Wikipedysta:Bambosz Karate/brudnopis

Wizerunki bogów Ozyrysa, Anubisa i Horusa w grobowcu Horemheba (KV57) w Dolinie Królów.

Bóstwa starożytnego Egiptu — bogowie i boginie czczone w starożytnym Egipcie. Wierzenia i obrzędy dotyczące tych bóstw stanowiły rdzeń sięgającej swymi korzeniami prehistorii starożytnej religii egipskiej. Reprezentowały one naturalne siły i zjawiska, a Egipcjanie wspierali je i zaspokajali ich potrzeby poprzez składanie ofiar i sprawowanie odpowiednich rytuałów, aby nadal działały zgodnie z maat, czyli boskim porządkiem wszechświata. Po powstaniu państwa egipskiego ok. 3100 r. p.n.e. władza nad oficjalnym kultem religijnym trafiła w ręce faraonów, przypisujących sobie rolę przedstawicieli Egiptu wobec bogów i sprawujących kontrolę nad świątyniami, w których odprawiano rytuały.

Bóstwa posiadały szereg złożonych cech utrwalonych w mitach oraz wyrażanych za pomocą łączących je zawiłych relacji: więzów rodzinnych, luźnego zgrupowania, hierarchii oraz połączenia odrębnych bogów w jednego. Różnorodne wyobrażenia bóstw w sztuce — jako zwierząt, ludzi, przedmiotów i kombinacji wielu form — poprzez symbolizm także nawiązywały do ich charakterystycznych cech.

W zależności od epoki, różne bóstwa zajmowały najwyższą pozycję w panteonie: bóg słońca Ra, tajemniczy bóg Amon lub bogini-matka Izyda. Najwyższemu bóstwu przypisywano zwykle stworzenie świata i często łączono je z życiodajną mocą słońca. Niektórzy uczeni argumentują, opierając się częściowo na pismach egipskich, że Egipcjanie z czasem dostrzegli pojedynczą boską moc, która miała odpowiadać za porządek wszechświata i objawiać się we wszystkich innych bóstwach, nigdy jednak nie porzucili oni swojego oryginalnego politeistycznego spojrzenia na świat, być może z wyjątkiem krótkiego okresu amarneńskiego w XIV wieku p.n.e., kiedy to oficjalna religia skupiła się wyłącznie na abstrakcyjnym bóstwie słonecznym, Atonie.

Zakładano, że bogowie są obecni w całym świecie oraz zdolni do wpływania na zdarzenia naturalne i bieg ludzkiego życia. Ludzie kontaktowali się z nimi za pośrednictwem świątyń oraz nieoficjalnych sanktuariów, zarówno z pobudek osobistych, jak i w ramach realizacji celów prześwięcających państwowym obrzędom. Egipcjanie modlili się o boską pomoc, odprawiali rytuały, aby skłonić bóstwa do działania i zwracali się do nich o radę. Relacje ludzi z bogami stanowiły fundamentalny aspekt funkcjonowania egipskiego społeczeństwa.

Definicja

Trudno podać dokładną liczbę występujących w tradycji starożytnego Egiptu istot, które można by zaklasyfikować jako bóstwa. Teksty egipskie wymieniają imiona wielu bóstw o nieznanej naturze, a także zawierają liczne niejasne i pośrednie odwołania do innych, których nawet nie nazwano. Egiptolog James P. Allen szacuje, że w tekstach egipskich nazwano ponad 1400 bóstw, a jego kolega Christian Leitz twierdzi, że istniało „kilka tysięcy bogów”.

W języku egipskim istoty te nazywano, w zależności od płci, nṯr, czyli „bóg”, lub nṯrt — „bogini”. Uczeni próbowali ustalić źródła pochodzenia bogów, proponując różne etymologie dla tych terminów, jednak ich geneza pozostaje niejasna, gdyż żadna z wysuniętych teorii nie zyskała powszechnej akceptacji. Hieroglify używane jako ideogramy i determinatywy w zapisie tych słów ukazują niektóre cechy łączone przez Egipcjan z boskością. Najczęściej występujący z tych znaków to flaga powiewająca na maszcie. Tego rodzaju symbole umieszczano przez cały okres historii starożytnego Egiptu przy wejściach do świątyń, co miało sygnalizować boską obecność w przybytku. Inne stosowane w tym celu hieroglify obejmują sokoła, przypominającego kilku wczesnych bogów, przedstawianych właśnie jako sokoły, oraz siedzące bóstwo męskie lub żeńskie. Formę żeńską zapisywano również z jajkiem jako determinatywem, co miało łączyć boginie z aktami stworzenia i narodzin, lub z kobrą, co współgrało z wykorzystaniem tego gatunku węża do przedstawiania wielu z żeńskich bóstw.

Egipcjanie odróżniali „bóstwa”, czyli nṯrw od rmṯ, czyli „ludzi”, jednak znaczenia tych terminów w języku staroegipskim nie są do końca zgodne ze współczesnymi odpowiednikami. Termin nṯr mógł odnosić się do każdej istoty, która na jakiś sposób egzystowała poza sferą życia codziennego. Zmarłych ludzi także określano jako nṯr, ponieważ uważano ich za podobnych do bogów, określenie to stosowano jednak rzadko w odniesieniu do wielu pomniejszych istot nadprzyrodzonych, często określanych przez współczesnych uczonych jako „demony”. W egipskiej sztuce religijnej tworzono również wyobrażenia miejsc, przedmiotów i koncepcji w ludzkiej postaci. Do grona tych upersonifikowanych idei należały zarówno bóstwa odgrywające istotną rolę w mitologii oraz podczas rytuałów, jak i wymieniane jedynie sporadycznie, nie do końca sprecyzowane istoty, których wykorzystanie mogło stanowić jedynie niewiele więcej niż metaforę.

Z uwagi na brak jednoznacznej granicy pomiędzy bogami a innymi istotami, uczeni zaproponowali różne definicje „bóstwa”. Jedna z powszechnie akceptowanych definicji, zasugerowana przez Jana Assmanna, mówi, że bóstwo posiada kult, jest zaangażowane w pewien aspekt wszechświata i opisano je w mitologii lub innych formach tradycji pisanej. Zgodnie z inną definicją, autorstwa Dimitri Meeks, nṯr powinno stosować się względem każdej istoty stanowiącej przedmiot rytuału. Zgodnie z tym podejściem, do grona bogów należałoby zaliczyć także króla, deifikowanego z chwilą koronacji, oraz dusze zmarłych, stające się częścią ​świata ​bogów dzięki ceremoniom pogrzebowym. Na podobnej zasadzie, dzięki odprawianiu rytuałów na ich cześć w całym Egipcie, utrzymywano dominującą pozycję najważniejszych bóstw.

Pochodzenie

Pierwsza pisemna wzmianka o bóstwach w starożytnym Egipcie pochodzi z okresu wczesnodynastycznego (ok. 3100–2686 p.n.e.). Bóstwa musiały wykształcić się w oparciu o prehistoryczne wierzenia religijne w poprzedzającym go okresie predynastycznym (przed 3100 p.n.e.). Sztuka okresu predynastycznego przedstawia różnorodne postacie zwierzęce i ludzkie. Niektóre z tych wizerunków, takie jak gwiazdy czy bydło, wykazują pewne podobieństwa do istotnych elementów funkcjonujących w religii egipskiej w późniejszych epokach, jednak w większości przypadków nie ma wystarczających dowodów, aby rozstrzygnąć, czy wyobrażenia te są związane z bóstwami. W miarę rozwoju społeczeństwa egipskiego, pojawiały się w nim coraz wyraźniejsze oznaki aktywności religijnej. Najwcześniejsze znane świątynie wzniesiono w ostatnich stuleciach okresu predynastycznego, wraz z nimi powstały również ikonografie budzące skojarzenia ze znanymi bóstwami: sokoła przedstawiającego Horusa i kilku innych bogów, skrzyżowane strzały oznaczające Neit i tajemnicze „zwierzę Seta”, symbolizujące Seta.

Posąg boga-pawiana Hedj-Wera z inskrypcją z imieniem zmarłego predynastycznego króla Narmera.

Wielu egiptologów i antropologów formułowało teorie dotyczące ewolucji wierzeń religijnych w tych wczesnych czasach. Na przykład Gustave Jéquier uważał, że Egipcjanie najpierw oddawali cześć prymitywnym fetyszom, później bóstwom przyjmującym postać zwierzęcą, a dopiero na końcu bogom i boginiom pod postacią ludzi, Henri Frankfort twierdził zaś, że bóstwa od początku wyobrażano sobie w ludzkiej formie. Niektóre z tych teorii uważa się obecnie za zbyt uproszczone, a bardziej współczesne hipotezy, takie jak ta autorstwa Siegfrieda Morenza, że ​​bóstwa pojawiły się, gdy ludzie zaczęli odróżniać siebie od swojego środowiska i je personifikować, są trudne do udowodnienia.

Predynastyczny Egipt pierwotnie składał się z szeregu małych, niezależnych od siebie politycznie wiosek. Ponieważ wiele bóstw w późniejszych czasach pozostawało silnie związanych z określonymi miastami i regionami, część uczonych sugerowała, że egipski panteon powstał na drodze stopniowego mieszania się ze sobą oraz rozprzestrzeniania kultów dawnych lokalnych bóstw, gdy odmienne społeczności łączyły się wraz z upływem czasu w coraz większe struktury państwowe. Inni z kolei przedstawiali argumenty za tym, że najważniejsi predynastyczni bogowie byli, podobnie jak szereg innych elementów kultury egipskiej, od początku rozpowszechnieni w całym kraju mimo istniejących podziałów politycznych.

Ostatni krok procesu formowania się religii egipskiej stanowiło zjednoczenie kraju, w wyniku którego władcy Górnego Egiptu stali się faraonami rządzącymi całym państwem. Władcy ci, wraz z osobami ze swego najbliższego otoczenia, zmonopolizowali prawo do interakcji z bogami, a władza królewska stała się głównym czynnikiem spajającym cały system religijny.

Nowe bóstwa pojawiały się w dalszym ciągu także po tej transformacji. Najwcześniejsze wzmianki o niektórych istotnych bóstwach, takich jak Izyda czy Amon, sięgają dopiero okresu Starego Państwa (ok. 2686-2181 p.n.e.). Powstanie nowego bóstwa mogło być zainspirowane zarówno miejscem, jak i koncepcją, które wymagały nadprzyrodzonej reprezentacji, niekiedy nowe bóstwa tworzono także, aby szeroko rozpowszechniony bóg lub bogini posiadali swój odpowiednik przeciwnej płci. Faraonom przypisywano pewien zestaw boskich atrybutów, jednak w praktyce tylko nielicznym z nich oddawano boską cześć przez długi czas po ich śmierci. Oprócz władców, także niektórym zwykłym ludziom przypisywano szczególną łaskę bogów i sprawowano wokół nich kult. Tego typu działania zazwyczaj nie trwały zbyt długo, jednak nadwornych architektów Imhotepa oraz Amenhotepa, syna Hapu, uważano za bogów nawet wieki po ich śmierci, podobnie jak niektórych innych urzędników.

