecka Republika Demokratyczna]], [[Polska Rzeczpospolita Ludowa]], [[Węgierska Republika Ludowa (1949–1989)|Węgierska Republika Ludowa]], [[Ludowa Republika Bułgarii|Bułgarska Republika Ludowa]], [[Czechosłowacka Republika Socjalistyczna]], [[Rumunia w okresie komunizmu|Rumuńska Republika Ludowa]] i [[Albańska Republika Ludowa]]<ref>Van Dijk, Ruud, Encyclopedia of the Cold War, Volume 1, s. 200. Taylor & Francis, 2008. {{ISBN|0-415-97515-8}}.</ref>{{odn|Wettig|2008|s=96–100}}.

==== Próba rozszerzenia bloku wschodniego i wybuch zimnej wojny ====
Stalin, chcąc rozszerzyć [[blok wschodni]] i uzyskać dla ZSRR koncesję na wydobycie [[ropa naftowa|ropy naftowej]] w północnych prowincjach [[Iran]]u usiłował zapewnić sobie bazę polityczną w tym kraju. W tym celu, w grudniu 1945 roku wsparł utworzenie separatystycznej [[Autonomiczna Republika Azerbejdżanu|Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu]] z [[Seyid Cəfər Pişəvəri|Seyidem Cəfərem Pişəvərim]] na czele<ref name="abr">{{Cytuj książkę |nazwisko = Abrahamian |imię = Ervand |tytuł = Historia współczesnego Iranu |data = 2008 |wydawca = Książka i Wiedza |miejsce = Warszawa |isbn = 9788305135979 |strony = 155}}</ref>. W jej rozwijaniu rząd wspierali nauczyciele, dziennikarze i działacze przybyli z [[Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka|Azerbejdżańskiej SRR]]. 22 stycznia 1946 miejscowi separatyści ogłosili powstanie niezależnej [[Republika Mahabadzka|Republiki Kurdyjskiej]], która również zyskała poparcie ZSRR. USA i Wielka Brytania zdecydowały się na dyplomatyczną konfrontację i ostatecznie wymogły na Stalinie podpisanie 26 marca 1946 układu. Zgodnie z jego zapisami wojska radzieckie ostatecznie opuściły Iran, a parlament irański odrzucił ustawę przyznającą ZSRR naftowe koncesje. Separatystyczne republiki Azerów i Kurdów zostały zlikwidowane przez wojsko rządu Iranu<ref name="św">{{Cytuj książkę |nazwisko = Świętochowski |imię = Tadeusz |tytuł = Azerbejdżan |data = 2006 |wydawca = TRIO |miejsce = Warszawa |isbn = 83-7436-037-2 |strony = 125–127}}</ref><ref name="krasn">{{Cytuj książkę |autor = red. Krasnowolska Anna |tytuł = Historia Iranu |data = 2010 |wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich |miejsce = Wrocław |isbn = 9788304050471 |strony = 841–842}}</ref>.

Po [[kryzys irański (1946)|kryzysie irańskim]] 9 lutego 1946 roku Stalin wygłosił przemówienie, w którym stwierdził, że „[[komunizm]] i [[kapitalizm]] nie mogą koegzystować” oraz ogłosił plan „przygotowania ZSRR w ciągu pięciu lat na każdą ewentualność”. Wystąpienie zostało odebrane w krajach zachodnich jako „deklaracja [[III wojna światowa|III wojny światowej]]”<ref name="Dww3">{{cytuj |url = http://web.archive.org/web/20180621070313/http://www.customessaymeister.com/customessays/College%20Papers/527.htm |tytuł = Who’s To Blame For The Cold War? |autor = Karrie Pilgrim |język = en |data dostępu = 2011-05-06}}</ref>. Niedługo po tym wystąpieniu 22 lutego 1946 roku [[George Kennan]] wysłał z Moskwy [http://www.ntanet.net/KENNAN.html ''długi telegram''], w którym wyraził m.in. postulat obrania twardego kursu Stanów Zjednoczonych wobec ZSRR.

Przepaść między ZSRR a Zachodem pogłębiały w dalszym stopniu [[wojna domowa w Grecji|grecka wojna domowa]] i zorganizowany przez ZSRR [[praski zamach stanu 1948|zamach stanu w Czechosłowacji w 1948 r.]] Wydarzenia te zapoczątkowały okres w historii świata znany jako [[zimna wojna]]{{odn|Wettig|2008|s=86}}.

