Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Скачать как pdf или txt
Скачать как pdf или txt
Вы находитесь на странице: 1из 8

Мövzu 2. Е. Я. ЫЫЫ-Ы МИНИЛЛИКЛЯРДЯ АЗЯРБАЙЪАНДА ЕРКЯН ДЮВЛЯТЛЯР.

МАННА
ПЛАН
1. Е. я. ЫЫЫ-ЫЫ минилликлярдя Азярбайъанда етносийаси вязиййят.
2. Луллуби, Кути, Су вя Турукки.
3. Манна дювлятинин йаранмасы.

Е. я. ЫЫЫ-ЫЫ минилликлярдя Азярбайъанын ъянубунда вя шималында илкин тайфа бирликляри


мювъуд иди. Азярбайъанын ъянубунда йашайан етносийаси бирликлярдян кутиляр, луллубиляр, су вя
туруккулар щаггында гядим Шумер-Аккад михи йазыларында кифайят гядяр мялуматлара раст
эялинир. Е. я. ЫЫЫ миниллийин ЫЫ йарысында Азярбайъанын ъянубунда Луллуби вя Кутилярин еркян
дювлятляри йаранмышдыр.
Кути дювляти
Азярбайъанын Урмийа эюлц бюлэясиндя щяля е. я. ХХЫВ-ХХЫЫЫ ясрлярдя кути тайфа
бирляшмяси йашайырды. Мянбялярдя кутилярин мяскунлашдыэы ярази даьлыг Кутиум юлкяси кими
хатырланмышдыр. Кутиляр малдарлыг, якинчилик вя сяняткарлыгла мяшьул олур, Месопотамийада
йашайан ящали, хцсусиля шумерлярля игтисади-сийаси ялагяляр сахлайырдылар. Е. я. ХХЫЫЫ ясрдя даща
да эцълянмиш Аккад щюкмдарларынын арамсыз щцъумларынын гаршысыны алмаг цчцн кутиляр
гоншулугда йашайан диэяр етносийаси топлумларла щярби иттифага эирмиш вя мцттяфигляр цч дяфя
Аккад ордуларыны мяьлубиййятя уьратмышдлар.
Е. я. ХХЫЫЫ ясрин сонларында Кути дювляти хейли эцълянмишди. Дюйцшкянлийи иля сечилян
чохсайлы ящалийя малик олан Кути дювляти Месопотамийайа щярби йцрцшляря башлайараг Аккад
гошунларыны дармадаьын етмишдиляр. Кути щюкмдары Енридавазир бу гялябя шяряфиня уъалтдыьы
абидядя юзцнц «Кутиумун вя дцнйанын дюрд тяряфинин щюкмдары» адландырмышдыр.
Е. я. ХХЫЫ ясрин яввялляриндя Месопотамийанын ъянубуну ишьал едян вя Аккад
дювлятини сцгута уьрадан Кутиляр бурада бюйцк хиласкарлыг миссийасыны йериня йетирдиляр.
Аккадлар даима Шумер шящярляринин ящалисини кцтляви шякилдя мящв едирдиляр. Шумерлярин
мугяддяс Ниппур шящярини виран гойан аккадлар, щятта онларын Екур мябядини беля
даьытмышдылар. Бу щадися шумерлярин сябр касасыны долдурмуш вя онлар йардым цчцн Аккадын
ясас дцшмяни олан эцълц Кутиума цз тутмушдулар. Кутиляр шумерляр цзяриндя Аккад аьалыьына
бирдяфялик сон гоймушдулар.
Бу гцдрятли Азярбайъан етносу 91 ил (2195-2104) Дяъля вя Фярат чайлары арасында юз
сийаси щюкмранлыьыны сцрдцря билмишдир. Бу заман инзибати вязифяляри дашыйа биляъяк чохлу
адамлары олмадыьындан ишьал олунмуш яразиляри йерли Шумер вя Аккад яйанларындан тяйин
етдикляри ъанишинляр васитясиля идаря едирдиляр. Кути щюкмдары щям дя Аккад чары титулуну
1
дашыйырды. Шящярляри ен вя йа енси рцтбяли щакимляр идаря едирдиляр. Кутиляр шумерлярин
даьыдылмыш мябядлярини бярпа етмиш вя йенилярини тикдирмишдиляр.
Месопотамийанын ъянубундакы ящалидян кутиляр сяняткарлыг, ярзаг мящсуллары вя
гиймятли металлар шяклиндя верэиляр топлайырдылар.
Кути аьалыьы дюврцндя Месопотамийа яразиси хариъи басгынлардан даща йахшы
горунмуш, тиъарят йолларында там тящлцкясизлик тямин олунмушду.
Кути щюкмдарларына аид йазыларда онларын Иштар вя Син танрылары щаггында мялуматлар
вардыр.Кутиляр Месопотамийада йерли танрылара ситайиши сахламагла юз дини айинлярини тятбиг
етмяйя чалышырдылар. Дини ибадятдя йениликляр йерли кащинлярин ъидди мцгавимяти иля гаршыланырды.