W wyniku kontaktu z sąsiednimi cywilizacjami Egipcjanie przyjmowali do swojego panteonu także obce bóstwa. Wzmiankowany po raz pierwszy w czasach Starego Państwa Dedun mógł pochodzić z Nubii, a w okresie Nowego Państwa (ok. 1550–1070 p.n.e.) z religii kananejskiej przejęci zostali między innymi Baal, Anat i Astarte. W okresach greckim oraz rzymskim, od 332 p.n.e. do wczesnych wieków naszej ery, w Egipcie czczono bóstwa z całego świata śródziemnomorskiego, ale rdzenni bogowie przetrwali i często ich kulty inkorporowały elementy kultów przybyszów do własnego kultu.

Cechy

Współczesna wiedza o egipskich wierzeniach na temat bogów pochodzi głównie z pism religijnych stworzonych przez skrybów i kapłanów narodu. Ci ludzie byli elitą egipskiego społeczeństwa i bardzo różnili się od ogółu ludności, z której większość była analfabetami. Niewiele wiadomo o tym, jak dobrze ta szersza populacja znała lub rozumiała wyrafinowane idee opracowane przez elitę. Postrzeganie boskości przez zwykłych ludzi mogło się różnić od tego, co widzieli kapłani. Populacja mogła na przykład traktować symboliczne wypowiedzi religii o bogach i ich działaniach jako dosłowną prawdę. Ale ogólnie rzecz biorąc, to, co niewiele wiadomo o popularnych wierzeniach religijnych, jest zgodne z elitarną tradycją. Obie tradycje tworzą w dużej mierze spójną wizję bogów i ich natury.

Role

Izyda, bogini matka i patronka królestwa, trzyma na kolanach faraona Seti I.

Większość bóstw egipskich reprezentuje zjawiska naturalne lub społeczne. Na ogół mówiono, że bogowie są immanentni w tych zjawiskach — są obecni w naturze. Reprezentowane przez nich typy zjawisk obejmują zarówno miejsca i przedmioty fizyczne, jak i pojęcia i siły abstrakcyjne. Bóg Shu był deifikacją całego powietrza świata; bogini Meretseger nadzorowała ograniczony region ziemi, Nekropolię Tebańską; a bóg Sia uosabiał abstrakcyjne pojęcie percepcji. Główni bogowie często byli zaangażowani w kilka rodzajów zjawisk. Na przykład Chnum był bogiem Elefantyny pośrodku Nilu, rzeki, która była niezbędna dla cywilizacji egipskiej. Przypisuje mu się generowanie corocznej powodzi Nilu, która użyźniała ziemie uprawne kraju. Być może jako następstwo tej życiodajnej funkcji mówiono, że stworzył wszystkie żywe istoty, kształtując ich ciała na kole garncarskim. Bogowie mogli pełnić tę samą rolę w naturze; Ra, Atum, Khepri, Horus i inne bóstwa działały jako bogowie słońca. Pomimo ich różnorodnych funkcji, większość bogów pełniła wspólną nadrzędną rolę: utrzymywanie maat, uniwersalnego porządku, który był główną zasadą religii egipskiej i sam był uosobiony pod postacią bogini. Jednak niektóre bóstwa reprezentowały zakłócenie maat. Najważniejsze z nich, Apep był siłą chaosu, nieustannie grożącą unicestwieniem porządku wszechświata, a Set był ambiwalentnym członkiem boskiej społeczności, który mógł zarówno walczyć z nieporządkiem, jak i go podżegać.

Nie wszystkie aspekty egzystencji były postrzegane jako bóstwa. Chociaż z Nilem było związanych wiele bóstw, żaden bóg nie uosabiał go w sposób, w jaki Ra uosabiał słońce. Zjawiska krótkotrwałe, takie jak tęcze czy zaćmienia, nie były reprezentowane przez bogów; ani ogień, woda, ani wiele innych składników świata.

Role każdego bóstwa były płynne, a każdy bóg mógł rozszerzyć swoją naturę, aby przybrać nowe cechy. W rezultacie role bogów są trudne do skategoryzowania lub zdefiniowania. Pomimo tej elastyczności bogowie mieli ograniczone możliwości i strefy wpływów. Nawet bóg stwórca nie mógł sięgnąć poza granice kosmosu, który stworzył, a nawet Izyda, choć mówiono, że jest najmądrzejszą z bogów, nie była wszechwiedząca. Richard H. Wilkinson twierdzi jednak, że niektóre teksty z późnego Nowego Królestwa sugerują, że wraz z ewolucją wierzeń na temat boga Amona uważano, że zbliża się on do wszechwiedzy i wszechobecności oraz przekracza granice świata w sposób, w jaki inne bóstwa nie.

Bóstwa z najbardziej ograniczonymi i wyspecjalizowanymi domenami są często nazywane we współczesnym piśmie „drobnymi bóstwami” lub „demonami”, chociaż nie ma jednoznacznej definicji tych terminów. Niektóre demony były strażnikami określonych miejsc, zwłaszcza w Duat, królestwie zmarłych. Inni wędrowali po świecie ludzi i Duat, albo jako słudzy i posłańcy większych bogów, albo jako wędrujące duchy, które powodowały choroby lub inne nieszczęścia wśród ludzi. Pozycja demonów w boskiej hierarchii nie została ustalona. Bóstwa opiekuńcze Bes i Taweret początkowo miały mniejsze, demoniczne role, ale z czasem przypisuje się im wielki wpływ. Najbardziej przerażające istoty w Duat były uważane zarówno za obrzydliwe, jak i niebezpieczne dla ludzi. W ciągu historii Egiptu zaczęto uważać ich za zasadniczo podrzędnych członków boskiego społeczeństwa reprezentujących przeciwieństwo dobroczynnych, życiodajnych głównych bogów. Jednak nawet najbardziej czczone bóstwa potrafiły czasami dokonać zemsty na ludziach lub sobie nawzajem, pokazując demoniczną stronę ich charakteru i zacierając granice między demonami a bogami.

Zachowanie

Wierzono, że boskie zachowanie rządzi całą naturą. Z wyjątkiem kilku bóstw, które zakłóciły boski porządek, działania bogów utrzymały maat oraz stworzyły i podtrzymywały wszystkie żywe istoty. Wykonali tę pracę, używając siły, którą Egipcjanie nazywali heka, termin zwykle tłumaczony jako „magia”. Heka była fundamentalną mocą, której bóg stwórca użył do stworzenia świata i samych bogów.

Bogini nieba Nut połyka słońce, które nocą przemierza jej ciało, by odrodzić się o świcie.

Działania bogów w teraźniejszości są opisane i wychwalane w hymnach i tekstach pogrzebowych. W przeciwieństwie do tego mitologia dotyczy głównie działań bogów podczas niejasno wyobrażonej przeszłości, w której bogowie byli obecni na ziemi i wchodzili w bezpośrednią interakcję z ludźmi. Wydarzenia tego minionego czasu wyznaczają wzór dla wydarzeń teraźniejszości. Zdarzenia okresowe wiązały się z wydarzeniami z mitycznej przeszłości; sukcesja każdego nowego faraona, na przykład, odtwarzała wstąpienie Horusa na tron ​​jego ojca Ozyrysa.

Mity są metaforami działań bogów, których ludzie nie mogą w pełni zrozumieć. Zawierają pozornie sprzeczne idee, z których każda wyraża określoną perspektywę boskich wydarzeń. Sprzeczności w micie są częścią wieloaspektowego podejścia Egipcjan do wierzeń religijnych – co Henri Frankfort nazwał „wieloma podejściami” do zrozumienia bogów. W micie bogowie zachowują się podobnie jak ludzie. Czują emocje; mogą jeść, pić, walczyć, płakać, chorować i umierać. Niektóre mają unikalne cechy charakteru. Set jest agresywny i impulsywny, a Thoth, patron pisma i wiedzy, ma skłonność do rozwlekłych przemówień. Jednak ogólnie rzecz biorąc, bogowie bardziej przypominają archetypy niż dobrze nakreślone postacie. Różne wersje mitu mogą przedstawiać różne bóstwa odgrywające tę samą archetypową rolę, jak w mitach Oka Ra, kobiecego aspektu boga słońca, reprezentowanego przez wiele bogiń. Mityczne zachowanie bóstw jest niespójne, a ich myśli i motywacje są rzadko przedstawiane. W większości mitów brakuje wysoko rozwiniętych postaci i fabuł, ponieważ ich symboliczne znaczenie było ważniejsze niż misterne opowiadanie.

Pierwszym boskim aktem jest stworzenie kosmosu, opisane w kilku mitach o stworzeniu. Skupiają się na różnych bogach, z których każdy może działać jako bóstwa stwórcy. Ośmiu bogów Ogdoad, reprezentujących chaos poprzedzający stworzenie, rodzi boga słońca, który wprowadza porządek w nowo utworzonym świecie; Ptah, który uosabia myśl i kreatywność, nadaje formę wszystkim rzeczom, wyobrażając je i nazywając; Atum wytwarza wszystkie rzeczy jako emanacje samego siebie; a Amon, zgodnie z teologią promowaną przez jego kapłaństwo, poprzedził i stworzył innych bogów stwórców. Te i inne wersje wydarzeń stworzenia nie były postrzegane jako sprzeczne. Każda daje inną perspektywę złożonego procesu, dzięki któremu zorganizowany wszechświat i jego liczne bóstwa wyłoniły się z niezróżnicowanego chaosu. Okres po stworzeniu, w którym szereg bogów rządzi jako królowie nad boskim społeczeństwem, jest tłem dla większości mitów. Bogowie walczą z siłami chaosu i między sobą, zanim wycofają się z ludzkiego świata i zaprowadzą na ich miejsce historycznych królów Egiptu.

Powracającym tematem w tych mitach jest wysiłek bogów, aby utrzymać maat przeciwko siłom nieporządku. Toczą zaciekłe bitwy z siłami chaosu na początku tworzenia. Ra i Apep, walcząc ze sobą każdej nocy, kontynuują tę walkę w teraźniejszości. Innym ważnym tematem jest śmierć i odrodzenie bogów. Najjaśniejszym przykładem śmierci boga jest mit o zamordowaniu Ozyrysa, w którym bóg ten zostaje wskrzeszony jako władca Duat. Wierzono również, że bóg słońca starzeje się podczas codziennej podróży po niebie, zatapia się w Duat w nocy i pojawia się jako małe dziecko o świcie. W tym procesie wchodzi w kontakt z odmładzającą wodą Nun, pierwotnym chaosem. Teksty pogrzebowe, które przedstawiają podróż Ra przez Duat, pokazują również zwłoki bogów, którzy są ożywiani wraz z nim. Zamiast być niezmiennie nieśmiertelnymi, bogowie okresowo umierali i odradzali się, powtarzając wydarzenia stworzenia, odnawiając w ten sposób cały świat. Niemniej jednak zawsze można było przerwać ten cykl i powrócić do chaosu. Niektóre słabo zrozumiane teksty egipskie sugerują nawet, że to nieszczęście ma się wydarzyć — że bóg stwórca pewnego dnia rozpuści porządek świata, pozostawiając w pierwotnym chaosie tylko siebie i Ozyrysa.

