Siriya

Siriya (arabsha: سُورِيَا, Sūriyā), Siriya Arab Respublikası (arabsha: الجمهورية العربية السورية, al-Jumhūriyya l-'Arapya s-Sūriyya) — Batıs Aziyadaǵı mámleket. Orta teńizdiń arqa jaǵaыında jaylasqan. Maydanı 185,2 mıń km². Xalqı 17,2 million adam (2002). Paytaxtı - Damashq qalası. Basqarıw jaǵınan 14 wálayat (qáwipsizlik) qa bólinedi. 2011-jılda baslanǵan Arab báhári nátiyjesinde mámlekette siyasiy qararsızlıq júzege keldi. Házirgi kúnde mámlekette tınıshsızlıq húkim júrgizip atır.

Mámleketlik basqarıw principi

Siriya - respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1973-jıl 12-martta qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı - prezident (2000-jıldan Bashshor Asad), ol milliy referendumda 7 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Xalıq keńesi (parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident hám ministrler Keńesi ámelge asıradı.

Tábiyatı

Teńiz jaǵasınıń kópshilik bólimi tóbelik hám taslaqlı tegistawlıqtan, az bólimi oypatlıq (eni 20-30 km) tan ibarat. Batıs hám qublada Antilivan taw dizbegi hám biyikligi 2814 m ge shekem bolǵan Ash-Shayx tawı jaylasqan. Siriya aymaǵınıń úlken bólimin batıstan shıǵısqa qaray tómenlep baratuǵın plato iyelegen. Batısta Ansoriya hám Az-Zaviya taw dizbekleri, qubla-batısta Ad-Duruz (eń biyik noqatı 1803 m) vulkan dizbegi jaylasqan. Siriya aymaǵınıń qubla-shıǵısın Siriya shóliniń bir bólimi, arqa-shıǵısın Jáziyra platosı quraydı. Neft, temir, mıs, marganets, xromit, altınkúkirt hám basqa kánler bar. Íqlımı Orta teńizge tán subtropikalıq ıqlım. Qıs hám báhárde jawın kóp, jazı qurǵaq. Ortasha tempatura yanvarda 12°, avgustta 27°; jıllıq jawın 700 mm den kem. Mámleket shıǵısında qurǵaq kontinental ıqlım. Furot dáryasınıń Siriya aymaǵındaǵı uzınlıǵı 675 km, onıń tiykarǵı aǵısları - Xobur hám Balix. Arqa-shıǵıs shegara boylap Dajla dáryası ótedi, arqa-batısta Orta teńiz basseynine tiyisli bolǵan Osi dáryası hám arqada Hims kóli bar. Platoda boz topıraqlı qumlı topıraqlı shól, qublada mayda shaǵıl taslı taslaq ádewir hámme maydandı iyelegen. Oypatlıqlarda sorlaq jerler ushıraydı. Arqa Tavr taw aldı boz qońır hám qońır topıraqtan ibarat, teńiz jaǵasında sarı topıraq, biyiklesken tárepke tawqońır hám taworman topıraqlı jerler baslanadı. Ansoriya tawınıń arqa janbawırında taw sahraları ushıraydı. Jaǵa hám taw janbawırlarındaǵı ormanlarda emen, qaraǵay, sárwi terekleri ósedi, lavr putalıqları bar. Haywanat dúnyası sırtlan, qasqır, shaǵal, qara qulaq, jeyran, jabayı eshek (onagr), kemiriwshi hám jer bawırlawshılar, tawlarda Siriya ayıwı, jalǵızaq, orman pıshıǵı hám basqalardan ibarat.

Xalqı

Xalqınıń 90% i arablar (siriyalıqlar); olardan tısqarı kurd, ármen, túrkmen, túrk, cherkas, palestinalıqlar da jasaydı. Rásmiy tili - arab tili. Xalıqtıń kópshiligi sunnizm musulmanları, sonday-aq shialar, alaviylar, xristianlar, maroniylar da bar. Qala xalqı 52,4%. Iri qalaları: Damashq, Halab, Hims, Loziqiya.