==== Przebieg zimnej wojny w okresie stalinowskim ====
[[Plik:Mao, Bulganin, Stalin, Ulbricht Tsedenbal.jpeg|thumb|Stalin, [[Walter Ulbricht|Ulbricht]] i [[Mao Zedong]], 1949]]
W 1948 roku wybuchł [[kryzys jugosłowiański]], w wyniku którego radziecka partia komunistyczna zerwała stosunki z [[Związek Komunistów Jugosławii|Komunistyczną Partią Jugosławii]]<ref>Zbigniew Marcin Kowalewski ''Jugosławia między Stalinem a rewolucją'' [[Le Monde diplomatique]] – Edycja polska, lipiec 2013.</ref><ref>Jerzy Woydyłło ''Tito jakiego nie znamy'', 1992, ''„Rozdział XVII: Trudna próba”''.</ref>. W styczniu 1949 roku ZSRR zgrupował państwa bloku wschodniego w instytucję o nazwie [[Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej]]. Do dużego wzmocnienia ZSRR doszło, gdy w 1949 roku [[Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza]] [[Mao Zedong]]a pokonała w toczącej się z przerwami od lat 30. [[chińska wojna domowa|wojnie domowej]] wspierane przez USA siły [[Kuomintang]]u [[Czang Kaj-szek]]a. W miejsce dotychczasowej [[Republika Chińska (1912–1949)|Republiki Chińskiej]], Mao utworzył [[Chińska Republika Ludowa|Chińską Republikę Ludową]], z którą to ZSRR szybko utworzył sojusz{{odn|Gaddis|2005|s=39}}. Zapalnym punktem zimnej wojny był [[Półwysep Koreański]] podzielony na komunistyczną [[Korea Północna|Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną]] i prozachodnią [[Korea Południowa|Republikę Korei]]. ZSRR popierał KRLD, ale nie był jej w stanie kontrolować. W 1950 roku wojska KRLD dokonały inwazji na obszar Korei Południowej, co było rezultatem wcześniejszych napięć między oboma państwami koreańskimi. ChRL jawnie wsparła zbrojnie KRLD, ZSRR zajął dwuznaczne stanowisko. Stalin odmówił większego wsparcia sił północnokoreańskich, oferując jedynie pomoc zaopatrzeniową i lotniczą<ref>Burkitt, Laurie; Scobell, Andrew; Wortzel, Larry M. (lipiec 2003). ''The lessons of history: The Chinese people’s Liberation Army at 75''. Strategic Studies Institute, s. 340–341, {{ISBN|1-58487-126-1}}.</ref>.

=== Sytuacja w powojennym ZSRR ===
Powojenny okres władzy Stalina cechowało także przyjmowanie przez niego nowych tytułów, orderów i stopni wojskowych. 24 czerwca 1945 roku [[Michaił Kalinin]], Przewodniczący Prezydium [[Rada Najwyższa ZSRR|Rady Najwyższej ZSRR]], podpisał dekret awansujący Stalina do rangi [[generalissimus]]a. Podupadły na zdrowiu polityk stawał się coraz mniej skuteczny. Po wojnie zaaprobował poglądy [[Trofim Łysenko|Trofima Łysenki]], często określanych jako pseudonaukowe, który m.in. za pomocą sfałszowanych badań naukowych zdołał przekonać komunistów do swoich idei. W rezultacie, w 1948 WKP(b) specjalnym dekretem odrzuciła uznawane na całym świecie zasady [[genetyka|genetyki]] [[Gregor Mendel|Mendla]], uznając za oficjalną naukę państwa radzieckiego [[łysenkizm]]. Decyzja ta, jak i państwowo aprobowana działalność Łysenki, miała długotrwale negatywny wpływ na rozwój biologii i rolnictwa w ZSRR. Przyczyniła się w efekcie do katastrofalnego stanu radzieckiej produkcji rolniczej. Ocenia się, że w 1953, w chwili, gdy zmarł Józef Stalin, ilość produkowanego mięsa i warzyw w całym ZSRR była niższa, niż w [[Imperium Rosyjskie|Imperium Rosyjskim]] za cara [[Mikołaj II Romanow|Mikołaja II]]<ref>[[James Watson|James D.Watson]], Andrew Berry ''DNA – Tajemnica życia'', Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2005, {{ISBN|83-7414-007-0}}, s. 376.</ref>.

Także okres powojenny związany był z kolejnymi czystkami i sprawowaniem rządów metodami terroru. Tym razem podejrzenia Stalina koncentrować się zaczęły m.in. wokół Żydów, których podejrzewał o współdziałanie z wywiadem amerykańskim. Na tym tle doszło do zamordowania 12 stycznia 1948, z polecenia Stalina, [[Solomon Michoels|Salomona Michoelsa]] – przewodniczącego najsilniejszej organizacji skupiającej komunistycznych działaczy żydowskich – [[Żydowski Komitet Antyfaszystowski|Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego]] (JAFK). 20 listopada 1948 decyzją KC WKP(b) rozwiązano JAFK, a jego czołowi działacze zostali aresztowani. Część z nich została stracona, reszta otrzymała wyroki długoletniego więzienia lub zesłania do łagrów. 12 sierpnia 1952, z polecenia Stalina, zamordowano w podziemiach więzienia NKWD w Moskwie, [[Łubianka (Moskwa)|Łubianki]], 13 pisarzy żydowskich tworzących w języku [[jidysz]], wcześniej oskarżonych w pokazowym procesie o ''żydowski nacjonalizm''. W opinii historyków zajmujących się tym okresem historii ZSRR, był to typowy [[mord sądowy]] ery stalinizmu. [[Antysemityzm|Antysemicki]] charakter miała również walka z tzw. [[kosmopolityzm]]em, który sprowadzono do demaskowania i usuwania z pracy Żydów. Jednym z momentów kulminacyjnych była tzw. [[spisek lekarzy kremlowskich|sprawa lekarzy kremlowskich]] – głównie żydowskiego pochodzenia, których oskarżano o rzekomo celowe niewłaściwe leczenie i uśmiercanie w ten sposób działaczy partyjnych<ref>Czystki w środowisku medycznym opisał w swoich pamiętnikach radziecki [[patomorfologia|patomorfolog]]: Jakow Rapoport, ''Ostatnia zbrodnia Stalina. 1953: Spisek lekarzy kremlowskich'', Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2011.</ref><ref name="Czerwona Księga. Stalin i Żydzi">{{cytuj książkę |nazwisko = Lustiger |imię = Arno |tytuł = Czerwona Księga. Stalin i Żydzi |wydawca = Wydawnictwo W.A.B. |miejsce = Warszawa |rok = 2004 |isbn = 83-7414-028-3 |strony = 254, 319}}</ref>.

