Lichwa
Lichwa – udzielanie nieetycznych pożyczek, z uwagi na zawyżone odsetki lub inne opłaty, w wyniku czego następuje nieuczciwe wzbogacenie się pożyczkodawcy[1].
Lichwa jest uważana za instytucję nieetyczną, której istotą jest czerpanie korzyści ze słabszej pozycji finansowej dłużnika. Jako niemoralną potępiają ją wszystkie główne religie: chrześcijaństwo[2], islam[3] i buddyzm[4]. Jednak sposób rozumienia lichwy, jak i grup osób, którym nie należy udzielać pożyczek na lichwiarskich warunkach, był zróżnicowany w poszczególnych religiach. W judaizmie zakaz lichwy dotyczy jedynie osób wyznania mojżeszowego[5]. W średniowiecznym chrześcijaństwie utożsamiano lichwę z pobieraniem odsetek od pożyczek w ogóle, co znalazło odzwierciedlenie w tekstach średniowiecznych filozofów chrześcijańskich, w tym św. Tomasza z Akwinu, który potępia tę praktykę jako sprzedaż czegoś, co nie istnieje (łac. quia venditur id quo non est)[6]. Lichwa (arab. riba) rozumiana jako pomnażanie bogactwa z niematerialnych źródeł jest również zakazana w islamie, co było jednym z głównych bodźców rozwoju tzw. bankowości islamskiej. Wiele państw wprowadziło regulacje prawne ograniczające wysokość odsetek[7].
Regulacje prawne w Polsce
[edytuj | edytuj kod]W Polsce wysokość maksymalnych odsetek od pożyczek określona jest w art. 359 § 21 Kodeksu cywilnego[8] do dwukrotności wysokości odsetek ustawowych. Zmiany zostały wprowadzone w styczniu 2016 r.
Ponadto art. 13 ustawy o kredycie konsumenckim[9] nakłada na pożyczających obowiązek podania rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania i całkowitej kwoty do zapłaty przez konsumenta zaciągającego kredyt, jeszcze przed zawarciem umowy.
Lichwa (wyzysk) jest przestępstwem, opisanym w art. 304 Kodeksu karnego, zagrożonym karą do 3 lat pozbawienia wolności. Pokrzywdzonym może być osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, jeżeli znajduje się w przymusowym położeniu, a pożyczający jest uprawniony z tytułu umowy do niewspółmiernego świadczenia wzajemnego[10]. Jest to przestępstwo kierunkowe (sprawca musi działać z określonym zamiarem), formalne (do zaistnienia wystarczy samo zawarcie umowy). Przez „przymusowe położenie” rozumie się „tak trudną sytuację pokrzywdzonego, iż zmusza go ona do zawarcia niekorzystnej umowy, bez której nie jest możliwa poprawa tego położenia”[11]. Chodzi o subiektywne odczucie znajdowania się w takiej sytuacji, a przyczyny jej zaistnienia są obojętne. Sprawca musi działać umyślnie, w zamiarze bezpośrednim: zdając sobie sprawę z przymusowego położenia pokrzywdzonego, działać w celu osiągnięcia korzyści kosztem pokrzywdzonego[12].
Chrześcijaństwo
[edytuj | edytuj kod]
Starożytni chrześcijanie potępiali lichwę[13]. Bazyli Wielki przedstawiał ją jako zbytek niesprawiedliwości[14], o lichwie pisali też Grzegorz z Nazjanzu[15], Jan Chryzostom[16], Leon I Wielki[17] i Ambroży z Mediolanu[18]. To stanowisko podtrzymywali teologowie średniowieczni. Tomasz z Akwinu wypowiedział się przeciwko lichwie w Sumie teologicznej[19]. Potępienie lichwy znajduje się także m.in. w tekstach św. Bonawentury, Antonina oraz Kajetana[20].
Kościół katolicki potępiał lichwę na soborach powszechnych, mających dla niego dogmatyczne znaczenie. Sobór laterański III (1179) zabraniał lichwiarzom przystępowania do eucharystii i chrześcijańskiego pogrzebu. Sobór laterański IV (1215) zagroził Żydom utratą prawa do handlu z chrześcijanami, jeżeli będą pobierać „zbyt wysokie i przekraczające miarę odsetki”. Sobór lyoński II (1274) określił lichwę jako „przeklętą i haniebną przez prawa Boże i ludzkie, zakazaną przez Pismo Święte, tak w Starym, jak i w Nowym Testamencie”[21]. Sobór wienneński (1311–1312) nałożył na lichwiarzy ekskomunikę, a tych, którzy „śmialiby z uporem twierdzić, że uprawianie lichwy nie jest grzechem”, nakazał ukarać jako heretyków[22]. Sobór laterański V (1512–1517) ustosunkował się do kwestii pobierania opłat przez banki pobożne za udzielanie pożyczek i stwierdził, że nie są one lichwiarskie, jeśli mają za zadanie wyłącznie pokrycie kosztów funkcjonowania tych instytucji, a nie osiągnięcie przez nie zysku[23].