Miejsce pobytu

Bóstwa uosabiające nomy Egiptu.

Bogowie byli związani z określonymi regionami wszechświata. W tradycji egipskiej świat obejmuje ziemię, niebo i świat podziemny. Otacza je nie posiadająca formy ciemność, która istniała przed stworzeniem. Ogólnie mówiono, że bogowie mieszkają na niebie, chociaż bogowie, których role były związane z innymi częściami wszechświata, zamiast tego żyli w tych miejscach. Większość wydarzeń mitologicznych, osadzonych w czasach przed wycofaniem się bogów z królestwa ludzkiego, ma miejsce w ziemskim otoczeniu. Tamtejsze bóstwa czasami wchodzą w interakcję z tymi na niebie. Zaświaty są natomiast traktowane jako miejsce odległe i niedostępne, a zamieszkujący je bogowie mają trudności z porozumiewaniem się ze światem żywych. Mówi się również, że przestrzeń poza kosmosem jest bardzo odległa. Jest również zamieszkana przez bóstwa, niektóre wrogie, a niektóre korzystne dla innych bogów i ich uporządkowanego świata.

W czasach po micie mówiono, że większość bogów jest albo na niebie, albo niewidzialnie obecni na świecie. Ich głównym środkiem kontaktu z ludzkością były świątynie. Wierzono, że każdego dnia bogowie przenosili się z boskiego królestwa do swoich świątyń, swoich domów w ludzkim świecie. Tam zamieszkiwali kultowe wizerunki, posągi przedstawiające bóstwa i pozwalające ludziom wchodzić z nimi w interakcje podczas świątynnych rytuałów. Ten ruch między światami był czasami opisywany jako podróż między niebem a ziemią. Ponieważ świątynie były centralnymi punktami egipskich miast, bóg w głównej świątyni miasta był bóstwem opiekuńczym miasta i otaczającego go regionu. Strefy wpływów bóstw na ziemi koncentrowały się na miastach i regionach, nad którymi władały. Wielu bogów miało więcej niż jedno centrum kultu, a ich lokalne więzi zmieniały się z czasem. Mogli osiedlić się w nowych miastach lub zmniejszyć zasięg ich wpływów. Dlatego też głównym ośrodkiem kultu danego bóstwa w czasach historycznych niekoniecznie jest miejsce jego pochodzenia. Polityczny wpływ miasta mógł wpłynąć na znaczenie jego bóstwa opiekuńczego. Kiedy królowie z Teb przejęli kontrolę nad krajem na początku Państwa Środka (ok. 2055-1650 pne), podnieśli bogów patronów Teb — najpierw boga wojny Montu, a następnie Amona — do rangi narodowej.

Imiona i tytuły

W wierzeniu egipskim nazwy wyrażają fundamentalną naturę rzeczy, do których się odnoszą. Zgodnie z tym przekonaniem imiona bóstw często odnoszą się do ich ról lub pochodzenia. Imię drapieżnej bogini Sekhmet oznacza „potężną”, imię tajemniczego boga Amona oznacza „ukrytą”, a imię Nechbet, czczonej w mieście Nekheb, oznacza „ona z Nekheb”. Wiele innych imion nie ma określonego znaczenia, nawet jeśli bogowie, którzy je noszą, są ściśle związani z jedną rolą. Imiona bogini nieba Nut i boga ziemi Geba nie przypominają egipskich określeń nieba i ziemi.

Egipcjanie wymyślili także fałszywe etymologie, które nadawały boskim imionom więcej znaczeń. Fragment w Tekstach Trumny oddaje imię boga pogrzebowego Sokara jako skr, co oznacza „oczyszczenie ust”, aby powiązać jego imię z jego rolą w rytuale Otwarcia Ust, podczas gdy jeden z Tekstów Piramidy podaje imię opiera się na słowach wykrzykiwanych przez Ozyrysa w chwili niepokoju, łączących Sokara z najważniejszym bóstwem grobowym.

Uważano, że bogowie mają wiele imion. Wśród nich były tajne imiona, które głębiej niż inne oddawały ich prawdziwą naturę. Poznanie prawdziwego imienia bóstwa oznaczało posiadanie nad nim władzy. O znaczeniu imion świadczy mit, w którym Izyda zatruwa wyższego boga Ra i odmawia go uzdrowienia, chyba że wyjawi jej swoje tajemne imię. Po poznaniu tego imienia mówi je swojemu synowi Horusowi, a poznając je, zdobywają większą wiedzę i moc.

Oprócz imion, bogowie otrzymali epitety, takie jak „posiadacz splendoru”, „władca Abydos” lub „pan nieba”, które opisują pewien aspekt ich ról lub ich kultu. Ze względu na liczne i nakładające się na siebie role bogów, bóstwa mogą mieć wiele epitetów — ważniejsi bogowie gromadzą więcej tytułów — a ten sam epitet może odnosić się do wielu bóstw. Niektóre epitety ewoluowałi i w końcu stały się oddzielnymi bóstwami, tak jak w przypadku Werethekau, epitet stosowany do kilku bogiń oznaczający „wielką czarodziejkę”, którą zaczęto traktować jako niezależną boginię. Szereg boskich imion i tytułów wyraża różnorodną naturę bogów.

Płeć i seksualność

Egipcjanie uważali podział na mężczyznę i kobietę za fundamentalny dla wszystkich istot, w tym bóstw. Boginie płci męskiej miały zwykle wyższy status niż boginie i były ściślej związane ze stworzeniem i królestwem, podczas gdy boginie były częściej uważane za pomagające i zapewniające ludziom. Niektóre bóstwa były androgyniczne, ale większość przykładów znajduje się w kontekście mitów o stworzeniu, w których androgyniczne bóstwo reprezentuje niezróżnicowany stan, który istniał przed stworzeniem świata. Atum był głównie mężczyzną, ale miał w sobie kobiecy aspekt, który czasami był postrzegany jako bogini, znana jako Iusaaset lub Nebethetepet. Stworzenie rozpoczęło się, gdy Atum stworzył zróżnicowaną seksualnie parę bóstw: Shu i jego małżonkę Tefnut. Podobnie Neith, która była czasami uważana za boginię stwórcę, miała męskie cechy, ale była postrzegana głównie jako kobieta.

Płeć i płeć były ściśle związane ze stworzeniem, a tym samym odrodzeniem. Uważano, że bogowie płci męskiej odgrywają aktywną rolę w poczęciu dzieci. Bóstwa żeńskie były często spychane do roli drugoplanowej, stymulując męskość ich męskich małżonków i wychowując ich dzieci, chociaż boginiom przypisywano większą rolę w prokreacji pod koniec historii Egiptu. Boginie działały jako mitologiczne matki i żony królów, a więc jako prototypy ludzkiej królowej. Hathor, która była matką lub małżonką Horusa i najważniejszą boginią przez większą część egipskiej historii, była przykładem tego związku między boskością a królem.

Bóstwa żeńskie miały również aspekt przemocy, który można było postrzegać albo pozytywnie, jak w przypadku bogiń Wadjet i Nekhbet, które chroniły króla, lub negatywnie. Mit Oka Ra kontrastuje kobiecą agresję z seksualnością i wychowaniem, gdy bogini szaleje pod postacią Sekhmet lub innego niebezpiecznego bóstwa, dopóki inni bogowie ją nie uspokoją, w którym to momencie staje się łagodną boginią, taką jak Hathor, która w niektórych wersje, a następnie staje się małżonką męskiego boga.

Egipska koncepcja seksualności była mocno skoncentrowana na reprodukcji heteroseksualnej, a akty homoseksualne były zwykle postrzegane z dezaprobatą. Niektóre teksty odnoszą się jednak do zachowań homoseksualnych między bóstwami męskimi. W niektórych przypadkach, zwłaszcza gdy Set dokonał napaści seksualnej na Horusa, akty te służyły zapewnieniu dominacji aktywnego partnera i upokorzeniu uległego. Inne sprzężenia między męskimi bóstwami można postrzegać pozytywnie, a nawet rodzić potomstwo, jak w jednym tekście, w którym Khnum rodzi się ze związku Ra i Shu.

Relacje pomiędzy bóstwami

Egipskie bóstwa łączą złożone i zmienne relacje. Związki boga i interakcje z innymi bóstwami pomogły określić jego charakter. Tak więc Izyda, jako matka i obrończyni Horusa, była wielką uzdrowicielką, a także patronką królów. Takie relacje były istotnie ważniejsze niż mity w wyrażaniu światopoglądu religijnego Egipcjan, choć stanowiły też podstawowy materiał, z którego mity były tworzone.

Bogowie Ptah i Sekhmet otaczają króla, który reprezentuje ich potomka, Nefertum.

Relacje rodzinne są powszechnym rodzajem związku między bogami. Bóstwa często tworzą pary męskie i żeńskie. Rodziny trzech bóstw, z ojcem, matką i dzieckiem, reprezentują tworzenie nowego życia i sukcesję ojca przez dziecko, wzór łączący boskie rodziny z królewską sukcesją. Ozyrys, Izyda i Horus tworzyli kwintesencję tego typu rodziny. Wzorzec, który ustanowili, rozprzestrzenił się z czasem, tak że wiele bóstw w lokalnych ośrodkach kultowych, takich jak Ptah, Sekhmet i ich dziecko Nefertum w Memfis i triada tebańska w Tebach, połączono w rodzinne triady. Takie powiązania genealogiczne różnią się w zależności od okoliczności. Hathor mogła działać jako matka, małżonka lub córka boga słońca, a dziecięca forma Horusa działała jako trzeci członek wielu lokalnych triad rodzinnych.