=== Śmierć ===
Józef Stalin zmarł w czwartek 5 marca 1953 próbując wytrzeźwieć w saunie po długiej libacji z [[Nikita Chruszczow|Nikitą Chruszczowem]]<ref name="pacepa">{{Cytuj książkę |autor = Ion Mihai Pacepa |autor2 = Ronald J. Rychlak |autor link = Ion Pacepa |tytuł = Dezinformacja: Były szef wywiadu ujawnia metody dławienia wolności, zwalczania religii i wspierania terroryzmu |data = 2015 |miejsce = Gliwice |wydawca = [[Grupa Wydawnicza Helion]] |isbn = 9788328310728 |strony = 27}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.newsweek.pl/wiedza/historia/jozef-stalin-ostatnie-chwile-przywodcy-zsrr/3fpw7rq |tytuł = Jak wyglądały ostatnie chwile Stalina? |nazwisko = Rubenstein |imię = Joshua |data = 2019-03-04 |opublikowany = Newsweek Polska |data dostępu = 2019-03-05}}</ref>. Według oficjalnego komunikatu nastąpiło to o godz. 21:50<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Józef Stalin nie żyje |url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/3216 |czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny Rzeszowskie]] |strony = 1 |data = nr 57 z 6 marca 1953}}</ref>. Publikowane w prasie propagandowej za agencją [[TASS]] oświadczenia podały, że w nocy 1/2 marca 1953 w swoim mieszkaniu doznał [[Udar mózgu|wylewu krwi do mózgu]] (do lewej półkuli) na tle choroby nadciśnieniowej i miażdżycy, w wyniku którego nastąpiło porażenie prawej połowy ciała i trwała utrata przytomności, wobec czego w kolejnych dniach był poddawany leczeniu<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Komunikat rządu ZSRR o chorobie przewodniczącego Rady Ministrów ZSRR i sekretarza Komitetu Centralnego ZSRR towarzysza Józefa Stalina |url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/3216 |czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny Rzeszowskie]] |strony = 1 |data = nr 56 z 5 marca 1953}}</ref><ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Biuletyny o stanie zdrowia Józefa Stalina z dnia 5 marca o godz. 2 i 16 |url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/3216 |czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny Rzeszowskie]] |strony = 2 |data = nr 57 z 6 marca 1953}}</ref><ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Orzeczenie lekarskie o przebiegu choroby i o śmierci J. W. Stalina |url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/3216 |czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny Rzeszowskie]] |strony = 3 |data = nr 57 z 6 marca 1953}}</ref>. Pogrzeb odbył się w poniedziałek 9 marca 1953 o godz. 12<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Komunikat Komisji dla zorganizowania pogrzebu towarzysza Stalina |url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/3216 |czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny Rzeszowskie]] |strony = 1 |data = nr 59 z 9 marca 1953}}</ref>. Trumna z jego ciałem została przewieziona z Sali Kolumnowej Domu Związków na lawecie armatniej do [[Plac Czerwony w Moskwie|placu Czerwonego]] i umieszczona w [[mauzoleum Lenina]]<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Naród radziecki żegna Józefa Stalina |url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/3216 |czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny Rzeszowskie]] |strony = 1 |data = nr 60 z 10 marca 1953}}</ref>. W Moskwie ogłoszono żałobę na dni 6–9 marca 1953<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Dni żałoby w Moskwie |url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/3216 |czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny Rzeszowskie]] |strony = 5 |data = nr 59 z 9 marca 1953}}</ref>, zaś dzień pogrzebu Stalina został ogłoszony dniem [[Żałoba narodowa|żałoby narodowej]] w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej<ref>{{Monitor Polski|1953|23|279}}.</ref><ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Uchwała KC PZPR i Rady Ministrów |url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/3216 |czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny Rzeszowskie]] |strony = 1 |data = nr 59 z 9 marca 1953}}</ref>.