ХХЫЫ ясрин сонларында Месопотамийанын ъянубунда башда Шумер Урук
шящяринин щакими Ути-щегал олмагла кутиляря гаршы мцгавимят башлады. Ути-щегал юз
китабясиндя кутиляри «зящярли даь иланлары, танрыларын дцшмяни, Шумер дювлятчилийини даьлара
апаран, Шумери ядавятля долдуран, арвады яриндян, ушаглары валидейнляриндян айыран, юлкядя
дцшмянчилик вя нифаг салан» бир топлум адландырырды. Бу ъцр дцшмян мцнасибят яслиндя Кути
щакимийятини эюздян салмаьа, ишьалчы кутилярля мцбаризянин зярурилийини ясасландырмаьа вя
ящалини айаьа галдырмаьа йюнялмишди. Е. я. 2109-ъу илдя кутилярля Урук шящяри арасында баш
верян дюйцшдя шумерляр галиб эялдиляр. Икичайарасында аьалыг едян сонунъу кути щюкмдары
Тирикан олду. О, ъями 40 эцн щакимиййятдя гала билмишди. 2104-ъц илдя щям онун, щям дя
Икичайарасында Кути щакимиййятиня сон гойулду. Бундан сонра кутиляр юз доьма
торпагларына гайытдылар. Онлар бурада луллуби тайфалары тяряфиндян сыхышдырылараг торпагларынын
бир щиссясини итирмиш вя бир гядяр шимал-шярг сямтиня чякилмяли олмушдулар.
Шумер михи йазыларында Икичайарасында щюкмранлыг едян 21 кути чарынын ады
чякилмишдир.
Луллуби дювляти.
Е.я. ЫЫЫ миниллийин ЫЫ йарысында Азярбайъан яразисиндя мювъуд олан етносийаси
бирликлярдян бири дя луллубиляр тяряфиндян йарадылмышдыр. Луллубиляр щаггында илк мялумат
Аккад мянбяляриндя верилир. Аккад китабяляриндя «Луллубум даьлыларыны юз щакимиййяти
алтында бирляшдирмиш щюкмдар Сидурру» щаггында данышылыр. Луллуби сийаси бирлийи Урмийа эюлц
щювзясиндя мейдана чыхмышды. Луллубиляр Дийала чайынын йухары ахарындан Урмийа эюлцнядяк
олан торпагларда кутилярдян ъянубда вя шяргдя йашайырдылар. Луллубилярин тясяррцфатында
малдарлыг цстцн йер тутмушдур. Онлар Месопотомийадакы шящярлярля тиъарят ялагяляри сахлайыр,
гарамалы тахыла дяйиширдиляр. Гоншу щурри вя щетляр луллубиляри юз дювлят идаряляриндя ишя ъялб
едир вя дюйцшкян луллубиляри муздла щярби хидмятя чаьырырдылар.
Луллуби щюкмдары Анубанининин е.я. ХХЫЫ ясря аид китабясиндя Аккад дилиндя
йазылмышдыр: «Анубанини, гцдрятли чар, Луллубум чары юз тясвирини вя Иштар илащясинин тясвирини
2
Батир даьында щякк етдирди». Бу йазы ясасында мцяййян олунмушдур ки, Луллуби щюкмдары
Анубанинийя табе олан торпаглар Урмийа эюлцндян Дийала чайынын орта ахарынадяк чатыр.
Йазыда «Йухары Дяниз» вя «Ашаьы Дяниз» ин гейд олунмасы эюстярир ки, щюкмдар Анубанини
Иран кюрфязиня гядяр олан яразиляря иддиа иля чыхыш едирди. Вахты иля кутиляря мяхсус олан
торпагларын бюйцк щиссяси инди Луллуби щюкмдарынын ялиня кечмишди.
Е.я. ХХЫ ясрдя шумерляр луллубиляр цзяриня тез-тез таланедиъи йцрцшляр етмишдиляр.
Луллубиляр дя кутилярля бирликдя Икичайарасында йашайан халглар цзяриня ишьалчы йцрцшляря
чыхырдылар. Луллубиляр тяхминян 1500 ил ярзиндя Азярбайъан вя гоншу яразилярин тарихиндя
мцщцм рол ойнамышды. Луллуби тайфалары Юн Асийада юз гочаглыьы вя дюйцшкянлийи иля
сечилирдиляр вя адлары бир сыра гоншу халглар арасында ващимя иля чякилирди. Щурриляр вя
урартулулар луллу етнонимини даща чох «йаделли», «дцшмян» мянасында ишлядирдиляр. Е.я. ЫЫ
миниллийин яввялляриндя луллу сцлаляси, щятта Ашшур тахт-таъыны яля кечирмишди.