Inne boskie grupy składały się z bóstw o ​​powiązanych ze sobą rolach lub które razem reprezentowały region egipskiego mitologicznego kosmosu. Były zestawy bogów dla godzin dnia i nocy oraz dla każdego nomu (prowincji) Egiptu. Niektóre z tych grup zawierają określoną, symbolicznie ważną liczbę bóstw. Sparowani bogowie czasami pełnią podobne role, podobnie jak Izyda i jej siostra Neftyda w ich ochronie i wspieraniu Ozyrysa. Inne pary reprezentują przeciwstawne, ale powiązane ze sobą koncepcje, które są częścią większej jedności. Ra, który jest dynamiczny i wytwarzający światło, oraz Ozyrys, który jest statyczny i spowity ciemnością, każdej nocy stapiają się w jednego boga. W myśli starożytnego Egiptu grupy trzyosobowe są powiązane z mnogością, a grupy czteroosobowe oznaczają kompletność. Władcy późnego Nowego Państwa przedkładali szczególnie ważną grupę trzech bogów ponad wszystkich innych: Amona, Ra i Ptaha. Bóstwa te reprezentowały pluralizm wszystkich bogów, jak również własne ośrodki kultu (główne miasta: Teby, Heliopolis i Memfis) oraz wiele potrójnych zestawów pojęć w egipskiej myśli religijnej. Czasami do tej grupy dodawany był Set, bóg patron królów XIX dynastii i ucieleśnienie nieładu w świecie, co podkreślało jedną spójną wizję panteonu.

Dziewięć, iloczyn trzech i trzech, reprezentuje wielość, więc Egipcjanie nazywali kilka dużych grup „Enneadami” lub zestawami po dziewięć, nawet jeśli miały więcej niż dziewięciu członków. Najbardziej znaną enneadą była Enneada z Heliopolis, rozszerzona rodzina bóstw wywodząca się z Atuma, która obejmuje wielu ważnych bogów. Termin „ennead” był często rozszerzany na wszystkie bóstwa Egiptu.

To boskie zgromadzenie miało niejasną i zmienną hierarchię. Bogowie o szerokim wpływie w kosmosie lub mitologicznie starsi od innych mieli wyższe pozycje w boskim społeczeństwie. Na szczycie tego społeczeństwa był król bogów, którego zwykle utożsamiano z bóstwem stwórcy. W różnych okresach historii Egiptu najczęściej mówiono, że różni bogowie zajmują tę wzniosłą pozycję. Horus był najważniejszym bogiem we wczesnym okresie dynastycznym, Ra osiągnął prymat w Starym Królestwie, Amon był najwyższy w Nowym, a w okresie Ptolemeuszy i Rzymian Izyda była boską królową i boginią stwórcą. Nowo prominentni bogowie mieli tendencję do przyjmowania cech charakterystycznych od swoich poprzedników. Izyda wchłonęła cechy wielu innych bogiń podczas swojego powstania, a kiedy Amon został władcą panteonu, został połączony z Ra, aby stać się bóstwem słonecznym.

Przyjmowane formy oraz połączenia

Amun-Ra-Kamutef, forma Amona o słonecznych cechach Ra i zdolnościach prokreacyjnych związanych z Min. Dysk słoneczny na jego nakryciu głowy pochodzi od Ra, a jego wyprostowany fallus pochodzi z ikonografii Min.

Wierzono, że bogowie manifestują się w wielu formach. Egipcjanie mieli złożoną koncepcję duszy ludzkiej, składającą się z kilku części. Duchy bogów składały się z wielu tych samych elementów. Ba był składnikiem ludzkiej lub boskiej duszy, który wpływał na otaczający ją świat. Wszelkie widoczne przejawy boskiej mocy można by nazwać jego ba; dlatego słońce nazwano ba Ra. Przedstawienie bóstwa było uważane za ka, kolejny składnik jego istoty, który działał jako naczynie do zamieszkania przez bóstwo. Uważano, że kultowe wizerunki bogów, na których skupiały się rytuały świątynne, a także święte zwierzęta reprezentujące pewne bóstwa, w ten sposób kryły boskie ba. Bogom można było przypisać wiele bas i kas, którym czasami nadawano imiona reprezentujące różne aspekty boskiej natury. Mówiono, że wszystko, co istnieje, jest jednym z kas Atuma, boga stwórcy, który pierwotnie zawierał w sobie wszystkie rzeczy, a jedno bóstwo można nazwać ba drugiego, co oznacza, że ​​pierwszy bóg jest manifestacją mocy drugiego. Boskie części ciała mogły działać jako oddzielne bóstwa, takie jak Oko Ra i Ręka Atuma, które były personifikowane jako boginie. Bogowie byli tak pełni życiodajnej mocy, że nawet ich płyny ustrojowe mogły przekształcić się w inne żywe istoty; mówiono, że ludzkość wyrosła z łez boga stwórcy, a inne bóstwa z jego potu.

Bóstwa o znaczeniu narodowym dały początek lokalnym manifestacjom, które czasami wchłaniały cechy starszych bogów regionalnych. Horus miał wiele form związanych z określonymi miejscami, w tym Horus z Nechen, Horus z Buhen i Horus z Edfu. Takie lokalne manifestacje można by traktować niemal jako odrębne byty. W okresie Nowego Państwa jeden człowiek został oskarżony o kradzież ubrań przez wyrocznię, która miała przekazywać wiadomości od Amona z Pe-Chenty. Skonsultował się z dwoma innymi lokalnymi wyroczniami Amona, mając nadzieję na inny osąd. Manifestacje bogów również różniły się w zależności od ich ról. Horus mógł być potężnym bogiem nieba lub bezbronnym dzieckiem, a te formy były czasami uważane za niezależne bóstwa.

Bogowie łączyli się ze sobą równie łatwo, jak się dzielili. Boga można było nazwać ba innego lub dwa lub więcej bóstw można było połączyć w jednego boga o połączonej nazwie i ikonografii. Lokalnych bogów łączono z większymi, a bóstwa o podobnych funkcjach łączono. Ra był związany z lokalnym bóstwem Sobkiem, tworząc Sobek-Ra; ze swoim towarzyszem rządzącym, Amunem, aby utworzyć Amun-Ra; ze słoneczną formą Horusa, tworząc Ra-Horakhty; oraz z kilkoma bóstwami słonecznymi, takimi jak Horemachet-Khepri-Ra-Atum. W rzadkich przypadkach w ten sposób można było łączyć bóstwa różnych płci, tworząc kombinacje takie jak Ozyrys-Neith. To połączenie bóstw nazywa się synkretyzmem. W przeciwieństwie do innych sytuacji, w których używa się tego terminu, egipska praktyka nie miała na celu fuzji konkurencyjnych systemów wierzeń, chociaż obce bóstwa można było zsynchronizować z rodzimymi. Zamiast tego synkretyzm uznawał nakładanie się ról bóstw i rozszerzał sferę wpływów dla każdego z nich. Kombinacje synkretyczne nie były trwałe; bóg, który był zaangażowany w jedną kombinację, nadal pojawiał się osobno i tworzył nowe kombinacje z innymi bóstwami. Ściśle powiązane bóstwa czasami się łączyły. Horus wchłonął kilku bogów sokołów z różnych regionów, takich jak Khenti-irty i Khenti-kheti, którzy stali się niewiele więcej niż lokalnymi jego manifestacjami; Hathor założyła podobną boginię krów, Bat; a wczesny bóg pogrzebowy, Khenti-Amentiu, został wyparty przez Ozyrysa i Anubisa.

Aton i możliwy monoteizm

Za panowania Echnatona (ok. 1353–1336 p.n.e.) w połowie Nowego Państwa jedno bóstwo słoneczne, Atona, stało się jedynym celem religii państwowej. Echnaton przestał fundować świątynie innych bóstw i wymazał imiona i wizerunki bogów z pomników, celując w szczególności w Amona. Ten nowy system religijny, czasami nazywany atenizmem, znacznie różnił się od politeistycznego kultu wielu bogów we wszystkich innych okresach. Aten nie miał mitologii i był przedstawiany i opisywany w bardziej abstrakcyjnych terminach niż tradycyjne bóstwa. Podczas gdy w dawnych czasach nowo ważni bogowie byli włączani do istniejących wierzeń religijnych, ateniści kładli nacisk na jedno rozumienie boskości, które wykluczało tradycyjną mnogość perspektyw. Jednak ateizm mógł nie być pełnym monoteizmem, co całkowicie wyklucza wiarę w inne bóstwa. Istnieją dowody sugerujące, że ogół ludności nadal prywatnie czcił innych bogów. Obraz dodatkowo komplikuje pozorna tolerancja Atenizmu dla niektórych innych bóstw, takich jak Maat, Shu i Tefnut. Z tych powodów egiptolodzy Dominic Montserrat i John Baines sugerowali, że Echnaton mógł być monolatarnym, czczącym jedno bóstwo i uznającym istnienie innych. W każdym razie nienormalna teologia ateizmu nie zapuściła korzeni wśród ludności egipskiej, a następcy Echnatona powrócili do tradycyjnych wierzeń.

Jedność boskości w tradycyjnej religii

Bóg Bes z atrybutami wielu innych bóstw. Obrazy takie jak ten reprezentują obecność wielu boskich mocy w jednej istocie.

Uczeni długo debatowali, czy tradycyjna religia egipska kiedykolwiek twierdziła, że ​​wielu bogów jest na głębszym poziomie zjednoczonych. Powody tej debaty obejmują praktykę synkretyzmu, która może sugerować, że wszyscy oddzielni bogowie mogą ostatecznie połączyć się w jednego, oraz tendencja tekstów egipskich do przypisywania danemu bogu mocy, która przewyższa wszystkie inne bóstwa. Innym punktem spornym jest pojawienie się słowa „bóg” w literaturze mądrościowej, gdzie termin ten nie odnosi się do konkretnego bóstwa lub grupy bóstw. Na przykład na początku XX wieku E.A. Wallis Budge wierzył, że egipscy pospólstwo jest politeistami, ale wiedza o prawdziwej monoteistycznej naturze religii była zarezerwowana dla elity, która pisała literaturę mądrościową. Współczesny mu James Henry Breasted uważał, że religia egipska jest zamiast tego panteistyczna, z mocą boga słońca obecną we wszystkich innych bogach, podczas gdy Hermann Junker twierdził, że cywilizacja egipska była pierwotnie monoteistyczna i stała się politeistyczna w ciągu swojej historii.

W 1971 Erik Hornung opublikował badanie obalające takie poglądy. Wskazuje, że w danym okresie wiele bóstw, nawet pomniejszych, opisywano jako wyższe od wszystkich innych. Twierdzi również, że nieokreślony „bóg” w tekstach mądrościowych jest ogólnym terminem dla każdego bóstwa, które jest istotne dla czytelnika w danej sytuacji. Chociaż kombinacje, manifestacje i ikonografie każdego boga ulegały ciągłym zmianom, zawsze ograniczały się do skończonej liczby form, nigdy nie stając się w pełni wymiennymi w monoteistyczny lub panteistyczny sposób. Henoteizm, mówi Hornung, opisuje religię egipską lepiej niż inne etykiety. Egipcjanin mógł czcić dowolne bóstwo w określonym czasie i przypisywać mu w tym momencie najwyższą moc, nie zaprzeczając innym bogom lub łącząc ich wszystkich z bogiem, na którym się skupiał. Hornung konkluduje, że bogowie byli w pełni zjednoczeni dopiero w micie, w czasie przed stworzeniem, po którym wielość bóstw wyłoniła się z jednolitego nieistnienia.