Śmierć Stalina spowodowała falę [[propaganda|propagandowej]] [[histeria|histerii]] oraz ostatni realny paroksyzm jego kultu. Podczas pogrzebu w Moskwie setki (są też dane mówiące o tysiącach) osób zostały śmiertelnie poturbowane (stratowane) przez tłum. Powstało wiele utworów żałobnych. Niektórym miastom zmieniono nazwy. Przykładowo w Polsce [[Katowice|Katowicom]] nadano nazwę Stalinogród, ówczesne [[Województwo katowickie (1950–1975)|województwo katowickie]] przemianowano na województwo stalinogrodzkie<ref>{{Dziennik Ustaw|1953|13|51}}.</ref><ref>{{Monitor Polski|1953|23|280}}.</ref><ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Uchwała Rady Państwa i Rady Ministrów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej |url = http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/3216 |czasopismo = [[Nowiny (dziennik rzeszowski)|Nowiny Rzeszowskie]] |strony = 3 |data = nr 59 z 9 marca 1953}}</ref>.

Istnieją [[teoria spiskowa|teorie spiskowe]], które sugerują, że polityk mógł zostać zamordowany kilka dni wcześniej za wiedzą lub na polecenie niektórych swoich współpracowników, którzy zaczęli obawiać się o swoje życie wskutek narastającej paranoi radzieckiego przywódcy. Wymieniane są różne nazwiska, w tym szefa służb specjalnych, [[Ławrientij Beria|Ławrientija Berii]]. Publikacje wskazują na prawdopodobieństwo zastosowania do otrucia Stalina specyfiku podobnego do [[warfaryna|warfaryny]]<ref>Jonathan Brent, Vladimir Naumov, ''Stalin’s Last Crime: The Plot Against the Jewish Doctors, 1948–1953'', HarperCollins, 2003. {{ISBN|0-06-019524-X}}.</ref>, a także wykonania mu zastrzyku z adrenaliny<ref>Николай Добрюха, ''Как убивали Сталина'', Аргументы и факты, nr 51, 21 grudnia 2005 r. [https://web.archive.org/web/20080129083940/http://gazeta.aif.ru/online/aif/1312/42_01 dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12].</ref><ref>Николай Добрюха, ''Как убивали Сталина'', Аргументы и факты, nr 52, 28 grudnia 2005 r. [https://web.archive.org/web/20080110202802/http://gazeta.aif.ru/online/aif/1313/36_01 dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12].</ref><ref>Николай Добрюха, ''Как убивали Сталина'', Комсомольская правда, 19 grudnia 2007 r. [http://msk.kp.ru/daily/24021/89579/ dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12] (jw.).</ref><ref>Николай Добрюха, ''Сталина все-таки отравили?'', Комсомольская правда, 21 grudnia 2007 r. [http://saratov.kp.ru/daily/24022/90245/ dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-10, 21:12].</ref>.

W 1961 [[mumifikacja|zmumifikowane]] ciało Stalina zostało usunięte z mauzoleum Lenina i pochowane na [[Cmentarz przy Murze Kremlowskim|cmentarzu]] pod murem [[Kreml moskiewski|Kremla]], za mauzoleum, obok grobów najważniejszych działaczy bolszewickich i komunistycznych<ref>''Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Wydawnictwo Bellona'', 2007, s. 322–323 (tom 2). {{ISBN|978-83-01-15175-1}}.</ref>.

== Destalinizacja ==
Zwycięzca w walce o władzę w Moskwie, [[Nikita Chruszczow]], który za życia Stalina był posłusznym wykonawcą jego polityki, na [[XX Zjazd KPZR|XX Zjeździe KPZR]] zainspirował „[[Destalinizacja|destalinizację]]” – potępienie niektórych, najbardziej oburzających zbrodni i nadużyć. Destalinizacja wiązała się z „odwilżą”: uwolnieniem milionów [[Więzień polityczny|więźniów politycznych]], procesami rehabilitacyjnymi, liberalizacją i złagodzeniem terroru<ref>Taubman, William (2003), ''Khrushchev: The Man and His Era'', s. 268–280, W.W. Norton & Co., {{ISBN|978-0-393-32484-6}}.</ref>.

Od roku 2000 rozpoczęła się w [[Rosja|Federacji Rosyjskiej]] powolna rehabilitacja Józefa Stalina. W roku tym prezydent Rosji [[Władimir Putin]] przywrócił melodię stalinowskiego hymnu ZSRR jako oficjalnego [[Hymn Państwowy Federacji Rosyjskiej|hymnu Rosji]], a następnie uznał wkład Józefa Stalina w zwycięstwo nad Niemcami w II wojnie światowej. Rehabilitowanie Stalina postępuje również wśród społeczeństw byłych radzieckich republik, przede wszystkim w Gruzji.