Áyyemgi Siriya Tariyxı

Siriya aymaǵında adam paleolit dáwirinen jasap keledi. Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqtıń 1-yarımında mayda qala mámleketler payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi XV ásirde Siriyanıń kóp bólimin Mısır, XIV ásirde Xett korolligi iyelep alǵan, XII ásir baslarında Siriya azatlıqqa erisse de, VIII ásir aqırında Ossuriyata, VII ásir aqırında bolsa Jańa Bobil korolligi, VI ásir ortalarında Ahamaniylerge ǵárezli boldı. Eramızǵa shekemgi 333-jıl Iskandar Maqsuniy (Aleksandr) mámleketi quramına kirdi, bul mámleket joq etilgennen soń, salavkiyler mámleketiniń wálayatına aylandı. Eramızǵa shekemgi I ásirde Armeniya korolı Tigran II Siriyanı basıp aldı, 64 jıl Rim, eramızdıń IV ásir aqırınan Vizantiya wálayatına aylandı. Eramızdıń 633-40-jıllarda Arab xalifalıǵı, 1516-jılda Osmanlı túrk imperiyası basıp aldı hám Siriya 1818-jılǵa shekem Túrkiya quramında boldı. 1832-40-jıllarda Mısır áskerleri tárepinen basıp alındı. 1840-jıl Siriyada jáne túrkler húkimranlıǵı tiklendi. 1918-jıl oktyabrde Siriyanı inglis áskerleri basıp aldı. 1919-jıl Angliya Franciya shártnamasına qaray inglislerdiń ornın fransuzlar iyeledi. 20-jıllarda milliy azatlıq háreketi kúsheydi. 1928-jıl Shólkemlestiriw jıynalısına saylaw ótkerildi, 1930-jıl mayda Siriya respublika dep daǵaza etildi, biraq Franciya mandatı saqlanıp qaldı, bul mandat 1943-jıl dekabrde biykar etildi. 1946-jıl 17-aprelde tolıq ǵárezsizlikke eristi. 1958-jıl Siriya Mısır menen birden-bir mámleket - Birlesken Arab Respublikası (BAR) na birlesti, biraq 1961-jıl 28-sentyabrde onıń quramınan ajıralıp shıqtı hám ózin Siriya Arab Respublikası (SAR) dep járiyaladı. 1963-jıl 8-martta mámleket awdarıspaǵı bolıp, Siriya Arab socialistlik oyanıw partiyası (Ba's) hákimiyattı qolǵa aldı, 1971-jıl 12-marttan Hofiz Asad prezident boldı. 1967-jıl iyunda Siriyaǵa Izrail hújim etip, mámleket aymaǵınıń bir bólimin (Ǵulan tóbeliklerin) basıp aldı. 1973-jıl oktyabrde Siriya basqa arab mámleketleri qatarı áskeriy háreketlerde qatnasıp, Izrail tárepinen basıp alınǵan jerlerdiń bir bólimin qaytarıp alıwǵa eristi. Siriya - 1945-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan Respublikası suverenitetti 1991-jıl 28-dekabrde tán alǵan hám 1992-jıl 24-aprelde diplomatiyalıq múnásibetlerdi ornatqan. Milliy bayramı - 17-aprel, - Shet el áskerleri shıǵarıp jiberilgen kún (1946).

Siyasiy partiyaları, kásiplik awqamları

Arab socialistlik oyanıw partiyası (Ba's), 1947-jıl aprelde Arab oyanıw partiyası retinde dúzilgen, 1954-jıldan házirgi atamada; Siriya kommunistlik partiyası, 1924-jıl dúzilgen; SAR Aǵartıwshılıq milliy frontı, 1972-jıl tiykar salınǵan, 8 shólkemdi birlestiredi. Siriya jumısshı kásiplik awqamları ulıwma federaciyası, 1938-jıl dúzilgen.