Argumenty Hornunga wywarły ogromny wpływ na innych badaczy religii egipskiej, ale niektórzy nadal wierzą, że czasami bogowie byli bardziej zjednoczeni, niż na to dopuszcza. Jan Assmann utrzymuje, że pojęcie jednego bóstwa rozwijało się powoli w Nowym Królestwie, zaczynając od skupienia się na Amun-Ra jako niezwykle ważnym bogu słońca. Jego zdaniem, Atonizm był skrajnym następstwem tego trendu. Zrównywało jedno bóstwo ze słońcem i odrzucało wszystkich innych bogów. Następnie, w sprzeciwie wobec ateizmu, teologowie kapłańscy opisali uniwersalnego boga w inny sposób, taki, który współistniał z tradycyjnym politeizmem. Uważano, że jeden bóg przewyższa świat i wszystkie inne bóstwa, podczas gdy w tym samym czasie wielu bogów było aspektami jednego. Według Assmanna ten jeden bóg był szczególnie utożsamiany z Amonem, dominującym bogiem późnego Nowego Państwa, podczas gdy przez resztę historii Egiptu uniwersalne bóstwo można było utożsamiać z wieloma innymi bogami. James P. Allen mówi, że współistnienie koncepcji jednego boga i wielu bogów dobrze pasowałoby do „wielości podejść” w myśli egipskiej, a także do henoteistycznej praktyki zwykłych wyznawców. Mówi, że Egipcjanie mogli rozpoznać jedność boskości, „utożsamiając swoje jednolite pojęcie „boga” z konkretnym bogiem, w zależności od konkretnej sytuacji”.

Opisy i wizerunki

Pisma egipskie szczegółowo opisują ciała bogów. Wykonane są ze szlachetnych materiałów; ich ciało jest złote, ich kości są srebrne, a ich włosy to lapis lazuli. Wydzielają zapach, który Egipcjanie porównywali do kadzideł używanych podczas rytuałów. Niektóre teksty podają dokładne opisy poszczególnych bóstw, w tym ich wzrost i kolor oczu. Jednak te cechy nie są ustalone; w mitach bogowie zmieniają swój wygląd, aby dostosować się do własnych celów. Teksty egipskie często odnoszą się do prawdziwych, ukrytych form bóstw jako „tajemniczych”. Wizualne przedstawienia Egipcjan swoich bogów nie są zatem dosłowne. Symbolizują one specyficzne aspekty charakteru każdego bóstwa, funkcjonując podobnie jak ideogramy w piśmie hieroglificznym. Z tego powodu bóg pogrzebowy Anubis jest powszechnie przedstawiany w sztuce egipskiej jako pies lub szakal, istota, której nawyki grzebalne zagrażają zachowaniu zakopanych mumii, w celu przeciwdziałania temu zagrożeniu i wykorzystania go do ochrony. Jego czarne ubarwienie nawiązuje do koloru zmumifikowanego ciała i żyznej czarnej gleby, którą Egipcjanie postrzegali jako symbol zmartwychwstania.

Większość bóstw przedstawiano na kilka sposobów. Hathor może być krową, kobrą, lwicą lub kobietą z bydlęcymi rogami lub uszami. Przedstawiając danego boga na różne sposoby, Egipcjanie wyrażali różne aspekty jego zasadniczej natury. Bogowie przedstawieni są w skończonej liczbie tych symbolicznych form, więc często można ich odróżnić za pomocą ikonografii. Te formy to mężczyźni i kobiety (antropomorfizm), zwierzęta (zoomorfizm), rzadziej przedmioty nieożywione. Powszechne są kombinacje form, takich jak bóstwa z ludzkimi ciałami i zwierzęcymi głowami. Na przestrzeni dziejów powstały nowe formy i coraz bardziej złożone kombinacje, z najbardziej surrealistycznymi formami często spotykanymi wśród demonów świata podziemnego. Niektórych bogów można odróżnić od innych tylko wtedy, gdy są oni oznaczeni na piśmie, jak w przypadku Izydy i Hathor. Z powodu bliskiego związku między tymi boginiami, obie mogły nosić nakrycie głowy z krowiego rogu, które pierwotnie było tylko Hathor.

Posąg boga krokodyla Sobka w postaci w pełni zwierzęcej, prawdopodobnie kultowy wizerunek ze świątyni.

Niektóre cechy boskich obrazów są bardziej przydatne niż inne w określaniu tożsamości boga. Głowa danego obrazu Bożego jest szczególnie znacząca. Na hybrydowym obrazie głowa reprezentuje pierwotną postać przedstawionej istoty, tak więc, jak to ujął egiptolog Henry Fischer, „bogini o głowie lwa jest boginią lwa w ludzkiej postaci, podczas gdy sfinks królewski, odwrotnie, jest człowiek, który przybrał postać lwa”. Boskie nakrycia głowy, które wahają się od tego samego rodzaju koron używanych przez ludzkich królów, do wielkich hieroglifów noszonych na głowach bogów, są kolejnym ważnym wskaźnikiem. W przeciwieństwie do tego, przedmioty trzymane w rękach bogów wydają się być ogólne. Męskie bóstwa trzymają laski, boginie trzymają łodygi papirusu, a obie płcie noszą znaki ankh, reprezentujące egipskie słowo oznaczające „życie”, symbolizujące ich życiodajną moc.

Formy, w jakich ukazani są bogowie, choć różnorodne, są pod wieloma względami ograniczone. Wiele stworzeń rozpowszechnionych w Egipcie nigdy nie zostało wykorzystanych w boskiej ikonografii. Inni mogli reprezentować wiele bóstw, często dlatego, że bóstwa te miały wspólne główne cechy. Byki i barany kojarzyły się z męskością, krowy i sokoły z niebem, hipopotamy z matczyną ochroną, koty z bogiem słońca, a węże zarówno z niebezpieczeństwem, jak i odnowieniem. Zwierzęta, których nie było w Egipcie we wczesnych stadiach jego historii, nie były używane jako boskie obrazy. Na przykład koń, który został wprowadzony dopiero w drugim okresie pośrednim (ok. 1650–1550 pne), nigdy nie przedstawiał boga. Podobnie ubrania noszone przez antropomorficzne bóstwa w większości okresów niewiele zmieniły się w stosunku do stylów używanych w Starym Królestwie: kilt, sztuczna broda, a często koszula dla męskich bogów i długa, obcisła suknia dla bogiń.

Podstawowa forma antropomorficzna jest różna. Bogowie dzieci są przedstawiani nago, podobnie jak niektórzy bogowie dorośli, gdy podkreśla się ich moc prokreacyjną. Niektóre bóstwa męskie mają ciężkie brzuchy i piersi, co oznacza albo androgynię, albo dobrobyt i obfitość. Podczas gdy większość męskich bogów ma czerwoną skórę, a większość bogiń jest żółta – te same kolory, które przedstawiano egipskich mężczyzn i kobiet – niektórzy mają niezwykłe, symboliczne kolory skóry. W ten sposób niebieska skóra i wydatna postać boga Hapi nawiązują do wylewu Nilu, który reprezentuje, i żyznej płodności, jaką przyniósł. Kilka bóstw, takich jak Ozyrys, Ptah i Min, ma wygląd przypominający mumię, a ich kończyny są ciasno owinięte tkaniną. Chociaż ci bogowie przypominają mumie, najwcześniejsze przykłady poprzedzają styl mumifikacji owiniętej tkaniną, a ta forma może zamiast tego nawiązywać do najwcześniejszych, pozbawionych kończyn przedstawień bóstw.

Niektóre przedmioty nieożywione, które reprezentują bóstwa, są zaczerpnięte z natury, takie jak drzewa lub podobne do dysków symbole słońca i księżyca. Niektóre przedmioty związane z konkretnym bogiem, jak skrzyżowane łuki przedstawiające Neith (Szablon:Big) czy emblemat Min (Szablon:Big) symbolizowały kulty tych bóstw w czasach predynastycznych. W wielu z tych przypadków natura oryginalnego przedmiotu jest tajemnicza. W okresie przeddynastycznym i wczesnodynastycznym bogów często przedstawiano za pomocą boskich wzorców: słupów zwieńczonych emblematami bóstw, obejmujących zarówno formy zwierzęce, jak i przedmioty nieożywione.

Interakcje z ludźmi

Związek z faraonem

Ramzes III składa ofiarę Amonowi.

W oficjalnych pismach mówi się, że faraonowie są boscy i są stale przedstawiani w towarzystwie bóstw panteonu. Każdy faraon i jego poprzednicy byli uważani za następców bogów, którzy rządzili Egiptem w mitycznej prehistorii. Żyjący królowie byli utożsamiani z Horusem i nazywani „synem” wielu męskich bóstw, zwłaszcza Ozyrysa i Ra; zmarli królowie byli utożsamiani z tymi starszymi bogami. Żony i matki królów były porównywane do wielu bogiń. Nieliczne kobiety, które stały się faraonami, takie jak Hatszepsut, łączyły się z tymi samymi boginiami, przyjmując wiele z męskiego wyobrażenia królestwa. Faraonowie mieli własne świątynie grobowe, w których odprawiano dla nich rytuały za życia i po śmierci. Jednak niewielu faraonów było czczonych jako bogowie długo po ich życiu, a nieoficjalne teksty przedstawiają królów w ludzkim świetle. Z tych powodów uczeni nie są zgodni co do tego, jak naprawdę większość Egipcjan uważała króla za boga. Mógł być uważany za boskiego tylko wtedy, gdy wykonywał ceremonie.

Bez względu na to, jak bardzo wierzono, boski status króla był uzasadnieniem jego roli jako przedstawiciela Egiptu wobec bogów, ponieważ tworzył połączenie między królestwem boskim i ludzkim. Egipcjanie wierzyli, że bogowie potrzebują świątyń do zamieszkania, a także okresowego odprawiania rytuałów i składania ofiar, aby ich odżywiać. Te rzeczy były dostarczane przez kulty, które nadzorował król, wraz z ich kapłanami i robotnikami. Jednak zgodnie z królewską ideologią budowanie świątyń było wyłącznie dziełem faraona, podobnie jak rytuały, które kapłani zwykle odprawiali w jego zastępstwie. Akty te były częścią podstawowej roli króla: utrzymania maat. Król i naród, który reprezentował, dostarczyli bogom maat, aby mogli nadal wykonywać swoje funkcje, co utrzymywało maat w kosmosie, aby ludzie mogli nadal żyć.