== Rodzina ==
Stalin był dwukrotnie żonaty. Jego pierwsza żona, [[Jekatierina Swanidze]], zmarła po czterech latach małżeństwa w 1907 roku, po ciężkiej chorobie, którą był najprawdopodobniej [[Dur brzuszny|tyfus]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Bullock |imię = Alan |tytuł = Hitler i Stalin |wydanie = I |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy Wydawnictwo Bellona |miejsce = Warszawa |rok = 1994 |strony = 45 |isbn = 83-11-08221-9 |język = pl |data dostępu = 2015-02-22}}</ref>. Ze związku tego urodził się syn, [[Jakow Dżugaszwili]]. Drugą żoną Stalina została w 1919 [[Nadieżda Alliłujewa]]. Ich dwoje dzieci to [[Wasilij Stalin|Wasilij]] (urodzony w 1921) i [[Swietłana Alliłujewa|Swietłana]] (urodzona w 1926). Dzieci rzadko widywały się z ojcem, który odnosił się do nich z rezerwą, nie okazując szczególnych uczuć, poza Swietłaną, którą Stalin, według licznych relacji, bardzo kochał i otaczał szczególnym przywiązaniem i opieką. Swietłana w 1967 wyjechała z ZSRR do Indii, skąd przez Szwajcarię uciekła do USA<ref>{{Cytuj |autor = Rosemary Sullivan |tytuł = Ta ucieczka mogła zmienić bieg historii. Kulisy dramatycznego zniknięcia z ZSRR córki Stalina |url = http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,21412573,ta-ucieczka-mogla-zmienic-bieg-historii-kulisy-dramatycznego.html |opublikowany = Gazeta.pl |data = 2017-02-24}}</ref>. Wasilij służył w [[Armia Radziecka|Armii Radzieckiej]] jako [[generał porucznik]] lotnictwa. Po śmierci Stalina został aresztowany i zwolniony z wojska, a w pokazowym procesie skazany na 8 lat więzienia. W 1960 na fali odwilży politycznej został zwolniony. Niedługo potem popadł w [[alkoholizm]] i zmarł śmiercią naturalną w 1962<ref name="Stalin" />.

Stalin cieszył się podobno zawsze dużym powodzeniem u kobiet, także w latach przed dojściem do władzy. Wiaczesław Mołotow powiedział: „zawsze podobał się kobietom”. Niektóre hipotezy utrzymują, że druga żona, Nadieżda, popełniła samobójstwo także przez wzgląd na niewierność męża<ref name="Stalin" />.

Stalin nie przywiązywał wagi do życia rodzinnego. Jedyną osobą z rodziny, którą tolerował, była córka Swietłana, ale też do czasu jej małżeństwa, którego Stalin nigdy nie zaakceptował<ref>{{Cytuj |autor = Beata de Robien |tytuł = Przekleństwo Swietłany. Historia córki Stalina |data = 2018-04-25 |isbn = 978-83-8110-305-3 |wydawca = Sonia Draga |url = https://beataderobien.com/pl/przeklenstwo-swietlany-historia-corki-stalina-biografia-swietlany-allilujewej/}}</ref>. Sam mieszkał jak [[Eremita|pustelnik]] w jednym pokoju, w ciągu dnia śpiąc, a w nocy pracując ze swoimi współpracownikami. Ciągle oglądał [[Film niemy|nieme filmy]] i słuchał [[Płyta gramofonowa|płyt gramofonowych]], a dla odpoczynku wyjeżdżał do podmoskiewskiej [[dacza|daczy]] w [[Kuncewo|Kuncewie]]. Regularnie bywał też w [[Teatr Bolszoj|Teatrze Bolszoj]]. Rzadko natomiast występował publicznie i wygłaszał przemówienia. Co roku wyjeżdżał do Gruzji, skąd pochodził. Ponieważ panicznie bał się [[Zamachy na Józefa Stalina|zamachu na swoje życie]], w podróżach tych brało udział pięć identycznych pociągów. W jednym z nich był Stalin, a w każdym z czterech pozostałych podróżował jego sobowtór<ref name="Norman Davies 1999" />.

{{Rodzina Józefa Stalina}}

== Ocena historyczna, społeczna i medyczna ==
Józefa Stalina postrzega się jako jednego z największych (jeśli nie największego<ref name="najwiekszy" /><ref>{{Cytuj pismo |autor = Małgorzata Kaczor |url = https://www.ojs.tnkul.pl/index.php/rh/article/download/4783/4684 |tytuł = Lucjan Suchanek, ''Homo sovietius, świetlana przyszłość, gnijący Zachód. Pisarstwo Aleksandra Zinowiewa'', Kraków 1999 (recenzja) |czasopismo = Roczniki Humanistyczne |wolumin = zeszyt 7 |strony = 159|data = 2002 |data dostępu = 2023-11-04}}</ref>) tyranów i [[ludobójstwo|ludobójców]] w dziejach Rosji i świata, porównywalnego tylko z [[Adolf Hitler|Adolfem Hitlerem]] i [[Mao Zedong|Mao Tse-tungiem]]<ref name="najwiekszy" />. Przypisywane jest mu spowodowanie śmierci około 20 milionów ludzi<ref>Conquest, Robert (1991) ''The Great Terror: A Reassessment'', Oxford University Press, {{ISBN|0-19-507132-8}}.</ref>. Spotykane są też wyższe szacunki, [[Simon Sebag Montefiore]] ocenił, że za rządów Stalina śmierć poniosło 25 milionów ludzi<ref>{{Cytuj |autor = Simon Sebag Montefiore |tytuł = Potwory. Historia zbrodni i okrucieństwa |data = 2010 |miejsce = Warszawa |wydawca = Świat Książki |s = 204 |cytat = W okresie trwających 30 lat rządów terroru Stalina ponad 25 mln niewinnych obywateli jego własnego kraju poniosło śmierć, zaś 18 mln zostało zesłanych do obozów pracy przymusowej.}}</ref>, [[Rudolph Rummel]] ocenił liczbę wymordowanych przez niego osób na co najmniej 43 miliony ludzi z 62 milionów<ref name="Rummel(1990)">{{cytuj książkę |nazwisko = Rummel |imię = R.J. |tytuł = Lethal Politics. Soviet Genocide and Mass Murder Since 1917 |wydawca = Transaction Publishers |miejsce = New Brunswick, New Jersey |rok = 1990 |strony =}}</ref> unicestwionych w ZSRR w latach 1917–1987. Szacunki powyżej 100 milionów, pojawiające się u części historyków i badaczy, wydają się jednak wątpliwe, gdyż np. szeroko znana, ale też krytykowana przez część naukowców, którzy twierdzą, iż podaje ona liczby ofiar komunizmu w XX wieku zawyżone niemal dwukrotnie, ''[[Czarna księga komunizmu]]'', ocenia łączną liczbę ofiar tego systemu w skali całego świata na 94 miliony, z czego w ZSRR na 20 milionów, a [[Wielka Brytania|brytyjski]] historyk [[Norman Davies]] ocenia liczbę śmiertelnych ofiar polityki Stalina na nie mniej niż 50 milionów ludzi<ref name="Norman Davies 1999" />.