Ekonomikası

Siriya - agrar-industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵınıń úlesi 26%, sanaattıń úlesi 21%, xizmet kórsetiw tarawınıń úlesi 53%. Awıl xojalıǵında miynetke jaramlı xalıqtıń 50% ke jaqını shuǵıllanadı. 3,7 mln. gektar jerde diyqanshılıq etiledi, sonnan 500 mıń gektar suwǵarıladı. Tiykarǵı awıl xojalıǵı eginleri: biyday, arpa, paxta, temeki, qant láblebi; salı, jer ǵoza, palız eginleri de jetilistiriledi. Oazislerde baǵshılıq rawajlanǵan, tok, citrus, xurma hám basqa subtropikalıq miyweli ósimlikler ósiriledi, zaytun jetilistiriledi. Qaramal, qoy, eshki, túye, at, ǵashır baǵıladı. Jaǵada balıq awlanadı. Sanaatında taw kánshilik joqarı rawajlanǵan: neft, fosforit, as duzı, tábiyiy asfalt, altınkúkirt qazıp alınadı. Elektr stanciyalardıń kópshiligi neft tiykarında isleydi (jılına ortasha 14,8 mlrd. kVt-saat elektr energiya payda etiledi). Neft Baniyos hám Himsdaǵı zavodlarda qayta islenedi. Kime (mineral tógin islep shıǵarıw), toqımashılıq (atap aytqanda, jip gezleme) hám azıq-awqat (un, may, vino, qantsheker, temeki hám basqalar), elektr texnika sanaatı rawajlanǵan. Traktor jıynaw, elektr motor, polat prokatı, beton shpal zavodı, káńshilik, ayaq kiyim, qurılıs materialları hám basqa kárxanalar bar. Ónermentshilik (altın, gúmis, mıstan túrli buyımlar tayarlaw) rawajlanǵan. Tiykarǵı sanaat orayları - Damashq, Halab, Hims, Loziqiya, Tartus. Transport jolı uzınlıǵı - 1,8 mıń km, avtomobil jolları - 39,2 mıń km, neft trubaları - 805 km. Tiykarǵı teńiz portları - Loziqiya, Tartus, Baniyos Damashqda xalıq aralıq aeroport bar. Irak hám Saudiya Arabiyasınan Orta teńiz jaǵasına tartıp kelingen kóplegen neft trubaları Siriya aymaǵınan ótedi. Siriya shetke neft hám neft ónimleri, fosforit, paxta, awıl xojalıǵı ónimleri, teri, jún hám basqalardı shıǵaradı, shetten mashina hám úskene, transport quralları, azıq-awqat, ximiya ónimleri hám basqalardı keltiredi. Germaniya, Franciya, Italiya, Rossiya, Livan, Greciya menen sawda etedi. Siriyanıń Ózbekstan Respublikası menen 2002-jıldaǵı tovar aylanbası 1,7 mln. AQSh dolların quradı. Pul birligi - Siriya funti.

Medicinalıq xızmeti

Siriyada medicinalıq xızmet tólemli. Shıpakerlerdi tayarlaytuǵın 3 mektep, stomatolog hám farmacevtlar mektebi, orta qánigeli medicina xızmetkerlerin tayarlaytuǵın 5 mektebi bar. Halabdaǵı universitette veterinariya fakulteti ashılǵan.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

6 jastan 12 jasqa deyingi balalar ushın baslanǵısh tálim májbúriy. Mektep dinnen ajıratılǵan, biraq diniy mektepler de bar. Bir neshe menshikli oqıw jurtı bar. Sabaqlar arab tilinde alıp barıladı. Siriyada 4 universitet hám bir qansha mámleketlik joqarı oqıw orınları Damashq universiteti (1923), Halabdaǵı universitet (1960), Himsdaǵı universitet (1979), Loziqiyadaǵı universitet (1971), Damashq joqarı texnologiya institutı hám basqalar isleydi, olarda pul tólep oqıladı. Arab akademiyası (1919), Damashq akademiyası (1919), awıl xojalıǵı ilimiy orayları bar. Damashqta universitet kitapxanası hám Milliy kitapxana (1880), Halabta Milliy kitapxana (1924), Loziqiyada Milliy kitapxana (1944), Damashqta Milliy muzey (1919) hám Arab tamadduni muzeyi (1976-77), Halabta Arxeologiya muzeyi (1960), Palmira muzeyi (1961), Hims, Tartus, Busroda muzeyler bar.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi

Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: "As-Savra" ("Revolyuciya", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1963-jıldan), "Al-Ba's" ("Oyanıw", arab tilindegi kúndelik gazeta, 1962-jıldan), "Al-Jamohir al-Arapa" ("Arablar kópshiligi", arab tilindegi kúndelik gazeta), "Konfliktl ash-Sha'b" ("Xalıq gúresi", arab tilindegi gazeta, 1934-jıldan), "Siriya tayme" ("Siriya waqtı", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1981-jıldan), "Al-Fido" (arab tilindegi kúndelik gazeta), "Al-Injener al-Arap" ("Arab injeneri" arab tilinde 2 ayda 1 ret shıǵatuǵın jurnalı, 1961-jıldan), "Konfliktl al-Fallohin" ("Diyqanlar gúresi", arab tilindegi háptenama, 1965-jıldan). Siriya arab xabar agentligi (SANA), húkimet informaciya mákemesi, 1965-jıl tiykar salınǵan. Radioesittiriw hám telekórsetiw bas direkciyası, húkimet xızmeti, 1946-jıl dúzilgen.

Ádebiyatı

Siriya xalqınıń awızeki dóretiwshiliginde eramızǵa shekemgi VIII-VII ásirler waqıyaların esletiwshi ráwiyatlar ushıraydı. Eramızdıń II-XIV ásirlerge tiyisli Siriya (suryoniy) jazıwları tabılǵan. VIII ásirden arab tili rayem bola basladı hám XIV ásirge kelip dúnyalıq ádebiyattan siriya tilin jıljıtıp shıǵardı. Orta ásirlerde Abu Tammom, Al-Buhturiy, Al-Mutanabbiy, Abu Firos qosıqları hám Abulalo al-Maarriydiń filosofiyalıq shıǵarmaları dúnyaǵa keldi. XIX ásirge qayǵı-uwayım Siriya ádebiyatı arab eski ádebiyatı dástúrlerin dawam ettirdi. XIX ásir ortalarınan Livan menen Palestinanı óz ishine alǵan Siriya arab mádeniy oyanıw mákanlarınan biri boldı Fransis Marrosh, Rizqolloh Hassun, Abdurahmon al-Kavokibiy hám Adib Ishoq bul háreketke bas boldı. Birinshi jáhán urısınan keyin patriotlıq keyipindegi kórkem ádebiyatqa baylanıslı kúshler (Muhammad Kurd Ali, Xalil Mardambek, Salim al-Jundiy hám basqalar) Damashqdaǵı Arab akademiyasına birlesip, arab kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyrasların tolıq úyreniw hám ǵalabalastırıwǵa kiristi. 20-jıllarda realistlik proza (Subhi Ali Ǵanim, Sami al Kiyoli, Fuad ash Shaib, Shakib al Jabri) júzege keldi. Xayriddin az-Zirikli, Muhammed al Bizm, Muhammed Sulayman al-Ahmed sıyaqlı shayırlar kolonizatorlıqqa qarsı, ǵárezsizlik ushın gúres ruwxında qosıqlar jazıldı. 1951-jıl Siriya jazıwshılar awqamı dúzildi. Ekinshi Jáhán urısınan keyingi dáwir ádebiyatında milliy ruwxtı baslaw háreketi kúsheydi. 60-jıllardaǵı ayırım jazıwshılar kópshilik ezilgen hám úmitsizlikke túsken gey birewler turmısı hám táǵdirin súwretlewge berildi. Sońǵı jıllarda Izraildiń arab mámleketlerine shabıwılın náletleytuǵın qosıqlar (Ahmed Sulayman Ahmed, Ali Jundiy) hám prozalıq dóretpeler (Muto Safadiy, Zakariyyo Tamır) jaratıldı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