Obecność w świecie ludzi

Chociaż Egipcjanie wierzyli, że ich bogowie są obecni w otaczającym ich świecie, kontakt między sferą ludzką i boską był w większości ograniczony do określonych okoliczności. W literaturze bogowie mogą pojawiać się ludziom w postaci fizycznej, ale w prawdziwym życiu Egipcjanie ograniczali się do bardziej pośrednich środków komunikacji.

Mówiono, że ba boga okresowo opuszcza boską sferę, aby zamieszkać w obrazach tego boga. Zamieszkując te obrazy, bogowie opuścili swój ukryty stan i przybrali postać fizyczną. Dla Egipcjan miejsce lub obiekt, który był dsr – „święty” – był odizolowany i rytualnie czysty, a zatem nadawał się do zamieszkania przez boga. Posągi i płaskorzeźby świątynne, a także szczególne święte zwierzęta, takie jak byk Apis, służyły w ten sposób jako boscy pośrednicy. Sny i transy stanowiły zupełnie inne miejsce interakcji. Wierzono, że w tych stanach ludzie mogą zbliżać się do bogów i czasami otrzymywać od nich wiadomości. Wreszcie, zgodnie z egipskimi wierzeniami o życiu pozagrobowym, dusze ludzkie po śmierci przechodzą do boskiego królestwa. Dlatego Egipcjanie wierzyli, że po śmierci będą istnieć na tym samym poziomie co bogowie i zrozumieją ich tajemniczą naturę.

Ramzes II (drugi od prawej) z bogami Ptah, Amunem i Ra w sanktuarium Wielkiej Świątyni w Abu Simbel.

Świątynie, w których odbywały się państwowe rytuały, wypełnione były wizerunkami bogów. Najważniejszym wizerunkiem świątyni był kultowy posąg w wewnętrznym sanktuarium. Te posągi były zwykle mniejsze niż naturalnej wielkości i wykonane z tych samych cennych materiałów, o których mówiono, że tworzą ciała bogów. Wiele świątyń miało kilka sanktuariów, każde z kultowym posągiem przedstawiającym jednego z bogów w grupie, takiej jak rodzinna triada. Pierwotny bóg miasta był wyobrażany jako jego władca, zatrudniający wielu mieszkańców jako sługi w boskim gospodarstwie domowym, które reprezentowała świątynia. Bogowie rezydujący w świątyniach Egiptu wspólnie reprezentowali cały panteon. Ale wiele bóstw – w tym niektórzy ważni bogowie, a także ci, którzy byli mniejsi lub wrogo nastawieni – nigdy nie otrzymały własnych świątyń, chociaż niektóre były reprezentowane w świątyniach innych bogów.

Aby odizolować świętą moc w sanktuarium od nieczystości świata zewnętrznego, Egipcjanie zamknęli sanktuaria świątynne i znacznie ograniczyli do nich dostęp. W ten sposób ludziom innym niż królowie i arcykapłani odmówiono kontaktu z posągami kultu. Wyjątkiem były procesje festiwalowe, kiedy statuę wynoszono ze świątyni zamkniętej w przenośnej kapliczce, która zwykle ukrywała ją przed widokiem publicznym. Ludzie mieli mniej bezpośrednich środków interakcji. Bardziej publiczne części świątyń często zawierały małe miejsca do modlitwy, od drzwi do wolnostojących kaplic w pobliżu tylnej części budynku świątyni. Wspólnoty budowały również i zarządzały małymi kaplicami na własny użytek, a niektóre rodziny miały kapliczki w swoich domach.

Ingerencje w życie ludzi

Egipscy bogowie byli zaangażowani zarówno w życie ludzkie, jak i w nadrzędny porządek natury. Ten boski wpływ dotyczył głównie Egiptu, ponieważ tradycyjnie uważano, że obce ludy znajdują się poza boskim porządkiem. W Nowym Królestwie, kiedy inne narody znajdowały się pod egipską kontrolą, mówiono, że cudzoziemcy znajdują się pod łagodnymi rządami boga słońca w taki sam sposób jak Egipcjanie.

Mówiono, że Thoth, jako nadzorca czasu, przydzielał stałą długość życia zarówno ludziom, jak i bogom. Mówiono, że inni bogowie również rządzą długością ludzkiego życia, w tym Meschenet i Renenutet, obaj przewodniczyli narodzinom, oraz Shai, uosobienie losu. Tak więc czas i sposób śmierci były głównym znaczeniem egipskiej koncepcji losu, chociaż do pewnego stopnia bóstwa te rządziły również innymi wydarzeniami w życiu. Kilka tekstów odnosi się do bogów wpływających lub inspirujących ludzkie decyzje, działających poprzez „serce” człowieka – siedlisko emocji i intelektu w wierzeniach egipskich. Uważano również, że bóstwa wydają polecenia, instruując króla w zarządzaniu jego królestwem i regulując zarządzanie swoimi świątyniami. Teksty egipskie rzadko wspominają o bezpośrednich poleceniach wydawanych osobom prywatnym, a polecenia te nigdy nie przekształciły się w zestaw narzuconych przez Boga kodeksów moralnych. Moralność w starożytnym Egipcie opierała się na koncepcji maat, która w zastosowaniu do społeczeństwa ludzkiego oznaczała, że ​​każdy powinien żyć w sposób uporządkowany, który nie zakłóca pomyślności innych ludzi. Ponieważ bóstwa były strażnikami maat, wiązała się z nimi moralność. Na przykład, bogowie osądzili moralną sprawiedliwość ludzi po śmierci, aw Nowym Królestwie sądzono, że werdykt niewinności w tym sądzie był konieczny do dopuszczenia do życia pozagrobowego. Ogólnie jednak moralność opierała się na praktycznych sposobach podtrzymywania maat w codziennym życiu, a nie na ścisłych zasadach ustanowionych przez bogów.

Amulet boga Sheda.

Ludzie mieli wolną wolę ignorowania boskiego przewodnictwa i zachowania wymaganego przez maat, ale robiąc to mogli sprowadzić na siebie boską karę. Bóstwo wykonało tę karę, używając swojego ba, siły, która zamanifestowała moc boga w ludzkim świecie. Klęski żywiołowe i ludzkie dolegliwości były postrzegane jako dzieło gniewnych boskich ba. I odwrotnie, bogowie mogli leczyć prawych ludzi z chorób, a nawet przedłużać ich życie. Oba te typy interwencji były ostatecznie reprezentowane przez bóstwa: Sheda, który pojawił się w Nowym Królestwie, by reprezentować boskie ratunek od krzywdy i Petbe, apotropaicznego boga z późnych epok egipskiej historii, który miał pomścić złe uczynki.

Teksty egipskie mają różne poglądy na to, czy bogowie są odpowiedzialni za niesprawiedliwe cierpienia ludzi. Nieszczęście było często postrzegane jako produkt isfet, kosmicznego nieładu, który był przeciwieństwem maat, i dlatego bogowie nie byli winni powodowania złych wydarzeń. Niektóre bóstwa, które były blisko związane z isfet, takie jak Set, można było obwiniać o zamęt na świecie bez obarczania winą innych bogów. Niektóre pisma oskarżają bóstwa o powodowanie ludzkiego nieszczęścia, podczas gdy inne podają teodycee w obronie bogów. Począwszy od Państwa Środka, kilka tekstów łączyło kwestię zła w świecie z mitem, w którym bóg stwórca walczy z ludzkim buntem przeciwko swoim rządom, a następnie wycofuje się z ziemi. Z powodu tego ludzkiego złego zachowania twórca jest oddalony od swojego stworzenia, pozwalając na istnienie cierpienia. Pisma Nowego Królestwa nie kwestionują sprawiedliwej natury bogów tak mocno, jak pisma Państwa Środka. Podkreślają bezpośrednie, osobiste relacje ludzi z bóstwami i moc bogów do ingerowania w ludzkie wydarzenia. Ludzie w tej epoce pokładali wiarę w konkretnych bogów, którzy mieli nadzieję, że pomogą im i ochronią ich przez całe życie. W rezultacie podtrzymywanie ideałów maat stawało się mniej ważne niż zdobywanie przychylności bogów jako sposobu na zagwarantowanie dobrego życia. Nawet faraonowie byli uważani za zależnych od boskiej pomocy, a po zakończeniu Nowego Królestwa na rząd coraz większy wpływ miały wyrocznie przekazujące wolę bogów.

Kult

Oficjalne praktyki religijne, które utrzymywały maat dla dobra całego Egiptu, były powiązane, ale odrębne od praktyk religijnych zwykłych ludzi, którzy szukali pomocy bogów w swoich osobistych problemach. Oficjalna religia obejmowała różnorodne rytuały, oparte na świątyniach. Niektóre obrzędy były wykonywane codziennie, podczas gdy inne były świętami, odbywającymi się w dłuższych odstępach czasu i często ograniczonymi do konkretnej świątyni lub bóstwa. Bogowie otrzymywali swoje ofiary podczas codziennych ceremonii, podczas których ich posągi były ubierane, namaszczane i przedstawiane wraz z pożywieniem jako hymny recytowane na ich cześć. Te ofiary, oprócz utrzymywania maat dla bogów, celebrowały życiodajną hojność bóstw i zachęcały ich do pozostawania życzliwymi, a nie mściwymi.

Kobieta czci Ra-Horakhty, który błogosławi ją promieniami światła.

Festiwale często obejmowały ceremonialną procesję, w której kultowy obraz był wyprowadzany ze świątyni w sanktuarium w kształcie barku. Procesje te służyły różnym celom. W czasach rzymskich, kiedy wierzono, że lokalne bóstwa wszelkiego rodzaju sprawują władzę nad wylewami Nilu, procesje w wielu społecznościach niosły wizerunki świątynne nad brzegi rzeki, aby bogowie mogli wezwać wielką i owocną powódź. Procesje podróżowały również między świątyniami, jak wtedy, gdy wizerunek Hathor ze świątyni Dendera odwiedził jej małżonka Horusa w świątyni Edfu. Rytuały dla boga były często oparte na mitologii tego bóstwa. Takie rytuały miały być powtórzeniem wydarzeń z mitycznej przeszłości, odnawianiem dobroczynnych skutków wydarzeń pierwotnych. Na festiwalu Khoiak ku czci Ozyrysa jego śmierć i zmartwychwstanie zostały rytualnie odtworzone w czasie, gdy zaczęły kiełkować plony. Powracająca zieleń symbolizowała odnowienie własnego życia boga.