Współcześnie przypuszcza się, że polityk miał [[Zaburzenia urojeniowe|paranoidalny]]<ref name="Diabeł na Sołowkach, czyli śmierć wrogom ludu">{{cytuj książkę |nazwisko = Dominiak |imię = Łukasz |tytuł = Diabeł na Sołowkach, czyli śmierć wrogom ludu |url = http://web.archive.org/web/20100115154833/http://www.dialogi.umk.pl/diabel-na-solowkach.html |wydawca = Dialogi Polityczne (nr 1/03) – pismo naukowe Wydziału Humanistycznego [[Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu|UMK]] |cytat = O ile na początku politycznej kariery Stalina jego paranoiczna osobowość pasowała do wymogów narzucanych przez rolę przywódcy, o tyle z upływem lat paranoja się pogłębiała. Kiedy tuż przez śmiercią w 1953 roku (...) był już stanie klinicznej paranoi |rok = 2003}}</ref> stosunek do własnej osoby. Zdaniem [[Psychiatria|psychiatry]] i [[psycholog]]a Jerrolda M. Posta oraz [[politolog]]a Roberta S. Robbinsa, którzy jako pierwsi podjęli próbę wyjaśnienia zachowań Stalina w tych kategoriach<ref name="Diabeł na Sołowkach, czyli śmierć wrogom ludu" />, żył on w urojonym świecie spisków i posiadał wszelkie cechy paranoika, np. podejrzliwość, ksobność (odnoszenie wszystkich zdarzeń do siebie), [[megalomania|manię wielkości]], wrogość oraz myślenie urojone<ref name="Diabeł na Sołowkach, czyli śmierć wrogom ludu" />. Wiedząc, że jest zły i okrutny, Stalin za pomocą [[projekcja (psychologia)|projekcji]] mógł te cechy rzutować na innych, otaczających go ludzi, co pozwalało mu zachować spokój ducha<ref name="Diabeł na Sołowkach, czyli śmierć wrogom ludu" />.

== Sentyment za Stalinem w krajach byłego ZSRR ==
[[Plik:2016 Gori, Muzeum Stalina (10).jpg|thumb|[[Muzeum Józefa Stalina w Gori]], 2016]]
Pomimo upadku ZSRR, we współczesnej Rosji panuje bardzo silna tęsknota za Stalinem i jego polityką. Świadczą o niej badania rosyjskiej opinii społecznej, w świetle których polityk ten jest uważany za jedną z najpopularniejszych/najważniejszych postaci historycznych<ref>{{Cytuj |tytuł = Stalin trzecią najbardziej popularną postacią historyczną w Rosji |url = http://wyborcza.pl/1,76842,6105655,Stalin_trzecia_najbardziej_popularna_postacia_historyczna.html |opublikowany = Wyborcza.pl |data = 2008-12-30 |archiwum = https://archive.ph/UCjcL |zarchiwizowano = 2013-05-04}}</ref>, ale także utrzymująca się popularność [[Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej|partii komunistycznej]], której niektórzy przedstawiciele rządy Stalina uważają za wzorcowy okres w historii Rosji. Jedna ze struktur lokalnych partii komunistycznej zorganizowała akcję billboardową, promującą metody Stalina jako najlepszą receptę na kryzys gospodarczy ([[Woroneż]], czerwiec 2009)<ref>Kamil Janicki, [http://histmag.org/?id=2050 ''Najlepsza recepta na kryzys? Wymorduj 50 milionów ludzi...''], „Histmag.org”, 27 czerwca 2009.</ref>.