Siriyanıń áyyemgi kórkem óner estelikleri neolit dáwirine tiyisli (DamirKapu jartas súwretleri, SakcheGyozyu ılaydan islengen ıdısı, tas hám ılaydan islengen háykelsheler). Eramızǵa shekemgi 2 mıń jıllıqtıń 1-yarımında qala (Mari, Ugarit, Yamxada - házirgi Halab) gúlleniwi menen birge arxitektura joqarı dárejege kóterildi: quramalı tarxlı saraylar, háwlili ibadatxanalar qurıldı. Eramızǵa shekemgi XVI-XIV ásirlerdegi kórkem óner dóretpelerinde Áyyemgi Mısır hám Egey mádeniyatınıń tásiri bilinedi. Eramızǵa shekemgi IX ásirde Ossuriya, IV ásirden eramızdıń IV ásirge shekem grek arxitektorlıǵı dástúrleri ruwxında imaratlar jaratıldı (Palmiradaǵı záwlim kolonnalar hám ibadatxanalar). V-VI ásirlerde Siriyada jergilikli dáslepki Vizantiya kórkem mektebi qáliplesti (Antioxiya, Apameya, Shahbo áyyemgi zergerligi). Tas hám súyek naǵıs oyıwshılıǵı, pol mozaikası, kitap miniatyurası rawajlandı. VII-VIII ásirlerde Siriya arab mádeniyatın rawajlandırıwǵa úlken úles qostı, zergerlik, músinshiliktiń jańa usılları jaratıldı. Sol dáwirde orta ásir qalalarınıń kórinisi qáliplesti, mayejid, medirese, tim, emlewxana, kárwansaray, juwınıw bólmesi hám basqalar qurıldı (Palmira qasındaǵı Saray al Xayr al Batısı, VIII ásir, Damashqdaǵı iymek arkalı jome meshiti, 705-715 jıllar). Salibshiler tárepinen roman usılında qurılǵan saraylardıń qaldıqları saqlanǵan (Hims qalası qasındaǵı Crac des Chevaliers qorǵanı, XII ásir). XIII-XV ásirlerde arxitekturada bezewge kóp itibar berildi, ráń-báreń kafellerden, taslardan, naǵıstan keń paydalanıldı, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı rawajlandı. Kitap miniatyurası kórkem óneri joqarı basqıshqa kóterildi. Osmanlı túrk imperiyası quramında bolǵan jıllar (1516-1918) da túrk arxitektorlıǵına tán sán arttı. Súwretlew kórkem ónerde naǵıstı ózine jaqınlastırıw háwij aldı. XX ásirdiń 60-90-jıllarında Vahbi al Haririy, Burhon Tayyor, Mahmud Nofal, Tamimal Kisraviy, Jozef Abduxdsid sıyaqlı arxitektorlardıń joybarları tiykarında zamanagóy qurılıs konstrukciyalarınan paydalanıp, milliy formadaǵı jaylar qurıla basladı (Damashqdaǵı Kásiplik awqamları imaratı, Damashq hám Halabdaǵı universitet korpusları, Loziqiyadaǵı municipalitet imaratı hám basqalar). Súwretlew kórkem ónerde modernizm elementleri sezile baslasa da, kóplegen súwretshiler jergilikli kórkem dástúrlerdi dawam ettirdi (Afif Baxnassi, Nazim Jafariy, Maxmud Jalal, Jak Varde, Muhammed Fathiy hám basqalar). Xalıq ámeliy kórkem ónerinde kesteshilik, naǵıs oyıwshılıq, kórkem toqıwshılıq rawajlanǵan.

Muzıka

Siriya xalıq hám dástúriy muzıkasında rawajlanǵan lad sisteması - maqamlar kóp. Saz ásbapları menen birge qosıq aytıw jetekshi muzıkalıq janr bolıp tabıladı. Ud, rubab, girjek, nızam hám basqa saz ásbapları kóp tarqalǵan. Zamanagóy xalıq orkestri quramına evropasha skripka, violonchel, kontrabas sıyaqlı saz ásbapları da kirgizile basladı. 1870-jıl kompozitor Mustafo al Bashnak ǵayratı menen Halabta muzıka mektebi ashıldı. Milliy kompozitorlik mektepti Solhi Uadsi, Dik Sukkari sıyaqlılar rawajlandırdı. Xalıq qosıqları atqarıwshılarınan Shákir Brexan, Mutia Mafi, Sabah Faxriydi kórsetiw múmkin. Muzıkanıń kópshilikke tarqalıwında radio hám televidenieniń xızmeti úlken. Milliy muzıka kadrları Damashq (1962-jıl dúzilgen) hám Halab (1963) konservatoriyalarında tayarlanadı.