Osobista interakcja z bogami przybierała różne formy. Osoby pragnące informacji lub porady konsultowały się z wyroczniami, prowadzonymi przez świątynie, które miały przekazywać bogom odpowiedzi na pytania. Amulety i inne wizerunki bóstw opiekuńczych były używane do odpędzania demonów, które mogłyby zagrażać ludzkiemu dobru lub do nadania noszącemu pozytywnych cech boga. Prywatne rytuały odwoływały się do mocy bogów do osiągania osobistych celów, od leczenia chorób po przeklinanie wrogów. Praktyki te wykorzystywały heka, tę samą magię, której używali bogowie, którą podobno twórca dał ludziom, aby mogli odeprzeć nieszczęście. Odprawiający prywatny ryt często przyjmował rolę boga w micie, a nawet groził bóstwu, by zaangażować bogów w osiągnięcie celu. Takie rytuały współistniały z prywatnymi ofiarami i modlitwami, a wszystkie trzy uznawano za skuteczne metody uzyskania boskiej pomocy.

Modlitwy i prywatne ofiary są ogólnie nazywane „pobożnością osobistą”: akty, które odzwierciedlają bliski związek między jednostką a bogiem. Niewiele jest dowodów na osobistą pobożność przed Nowym Królestwem. Ofiary wotywne i osobiste imiona, z których wiele ma charakter teoforyczny, sugerują, że zwykli ludzie czuli jakiś związek między sobą a swoimi bogami, ale mocne dowody oddania bóstwom stały się widoczne dopiero w Nowym Królestwie, osiągając szczyt pod koniec tej epoki. Uczeni nie zgadzają się co do znaczenia tej zmiany – czy bezpośrednia interakcja z bogami była nowym rozwojem, czy też rozwinięciem starszych tradycji. Egipcjanie wyrażali teraz swoje oddanie poprzez nową różnorodność działań w świątyniach i wokół nich. Swoje modlitwy i podziękowania za boską pomoc zapisali na stelach. Składali ofiary w postaci figurek, które przedstawiały bogów, do których się modlili, lub które symbolizowały pożądany rezultat; tak więc płaskorzeźba Hathor i statuetka kobiety mogą reprezentować modlitwę o płodność. Czasami ktoś obierał za patrona konkretnego boga, dedykując swoją własność lub pracę kultowi tego boga. Praktyki te kontynuowane były w ostatnich okresach historii Egiptu. Te późniejsze epoki przyniosły więcej innowacji religijnych, w tym praktykę dawania mumii zwierzęcych jako ofiary bóstwom przedstawionym w postaci zwierzęcej, takim jak mumie kotów ofiarowane kociej bogini Bastet. Niektóre z głównych bóstw z mitów i oficjalnej religii rzadko były przywoływane w kulcie ludowym, ale wielu wielkich bogów państwowych było ważnych w tradycji ludowej.

Kult niektórych egipskich bogów rozprzestrzenił się na sąsiednie ziemie, zwłaszcza na Kanaan i Nubię w okresie Nowego Państwa, kiedy regiony te znajdowały się pod kontrolą faraonów. W Kanaanie wywożone bóstwa, w tym Hathor, Amon i Set, często były synkretyzowane z rodzimymi bogami, którzy z kolei rozprzestrzenili się do Egiptu. Bóstwa egipskie mogły nie mieć stałych świątyń w Kanaanie, a ich znaczenie tam zmalało po tym, jak Egipt utracił kontrolę nad regionem. W przeciwieństwie do tego, w Nubii zbudowano wiele świątyń głównych egipskich bogów i deifikowanych faraonów. Po zakończeniu tam egipskich rządów, importowani bogowie, zwłaszcza Amon i Izyda, zostali zsynchronizowani z lokalnymi bóstwami i pozostali częścią religii niezależnego królestwa Kusz w Nubii. Bogowie ci zostali włączeni do nubijskiej ideologii królestwa, podobnie jak w Egipcie, tak że Amon był uważany za boskiego ojca króla, a Izyda i inne boginie były związane z królową nubijską, kandake. Niektóre bóstwa sięgały dalej. Taweret stała się boginią na Krecie minojskiej, a wyrocznia Amona w Siwa Oasis była znana i konsultowana przez ludzi w całym regionie Morza Śródziemnego.

Jupiter Ammon, połączenie Amona i rzymskiego boga Jowisza.

Pod panowaniem greckiej dynastii Ptolemeuszy, a następnie panowania rzymskiego, Grecy i Rzymianie wprowadzili do Egiptu własne bóstwa. Ci przybysze utożsamiali egipskich bogów z ich własnymi, jako część grecko-rzymskiej tradycji interpretatio graeca. Kult rodzimych bogów nie został pochłonięty przez kult obcych. Zamiast tego bogowie greccy i rzymscy zostali przyjęci jako przejawy egipskich. Kulty egipskie czasami zawierały język grecki, filozofię, ikonografię, a nawet architekturę świątyń. W międzyczasie kulty kilku egipskich bóstw – szczególnie Izydy, Ozyrysa, Anubisa, formy Horusa o imieniu Harpokrates i połączonego grecko-egipskiego boga Serapisa – zostały przyjęte do religii rzymskiej i rozprzestrzeniły się w całym Imperium Rzymskim. Cesarze rzymscy, podobnie jak przed nimi królowie Ptolemeuszowie, wzywali Izydę i Serapisa do poparcia ich władzy w Egipcie i poza nim. W złożonej mieszance tradycji religijnych imperium, Thoth został przemieniony w legendarnego nauczyciela ezoterycznego Hermesa Trismegistosa, a Izyda, czczona od Wielkiej Brytanii po Mezopotamię, stała się przedmiotem tajemniczego kultu w stylu greckim. Izyda i Hermes Trismegistus byli wybitni w zachodniej tradycji ezoterycznej, która wyrosła z rzymskiego świata religijnego.

Świątynie i kulty w samym Egipcie podupadły, gdy gospodarka rzymska podupadła w III wieku naszej ery, a począwszy od IV wieku, chrześcijanie stłumili cześć egipskich bóstw. Ostatnie formalne kulty, w Philae, wymarły w piątym lub szóstym wieku. Większość wierzeń otaczających samych bogów zniknęła w ciągu kilkuset lat, pozostając w tekstach magicznych w siódmym i ósmym wieku. W przeciwieństwie do tego, wiele praktyk związanych z ich kultem, takich jak procesje i wyrocznie, zostało dostosowanych do ideologii chrześcijańskiej i przetrwało jako część Kościoła koptyjskiego. Biorąc pod uwagę wielkie zmiany i różnorodne wpływy w kulturze egipskiej od tamtego czasu, uczeni nie są zgodni co do tego, czy jakiekolwiek współczesne praktyki koptyjskie wywodzą się od praktyk religijnych faraonów. Ale wiele świąt i innych tradycji współczesnych Egipcjan, zarówno chrześcijańskich, jak i muzułmańskich, przypomina kult bogów ich przodków.