Także władze rosyjskie wykonują ruchy świadczące o planowym wykorzystywaniu nostalgii za okresem domniemanej świetności ZSRR. W drugiej połowie 2008 roku wydano zaaprobowany przez nie podręcznik do historii dla nauczycieli, według którego Stalin działał „całkowicie racjonalnie”, przeprowadzając czystki na milionach obywateli ZSRR w latach 30<ref>Kamil Janicki, [http://histmag.org/?id=2050 ''Stalin zrobił dokładnie to, co należało''], „Histmag.org”, 10 września 2008.</ref>.

Sentyment za Stalinem silny jest także w Gruzji. Do dziś w [[Gori]] istnieje i cieszy się dużym powodzeniem poświęcone mu muzeum<ref>Kamil Janicki, ''Abchazja. Stuletnia wojna o raj (1864–1992)'', [w:] [http://web.archive.org/web/20090508101519/http://konflikty.histmag.org/ ''Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych,''] pod red. Kamila Janickiego, Histmag.org/Instytut Wydawniczy Erica, Kraków-Warszawa 2009, {{ISBN|978-83-89700-80-3}}, s. 171.</ref>. Znajduje się tam również ulica Stalina oraz stacja kolejowa im. Józefa Stalina.

== Zobacz też ==
{{Wikiźródła autor|autor=Józef Stalin|dopełniacz=Józefa Stalina}}
* [[Muzeum Józefa Stalina w Gori]]
* [[dziesięć stalinowskich uderzeń]]
* [[Pomnik Stalina w Pradze]]
* [[Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946|stalinowskie represje wobec ludności polskiej 1939–1946]]
* [[Operacja Północ]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* Robert Conquest, ''Stalin: Breaker of Nations'', przeł. Władysław Jeżewski, Warszawa 2000, {{ISBN|83-7227-541-6}}.
* {{Cytuj |autor = [[Norman Davies]]; |tytuł = Europa. Rozprawa historyka z historią |data = 1999 |isbn = 83-7006-883-9 |miejsce = Kraków |wydawca = Wydawnictwo Znak |oclc = 45745212}}
* Kamil Janicki, ''Abchazja. Stuletnia wojna o raj (1864–1992)'', [w:] [http://web.archive.org/web/20090508101519/http://konflikty.histmag.org/ ''Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych,''], pod red. K. Janickiego, Histmag.org/Instytut Wydawniczy Erica, Kraków-Warszawa 2009, {{ISBN|978-83-89700-80-3}}, s. 141–197.
* Kamil Janicki, ''Osetia Południowa. Trzy ludobójstwa czy ratowanie ojczyzny? (do 1992)'', [w:] [http://web.archive.org/web/20090508101519/http://konflikty.histmag.org/ ''Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych''], pod red. K. Janickiego, Histmag.org/Instytut Wydawniczy Erica, Kraków-Warszawa 2009, {{ISBN|978-83-89700-80-3}}, s. 199–245.
* [[Paul Johnson (1928–2023)|Paul Johnson]], ''Historia świata od roku 1917 do lat 90.'', Puls publications Ltd., Londyn 1992, {{ISBN|0-907587-79-8}}.
* Robert Kupiecki, ''Natchnienie milionów. Kult Józefa Stalina w Polsce 1944–1956'', WSiP, Warszawa 1992, {{ISBN|83-02-05132-2}}.
* {{Cytuj |autor = Arno Lustiger |tytuł = Czerwona Księga. Stalin i Żydzi |data = 2004 |isbn = 83-7414-028-3 |inni = Elżbieta Kaźmierczak (tłum.); Witold Leder (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo W.A.B |oclc = 830628390}}
* {{Cytuj |autor = Vojtech Mastny |tytuł = Stalin i zimna wojna |data = 2006 |isbn = 978-83-7436-106-4 |inni = Małgorzata Werner (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo Trio |oclc = 749510300}}
* {{Cytuj |autor = Roj Miedwiediew |tytuł = Ludzie Stalina |data = 1989 |isbn = 83-202-0785-1 |inni = Tadeusz Kaczmarek (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych |oclc = 69292198}}
* Simon Montefiore, ''Stalin. Dwór czerwonego cara'', Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2004, {{ISBN|83-89656-06-X}}.
* Simon Montefiore, ''Stalin – młode lata despoty: zanim powstał dwór Czerwonego Cara'' Świat Książki, Warszawa 2008 {{ISBN|978-83-247-0578-8}}.
* Aleksander Proskurin (wyb.), ''Fenomen Stalina'', MAW, Warszawa 1988, 1989
* {{Cytuj |autor = [[Wiktor Suworow]]; |tytuł = Lodołamacz |data = 1992 |isbn = 83-85195-54-8 |inni = Andrzej Mietkowski (tłum.); Piotr Halbersztat (tłum.); Pierre Lorrain (oprac.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Editions Spotkania |oclc = 834076894}}
* {{cytuj |url = http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/1221.html |tytuł = Stalin Rose From Czarist Oppression to Transform Russia Into Mighty Socialist State |praca = [[The New York Times]] |opublikowany = nytimes.com |data = 1953-03-06 |język = en |data dostępu = 2014-03-04}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Gaddis |imię = John Lewis |tytuł = Russia, the Soviet Union and the United States. An Interpretative History |rok = 1990 |wydawca = McGraw-Hill |isbn = 0-07-557258-3 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Gaddis |imię = John Lewis |tytuł = We Now Know: Rethinking Cold War History |rok = 1997 |wydawca = Oxford University Press |isbn = 0-19-878070-2}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Gaddis |imię = John Lewis |tytuł = The Cold War: A New History |rok = 2005 |wydawca = Penguin Press |isbn = 1-59420-062-9 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Wołkogonow |imię = Dmitrij A. |tytuł = Stalin. wirtuoz kłamstwa, dyktator myśli |rok = 2006 |wydawca = Amber |isbn = 978-8324126415 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Radziński |imię = Edward |tytuł = Stalin |wydawca = Wydawnictwo Magnum |miejsce = Warszawa |rok = 1996 |isbn = 83-85852-22-0 |język = pl |odn = tak}} (podział na strony zgodnie z wersją w formacie PDF)
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Wettig |imię = Gerhard |tytuł = Stalin and the Cold War in Europe |rok = 2008 |wydawca = Rowman & Littlefield |isbn = 0-7425-5542-9 |język = en |odn = tak}}