Benedykt XIV w 1745 r. opublikował encyklikę Vix pervenit poświęconą kwestii niegodziwych zysków[24]. Stolica Apostolska w wypowiedzi z 1830 r. stwierdziła, że praktykę lichwy można tolerować ze względu na niegodziwość czasów, jednocześnie ciągle ją potępiając. Uznano, że z powodu trudnych warunków, w jakich znajdują się katolicy, nie należy nalegać na wykonywanie prawa Boskiego i naturalnego o lichwie oraz trzeba je zostawić w zawieszeniu do lepszych czasów[25]. Aktualne nauczanie katolickiej nauki społecznej w kwestii lichwy przedstawia następująco:
Aczkolwiek w działalności ekonomicznej lub finansowej poszukiwanie sprawiedliwego zysku jest do przyjęcia, to lichwa jest moralnie potępiona: „Przez lichwiarstwo i chęć zarobku, powodujące głód i śmierć swoich współbraci, spekulanci pośrednio popełniają zabójstwo, za które są odpowiedzialni”. Takie potępienie rozciąga się również na międzynarodowe stosunki ekonomiczne, zwłaszcza gdy dotyczy to sytuacji krajów mniej rozwiniętych, w których nie można stosować „systemów finansowych, prowadzących do nadużyć i lichwiarstwa». W ostatnim czasie Urząd Nauczycielski Kościoła wypowiedział się w sposób zdecydowany i jasny przeciwko tej jakże dramatycznej i rozległej praktyce: „nie pożyczać pieniędzy na lichwę, będącą plagą, która również i w naszych czasach jest haniebną praktyką, zdolną zniszczyć życie wielu osób.”[26]
Islam
[edytuj | edytuj kod]
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Wielka Encyklopedia PWN: Lichwa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965, s. 498.
- ↑ Łk. 6, 34–35; Efez. 5, 8–11.
- ↑ Koran 2:275–280; 3:130; 4:161; 30:39.
- ↑ Mowa Buddy Siakjamuniego w Benares [online], mahajana.net [dostęp 2015-11-21].
- ↑ 5 Mojż. 23, 19–20.
- ↑ E. Gilson, Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu, Warszawa: PAX, 1988.
- ↑ Matthew Bishop: Essential economics: an A−Z guide. New York: Bloomberg Press, 2009, s. 323. ISBN 978-1-57660-351-2.
- ↑ Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1360).
- ↑ Ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. z 2024 r. poz. 1497).
- ↑ Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1138).
- ↑ A. Marek, Komentarz do art. 304 k.k., [w:] idem, Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, LEX/el. 2015.
- ↑ M. Kulik, Komentarz do art. 304 k.k., [w:] M. Mozgawa, Kodeks karny. Komentarz, wyd. V, LEX/el. 2015.
- ↑ Zwłaszcza na ten temat zob. Maciej Wojcieszak, Lichwa i sprawy majątkowe chrześcijan w świetle postanowień zachodniorzymskich zgromadzeń biskupich IV i V w., „Argumenta Historica” 3 (2016), s. 124–137.
- ↑ „Jest to przeklęta córka chciwości i przywiązania do rzeczy ziemskich”. Ks. Ambroży Guillois, Wykład historyczny, dogmatyczny, moralny, liturgiczny i kanoniczny wiary katolickiej. Dzieło ofiarowane Ojcu św. Piusowi IX, zaszczycone podziękowaniem Jego Świątobliwości, tudzież aprobatą i pochwałami wielu kardynałów, arcybiskupów i biskupów, Wilno 1863, s. 345, 346.
- ↑ „Pismo święte zabrania wyraźnie lichwy jako nieprawego środka wzbogacenia się (...). Nasze księgi święte zabraniają we wszystkim wymagać więcej nad to, co dano. Wszystko czego się żąda więcej nad pożyczkę, nazywa się lichwą; nakazuję lichwiarzowi zwrócić co wziął”. Tamże, s. 345, 346.
- ↑ „Lichwa zarówno szkodliwą jest dla tego kto ją płaci, i dla tego kto ją bierze; gubi duszę ostatniego a nędzę pierwszego powiększa”. Tamże, s. 345, 346.