Teatr

Siriya teatr kórkem óneriniń urıqları milliy dástúr hám bayramlardan baslanǵan. Professional teatr XIX ásir ortalarında Damashqta Abu Xalil al Qabbaniy teatr truppasın shólkemlestiriw menen payda boldı. 1930-jıllar aqırına shekem mámleketke kelip turǵan Mısır truppaları Siriya professional teatrınıń qáliplesiwine úlken tásir kórsetti. 40-jıllarda Damashqta Abdullatif Fathiy basshılıǵında teatr xızmetkerleri jámááti shólkemlestirilip, birinshi ret Siriya sóylesiminde spektakller qoyıldı (1945-46). 1952-jıl Sayodiddin Baxdunis shólkemlestirgen truppa Damashq hám Halabta 1957-jılǵa shekem tamasha kórsetti. 1956-jıl Damashqta yarım professional Erkin teatr, Halabta Xalıq teatrı isley basladı. 1957-jıl pantomima xalıq truppası dúzildi. Damashqta arab milliy drama teatrınıń ashılıwı Siriya mádeniy turmısında úlken waqıya boldı. Mámlekettiń eń uqıplı aktyorları Ali Aklya Arsan, Asad Fiddo, A. Kinni sol teatrda isley basladı. Teatr repertuarınan shet el eski hám jergilikli dramaturgiya dóretpeleri orın aldı. Bunnan tısqarı Damashqta "Ashshavq" ("Tikenek") satira teatrı, Áskeriy teatr, Dured Lyaham atındaǵı satira hám komediya teatrı, Quwırshaq teatrında isleydi.

Kino

Siriyada birinshi kino seansı 1906-jılda bolǵan. Birinshi tolıq metrajlı "Ayıpsız sudlanıwshı" (rejissyor Ayyub Badri) kórkem filmi 1928-jıl jaratıldı. 30-jıllarda "Damashq aspanı astında" (rejissyor I. Anzur, 1932), "Wazıypa ámiri menen" hám "Kofexana qosıqshısı" (eki film rejissyor A. Badri, 1938, 1939) sıyaqlı filmler jaratıldı. Sonnan keyingi sál kem 30 jıl dawamında kolonizatorlar húkimranlıǵı dáwirinde kinofilmler jaratıw menen háweskerler shuǵıllandı. 60-jıllardıń 2-yarımı hám 70-jıllarda social-siyasiy temadaǵı "Júk mashina aydawshısı" (rejissyorı B. Vuchinich, 1967, Tashkent 1 kinofestivalında eń húrmetli diplom alǵan), "Aldanǵanlar" (rejissyorı T. Salah), "Qaplan" (rejissyorı N. Malex, 1972, KarloviVari, Lokarno hám Damashq kinofestivallarında sıylıq alǵan) hám basqa filmler jaratıldı. Sonnan keyin Jaqın Shıǵıs kelispewshiligine arnalǵan "Teris jol" (rejissyorı Haddad, 1975), "Qaharmanlar eki ret tuwıladı" (rejissyorı S. Duxni) hám "Qızıl, aq, qara" (rejissyorı B. Safiy, 1977) filmleri dúnyaǵa keldi. Mervan Haddadtiń "Shiyrin muhabbatım" hám Vadi Yusuftıń "Qapqan" (1980), N. Malextiń "Eski súwretler" (1981) filmleri Siriya kinematografiyasınıń sońǵı jıllardaǵı jeńisi bolıp tabıladı.

Qon'sıları

• Livan
• Izrail
• İordaniya
• İrak
• Túrkiya

Wikimedia Commons'ta Siriya belgileri.