== Linki zewnętrzne ==
* [http://maopd.wordpress.com/okres-leninowski/jozef-stalin Zbiór prac Józefa Stalina w języku polskim]
* [https://dorzeczy.pl/76852/Zycie-prywatne-Stalina.html Życie prywatne Stalina]
* {{Cytuj stronę | url = http://stalin.tv/pracamgr/pracamagisterska.html | tytuł = „Doktryna i polityka wewnętrzna Józefa Wissarionowicza Stalina (1924 – 1953)” | opublikowany = stalin.tv | archiwum = https://web.archive.org/web/20100715213427/http://stalin.tv/pracamgr/pracamagisterska.html | zarchiwizowano = 2010-07-15}} – rozprawa magisterska w formacie [[Portable Document Format|PDF]]
* [http://web.archive.org/web/*/http://www.plp.org/books/strong_stalin_era.pdf „The Stalin Era”] {{lang|en}} – książka w formacie [[Portable Document Format|PDF]]
* [http://web.archive.org/web/*/http://www.etext.org/Politics/Staljin/Staljin/articles.html „On Stalin'] {{lang|en}}
* http://www.knowbysight.info/SSS/00127.asp {{lang|ru}}

{{Przywódcy ZSRR}}
{{Premierzy ZSRR}}
{{Komunizm}}
{{Rusyfikacja}}
{{Człowiek roku tygodnika Time}}

{{Kontrola autorytatywna}}

{{SORTUJ:Stalin, Józef}}
[[Kategoria:Józef Stalin| ]]
[[Kategoria:Stalinizm| ]]
[[Kategoria:Bolszewicy]]
[[Kategoria:Członkowie Komitetu Centralnego RKP(b) i WKP(b)]]
[[Kategoria:Członkowie Biura Politycznego KC RKP(b) i WKP(b)]]
[[Kategoria:Sekretarze KC RKP(b) i WKP(b)]]
[[Kategoria:Deputowani do Zgromadzenia Ustawodawczego Rosji 1918]]
[[Kategoria:Bohaterowie Mongolskiej Republiki Ludowej]]
[[Kategoria:Bohaterowie Pracy Socjalistycznej]]
[[Kategoria:Gruzińscy Bohaterowie Związku Radzieckiego]]
[[Kategoria:Czerwoni (wojna domowa w Rosji)]]
[[Kategoria:Generalissimusowie]]
[[Kategoria:Ludzie roku tygodnika Time]]
[[Kategoria:Ludzie zimnej wojny]]
[[Kategoria:Odznaczeni Medalem „Za zwycięstwo nad Japonią”]]
[[Kategoria:Odznaczeni Medalem „Za zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945”]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Lwa Białego]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Czerwonego Sztandaru]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Lenina]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Suche Batora]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Czerwonego Sztandaru (Mongolia)]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Suworowa]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Zwycięstwa]]
[[Kategoria:Postacie rewolucji październikowej]]
[[Kategoria:Honorowi obywatele Wrocławia]]
[[Kategoria:Politycy KPZR]]
[[Kategoria:Premierzy ZSRR]]
[[Kategoria:Przywódcy ZSRR]]
[[Kategoria:Przywódcy totalitarni]]
[[Kategoria:Osoby odpowiedzialne za ludobójstwo]]
[[Kategoria:Teoretycy socrealizmu]]
[[Kategoria:Uczestnicy wojny polsko-bolszewickiej (strona bolszewicka)]]
[[Kategoria:Gruzińscy komuniści]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Gori]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1878]]
[[Kategoria:Zmarli w 1953]]
[[Kategoria:Pochowani na Cmentarzu przy Murze Kremlowskim]]
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami miejscowości]]
[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn politycznych]]
[[Kategoria:Osoby upamiętnione nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi]]
[[Kategoria:Radzieccy zbrodniarze wojenni]]
[[Kategoria:Gruzińscy zbrodniarze wojenni]]