Zobacz też

• Lista bóstw starożytnego Egiptu

Źródła

Bibliografia

• James P.J.P. Allen James P.J.P., Monotheism: The Egyptian Roots, „Archaeology Odyssey”, 3, 2, 1999 . Brak numerów stron w czasopiśmie
• James P.J.P. Allen James P.J.P., Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs, Third Edition, Cambridge University Press, 2014, ISBN 978-1-107-05364-9 . Brak numerów stron w książce
• Ba, [w:] James P.J.P. Allen James P.J.P., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 1, Oxford University Press, 2001, s. 161–162, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• Amulets, [w:] Carol A.R.C.A.R. Andrews Carol A.R.C.A.R., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 1, Oxford University Press, 2001, s. 75–82, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• JanJ. Assmann JanJ., The Search for God in Ancient Egypt, Cornell University Press, 2001, ISBN 0-8014-3786-5 . Brak numerów stron w książce
• JohnJ. Baines JohnJ., Fecundity Figures: Egyptian Personification and the Iconology of a Genre, Griffith Institute, 2001, ISBN 978-0-8014-3786-1 . Brak numerów stron w książce
• Society, Morality, and Religious Practice, [w:] JohnJ. Baines JohnJ., Religion in Ancient Egypt: Gods, Myths, and Personal Practice, Cornell University Press, 1991, s. 123–200, ISBN 978-0-8014-9786-5 .
• Presenting and Discussing Deities in New Kingdom and Third Intermediate Period Egypt, [w:] JohnJ. Baines JohnJ., Reconsidering the Concept of Revolutionary Monotheism, Eisenbrauns, 2011, s. 41–89, ISBN 978-1-57506-199-3 .
• Divinity, [w:] Marie-AngeM.A. Bonhême Marie-AngeM.A., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 1, Oxford University Press, 2001, s. 401–406, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• Deities and Demons: Introduction, [w:] PhilippeP. Borgeaud PhilippeP., Religions of the Ancient World: A Guide, The Belknap Press of Harvard University Press, 2004, s. 392–393, ISBN 978-0-674-01517-3 .
• DagmarD. Budde DagmarD., Epithets, Divine, [w:] UCLA Encyclopedia of Egyptology, Department of Near Eastern Languages and Cultures, UC Los Angeles, 2011, ISBN 978-0615214030 [dostęp 2015-04-04] .???
• RosalieR. David RosalieR., Religion and Magic in Ancient Egypt, Penguin, 2002, ISBN 978-0-14-026252-0 . Brak numerów stron w książce
• FrançoiseF. Dunand FrançoiseF., ChristianeCh. Zivie-Coche ChristianeCh., Gods and Men in Egypt: 3000 BCE to 395 CE, Cornell University Press, 2004, ISBN 978-0-8014-8853-5 . Brak numerów stron w książce
• Gods as a Frame of Reference: On Thinking and Concepts of Thought in Ancient Egypt, [w:] GertieG. Englund GertieG., The Religion of the Ancient Egyptians: Cognitive Structures and Popular Expressions, S. Academiae Ubsaliensis, 1989, s. 7–27, ISBN 978-91-554-2433-6 .
• The Treatment of Opposites in Temple Thinking and Wisdom Literature, [w:] GertieG. Englund GertieG., The Religion of the Ancient Egyptians: Cognitive Structures and Popular Expressions, S. Academiae Ubsaliensis, 1989, s. 77–87, ISBN 978-91-554-2433-6 .
• RolandR. Enmarch RolandR., Theodicy, [w:] UCLA Encyclopedia of Egyptology, Department of Near Eastern Languages and Cultures, UC Los Angeles, 2008, ISBN 978-0615214030 .???, data dostępu?
• Trade and Cult, [w:] Paul JohnP.J. Frandsen Paul JohnP.J., The Religion of the Ancient Egyptians: Cognitive Structures and Popular Expressions, S. Academiae Ubsaliensis, 1989, s. 95–108, ISBN 978-91-554-2433-6 .
• Faeces of the Creator or the Temptations of the Dead, [w:] Paul JohnP.J. Frandsen Paul JohnP.J., Ancient Egyptian Demonology: Studies on the Boundary between the Demonic and the Divine in Egyptian Magic, Peeters, 2011, s. 25–62, ISBN 978-90-429-2040-8 .
• DavidD. Frankfurter DavidD., Religion in Roman Egypt: Assimilation and Resistance, Princeton University Press, 1998, ISBN 978-0-691-07054-4 . Brak numerów stron w książce
• Histories: Egypt, Later Period, [w:] DavidD. Frankfurter DavidD., Religions of the Ancient World: A Guide, The Belknap Press of Harvard University Press, 2004, s. 159–164, ISBN 978-0-674-01517-3 .
• Sokar, [w:] CatherineC. Graindorge CatherineC., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 3, Oxford University Press, 2001, s. 305–307, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• CarolynC. Graves-Brown CarolynC., Dancing for Hathor: Women in Ancient Egypt, Continuum, 2010, ISBN 978-1-8472-5054-4 . Brak numerów stron w książce
• Isis, [w:] J. GwynJ.G. Griffiths J. GwynJ.G., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 2, Oxford University Press, 2001, s. 188–191, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• Temples, [w:] RolfR. Gundlach RolfR., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 3, Oxford University Press, 2001, s. 363–379, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• GeorgeG. Hart GeorgeG., The Routledge Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses, Second Edition, Routledge, 2005, ISBN 978-0-203-02362-4 . Brak numerów stron w książce
• ErikE. Hornung ErikE., Conceptions of God in Egypt: The One and the Many, Cornell University Press, 1982, ISBN 978-0-8014-1223-3 . Brak numerów stron w książce
• Wisdom Tradition, [w:] Gerald E.G.E. Kadish Gerald E.G.E., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 3, Oxford University Press, 2001, s. 507–510, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• HolgerH. Kockelmann HolgerH., Philae, [w:] UCLA Encyclopedia of Egyptology, Department of Near Eastern Languages and Cultures, UC Los Angeles, 2012, ISBN 978-0615214030 .???, data dostępu?
• Sculpture: Divine Sculpture, [w:] Arielle P.A.P. Kozloff Arielle P.A.P., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 3, Oxford University Press, 2001, s. 242–246, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• Deities and Demons: Egypt, [w:] ChristianCh. Leitz ChristianCh., Religions of the Ancient World: A Guide, The Belknap Press of Harvard University Press, 2004, s. 393–396, ISBN 978-0-674-01517-3 .
• Barbara S.B.S. Lesko Barbara S.B.S., The Great Goddesses of Egypt, University of Oklahoma Press, 1999, ISBN 978-0-8061-3202-0 . Brak numerów stron w książce
• Ancient Egyptian Cosmogonies and Cosmology, [w:] Leonard H.L.H. Lesko Leonard H.L.H., Religion in Ancient Egypt: Gods, Myths, and Personal Practice, Cornell University Press, 1991, s. 89–122, ISBN 978-0-8014-9786-5 .
• The Theology of Cult Statues in Ancient Egypt, [w:] DavidD. Lorton DavidD., Born in Heaven, Made on Earth: The Making of the Cult Image in the Ancient Near East, Eisenbrauns, 1999, s. 123–210, ISBN 978-1-57506-024-8 .
• RitaR. Lucarelli RitaR., Demons (benevolent and malevolent), [w:] UCLA Encyclopedia of Egyptology, Department of Near Eastern Languages and Cultures, UC Los Angeles, 2010, ISBN 978-0615214030 .???, data dostępu?
• Religion, [w:] Ulrich H.U.H. Luft Ulrich H.U.H., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 3, Oxford University Press, 2001, s. 139–145, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• MichelaM. Luiselli MichelaM., Personal Piety (modern theories related to), [w:] UCLA Encyclopedia of Egyptology, Department of Near Eastern Languages and Cultures, UC Los Angeles, 2008, ISBN 978-0615214030 .???, data dostępu?
• DimitriD. Meeks DimitriD., ChristineCh. Favard-Meeks ChristineCh., Daily Life of the Egyptian Gods, Cornell University Press, 1996, ISBN 978-0-8014-8248-9 . Brak numerów stron w książce
• Demons, [w:] DimitriD. Meeks DimitriD., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 1, Oxford University Press, 2001, s. 375–378, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• Western Desert, [w:] Anthony J.A.J. Mills Anthony J.A.J., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 3, Oxford University Press, 2001, s. 497–501, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• DominicD. Montserrat DominicD., Akhenaten: History, Fantasy, and Ancient Egypt, Routledge, 2000, ISBN 978-0-415-18549-3 . Brak numerów stron w książce
• SiegfriedS. Morenz SiegfriedS., Ancient Egyptian Religion, Methuen, 1973, ISBN 978-0-8014-8029-4 . Brak numerów stron w książce
• Kings and Kingship in Ancient Nubia, [w:] Robert G.R.G. Morkot Robert G.R.G., Ancient Nubia: African Kingdoms on the Nile, The American University in Cairo Press, 2012, s. 118–124, ISBN 978-977-416-478-1 .
• The Temple at Ras el-Soda. Is It an Isis Temple? Is It Greek, Roman, Egyptian, or Neither? And So What?, [w:] FrederickF. Naerebout FrederickF., Nile into Tiber: Egypt in the Roman World. Proceedings of the IIIrd International Conference of Isis Studies, Faculty of Archaeology, Leiden University, May 11–14 2005, Brill, 2007, s. 506–554, ISBN 978-90-04-15420-9 .
• Saphinaz-AmalS.A. Naguib Saphinaz-AmalS.A., Survivals of Pharaonic Religious Practices in Contemporary Coptic Christianity, [w:] UCLA Encyclopedia of Egyptology, Department of Near Eastern Languages and Cultures, UC Los Angeles, 2008, ISBN 978-0615214030 .???, data dostępu?
• Piety, [w:] BoyoB. Ockinga BoyoB., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 3, Oxford University Press, 2001, s. 44–47, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• GeraldineG. Pinch GeraldineG., Egyptian Mythology: A Guide to the Gods, Goddesses, and Traditions of Ancient Egypt, Oxford University Press, 2002, ISBN 978-0-19-517024-5 . Brak numerów stron w książce
• Magic: An Overview, [w:] Robert K.R.K. Ritner Robert K.R.K., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 2, Oxford University Press, 2001, s. 321–326, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• An Eternal Curse upon the Reader of These Lines, [w:] Robert K.R.K. Ritner Robert K.R.K., Ancient Egyptian Demonology: Studies on the Boundary between the Demonic and the Divine in Egyptian Magic, Peeters, 2011, s. 3–24, ISBN 978-90-429-2040-8 .
• Color Symbolism, [w:] GayG. Robins GayG., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 1, Oxford University Press, 2001, s. 291–293, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• Demons as Reflections of Human Society, [w:] AlessandroA. Roccati AlessandroA., Ancient Egyptian Demonology: Studies on the Boundary between the Demonic and the Divine in Egyptian Magic, Peeters, 2011, s. 89–96, ISBN 978-90-429-2040-8 .
• The Hellenistic Face of Isis: Cosmic and Saviour Goddess, [w:] Giulia SfameniG.S. Gasparro Giulia SfameniG.S., Nile into Tiber: Egypt in the Roman World. Proceedings of the IIIrd International Conference of Isis Studies, Faculty of Archaeology, Leiden University, May 11–14, 2005, Brill, 2007, s. 40–72, ISBN 978-90-04-15420-9 .
• Divinity and Deities in Ancient Egypt, [w:] David P.D.P. Silverman David P.D.P., Religion in Ancient Egypt: Gods, Myths, and Personal Practice, Cornell University Press, 1991, s. 7–87, ISBN 978-0-8014-9786-5 .
• Esotericism and Mysticism: Hermeticism, [w:] Peter T.P.T. Struck Peter T.P.T., Religions of the Ancient World: A Guide, The Belknap Press of Harvard University Press, 2004, s. 650–652, ISBN 978-0-674-01517-3 .
• EmilyE. Teeter EmilyE., Religion and Ritual in Ancient Egypt, Cambridge University Press, 2011, ISBN 978-0-521-61300-2 . Brak numerów stron w książce
• Cults: An Overview, [w:] Stephen E.S.E. Thompson Stephen E.S.E., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 1, Oxford University Press, 2001, s. 326–332, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• Vincent AriehV.A. Tobin Vincent AriehV.A., Theological Principles of Egyptian Religion, P. Lang, 1989, ISBN 978-0-8204-1082-1 . Brak numerów stron w książce
• ClaudeC. Traunecker ClaudeC., The Gods of Egypt, Cornell University Press, 2001, ISBN 978-0-8014-3834-9 . Brak numerów stron w książce
• Kamutef, [w:] ClaudeC. Traunecker ClaudeC., The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 2, Oxford University Press, 2001, s. 221–222, ISBN 978-0-19-510234-5 .
• LanaL. Troy LanaL., Patterns of Queenship in Ancient Egyptian Myth and History, Acta Universitatis Upsaliensis, 1986, ISBN 978-91-554-1919-6 . Brak numerów stron w książce
• Aegyptiaca Romana: The Widening Debate, [w:] Miguel JohnM.J. Versluys Miguel JohnM.J., Nile into Tiber: Egypt in the Roman World. Proceedings of the IIIrd International Conference of Isis Studies, Faculty of Archaeology, Leiden University, May 11–14, 2005, Brill, 2007, s. 1–14, ISBN 978-90-04-15420-9 .
• DietrichD. Wildung DietrichD., Egyptian Saints: Deification in Pharaonic Egypt, New York University Press, 1977, ISBN 978-0-8147-9169-1 . Brak numerów stron w książce
• Richard H.R.H. Wilkinson Richard H.R.H., The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt, Thames & Hudson, 2003, ISBN 978-0-500-05120-7 . Brak numerów stron w książce
• TobyT. Wilkinson TobyT., Early Dynastic Egypt, Routledge, 1999, ISBN 978-0-203-02438-6 . Brak numerów stron w książce
• Nubian Religion, [w:] Janice W.J.W. Yellin Janice W.J.W., Ancient Nubia: African Kingdoms on the Nile, The American University in Cairo Press, 2012, s. 125–144, ISBN 978-977-416-478-1 .

Zalecane lektury

• Lexikon der ägyptischen Götter und Götterbezeichnungen, Peeters, 2002 . Brak numerów stron w książce Vol. I: ISBN 978-90-429-1146-8; Vol. II: ISBN 978-90-429-1147-5; Vol. III: ISBN 978-90-429-1148-2; Vol. IV: ISBN 978-90-429-1149-9; Vol. V: ISBN 978-90-429-1150-5; Vol. VI: ISBN 978-90-429-1151-2; Vol. VII: ISBN 978-90-429-1152-9; Vol. VIII: ISBN 978-90-429-1376-9.
• BarbaraB. Watterson BarbaraB., Gods of Ancient Egypt, Guild Publishing, 1984, ISBN 978-0-7134-4523-7 . Brak numerów stron w książce

Odnośniki zewnętrzne

• Gods and goddesses in ancient Egyptian belief na witrynie Digital Egypt for Universities