- ↑ „Jakikolwiek obrót rzeczy wezmą, lichwiarz zawsze traci, jeśli postrada to co pożyczył; lecz jeszcze nieszczęśliwszy, gdy bierze więcej nad to co pożyczył. Ciągnie zyski ze swych pieniędzy, śmierć zadaje duszy swojej”. Tamże, s. 345, 346.
- ↑ Por. O Tobiaszu (De Tobia – CSEL 32/2,519-573 wyd. C. Schenkl), w: Tenże, Wybór pism. J. Jundziłł, ks. P. Libera, ks. K. Obrycki, R. Pankiewicz, ks. W. Szołdrski (przekład), J. Jundziłł, ks. P. Libera, Ks. K. Obrycki, R. Pankiewicz (Wstęp i opracowanie), Warszawa: ATK 1986, s. 80–121, PSP 35 cz. 2.; zob. też Wstęp omawiający to zagadnienie w epoce patrystycznej, tamże, s. 57–79.
- ↑ „Pożyczający pieniądze przenosi posiadanie ich na tego, kto od niego pożycza; ten przeto, któremu pieniądze pożyczono, posiada je na własne ryzyko i obowiązany jest oddać je w całości: stąd wniosek, że nie wolno wierzycielowi żądać więcej, niż pożyczył”. Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, II, II, q. 78, a. 1. i „Natomiast człowiek, który powierza swe pieniądze czy to kupcowi czy wytwórcy w formie jakiegokolwiek rodzaju spółki, nie przenosi na tego kupca czy wytwórcę posiadania swoich pieniędzy, przeciwnie te pieniądze pozostają nadal jego własnością; skutkiem tego kupiec handluje tymi pieniędzmi na ryzyko ich właściciela, podobnież wytwórca na jego ryzyko używa tych pieniędzy do produkcji. Wobec takiego stanu rzeczy wolno pożyczającemu godziwie domagać się części zysku, płynącego z danego przedsiębiorstwa, jako że zysk ten płynie z jego własności”. Tomasz z Akwinu, Suma Teologiczna, II, II, q. 78, a. 1.
- ↑ Ks. W. Szcześniak (red.), Słownik apologetyczny wiary katolickiej podług D-ra Jana Jaugey’a, t. III, Warszawa 1894, s. 291.
- ↑ „Przez całe życie mają być uważani za pozbawionych czci, a jeśli się nie opamiętają, należy ich pozbawić chrześcijańskiego pogrzebu” Sobory Kościoła Katolickiego – Lioński II [online], soborowa.strefa.pl [dostęp 2015-11-21].
- ↑ Sobory Kościoła Katolickiego – Wienneński [online], soborowa.strefa.pl [dostęp 2015-11-21].
- ↑ My (...) z aprobatą świętego soboru, oświadczamy i stwierdzamy, że wspomniane «banki pobożne» ustanowione przez państwa, a powagą Stolicy Apostolskiej dotychczas aprobowane i potwierdzone, w których ze względu na ich koszty i wynagrodzenie strat pobiera się jakąś opłatę na same pensje ich zarządców i inne rzeczy związane (jak powiedziano wyżej) z ich utrzymaniem ze względu na zwrot ich kosztów, nie przejawiają oznak zła ani podniety do grzechu, ani w żaden sposób nie są naganne, byleby opłata ponad kapitał nie przynosiła im zysku”. Sobory Kościoła Katolickiego – Laterański V [online], soborowa.strefa.pl [dostęp 2015-11-21].
- ↑ „Natura grzechu zwanego lichwą ma swoje właściwe miejsce i źródło w kontrakcie pożyczki. Ten finansowy kontrakt uzgodniony między stronami żąda, z samej swej natury, żeby jedna osoba zwróciła drugiej tylko tyle, ile otrzymała. Grzech polega na tym, że czasami kredytodawca żąda więcej, niż pożyczył. Zatem utrzymuje on, że należy mu się pewien zysk poza tym, co pożyczył, ale jakikolwiek zysk (...) jest bezprawny i lichwiarski. (...) Nie można darować grzechu lichwy dowodząc, że zysk nie jest wysoki czy nadmierny, lecz raczej umiarkowany czy mały (...). Prawo rządzące pożyczkami polega nieodzownie na równości tego, co jest pożyczone i zwrócone (...). Dlatego, jeśli ktoś otrzymuje odsetki, musi zwrócić przywłaszczone mienie zgodnie z wzajemnym zobowiązaniem sprawiedliwości”. Benedykt XIV, Vix pervenit, 3, I-II.
- ↑ Ks. W. Szcześniak (red.), dz. cyt., s. 295.
- ↑ Kompendium nauki społecznej Kościoła, Wydawnictwo JEDNOŚĆ, Kielce 2005, nr 341.