Е.я. ХЫВ-ХЫЫЫ ясрлярдя Ассурийа вя Йени Бабил щюкмдарларынын китабяляриндя Луллуме
юлкяси вя онларла апарылан савашлар щаггында мялуматлар верилир. Луллубе торпаглары е. я. Ы
миниллийин башланьыъында Замуа юлкяси кими танынырды. Манна дювлятинин тяркибиня дахил олан
Ич Замуанын шимал щиссяси йазылы мятнлярдя бязян луллуме адландырылыр.
Кути вя Луллуби дювлятляри е.я. ЫЫЫ миниллийин сонларында сцгута уьрамышды.
Турукки етно-сийаси бирлийи.
Азярбайъанын ъянубунда йашайан ящалинин тяркибиня турукки адлы етник бирлик дя дахил
иди. Турукки тайфа бирлийи тарих сящнясиня кутиляр вя луллубилярля ейни вахтда чыхмышдылар. Е.я.
ЫЫЫ миниллийин Ы йарысында туруккилярин кутиляр вя луллубилярля бир мцттяфиг кими хатырланмасы
онларын бир-бири иля гоншулугда йашадыьыны эюстярир. Е. я. ХХЫВ ясря аид йазыларда аккадлы
Саргонун дюврцндя онун дювлятинин яразисиндя йашайанлар ичярисиндя турукку тайфа ады да
чякилмишдир. Аккад щюкмдары Нарамсуеня гаршы кутилярин вя диэяр тайфаларын бирляшдийи щярби
иттифага туруккиляр дя гошулмушдулар. Е.я. ХВЫЫЫ-ХЫЫЫ ясрляря аид Ассур йазыларында
туруккилярин адына тез-тез раст эялинир. Бир Ассур мятниндя онлар «Турукку юлкясинин
адамлары» кими верилмишляр вя бу яразидя кутилярин дя йашадыьы эюстярилмишдир. Луллуби кими
туруккулар дя Загрос даьларындан Ранийя дцзянлийиня кечяряк щуррилярля ялагя сахлайыр вя
Месопотомийа щцдудларына дахил олурдулар.
Ассур щюкмдары Ы Шамши-Ададын(1813-1783) йцрцшляриня гядяр туруккулар гярб
гоншулары иля динъ ялагяляр сахлайыр вя Ашшурун тиъарят ялагяляриндя васитячи кими иштирак
едирдиляр. Туруккулар е. я. ХВЫЫЫ ясрдя ассурларла дяфялярля мцщарибя апармышдылар. Мари
мяктубларында турукку щюкмдары Лидайанын ады ассурлара гаршы вурушан туруккуларын башчысы
кими хатырланмышдыр. Туруккулар ассурларын Дяълядян шяргдяки яразиляри яля кечирмясиня гаршы
дуран ъидди бир гцввя кими чыхыш едирдиляр. Лидайанын башчылыьы иля туруккулар Ассур щюкмдары
3
Ишмедагана (1797-1757) гаршы уьурлу щярби ямялиййат кечиряряк Шушарра юлкясини ассурлардан
азад етмишдиляр. Ассур мянбяляриндян бириндя йазылмышдыр: «Турукку Лидайа вя Шушарадакы
туруккулар бизя дцшмянчилик етдиляр вя ики шящяри виран гойдулар». Туруккулар Дяълядян
шяргдя юз вятянляриндян узагларда Ассурун нязаряти алтында олан торпагларда кифайят гядяр
сярбяст щярякят едир вя еля бир ъидди мцгавимятля цзляшмирдиляр.
Гядим йазылы мянбяляри арашдыран алимлярдян бири М.Мирзяйевин фикриня эюря Бабил
щюкмдары Щаммурапинин дюврцндя (1792-1750) туруккулар бюлэядя кифайят гядяр эцълц
топлум кими танынырдылар вя Ассурла мцбаризянин эедишиндя ващид щакимиййят алтында
бирляшмишдиляр. Щятта эцълц Бабил шащы Щаммурапи юз рягибляриня гаршы мцщарибяйя
щазырлашаркян Турукку щюкмдары Зазийайа мцраъият етмишдир. Зазийа юз гошуну иля йардыма
эяляъяйини билдирся дя, хейли мцддят кечмясиня бахмайараг вядиня ямял етмямишди. Эюрцнцр
Зазуйа икили сийасят йеридирди. Щаммурапийя гаршы Елам, гоншу Кути вя диэяр юлкялярдян тяшкил
олунмуш илк ики коалисийада иштирак етмямякля йанашы, о, Щаммурапийя дя кюмяк етмяйя
тялясмирди. Бунун нятиъясидир ки, Бабил шащы Щаммурапи щакимиййятинин 35-ъи илиндя Марини
дармадаьын етдикдян сонра ясас диггятини туруккуларын да дахил олдуьу коалисийайа
йюнялтмиш, щакимиййятинин 37-ъи илиндя турукку ордусу цзяриндя гялябя газанмышды. Дюйцш
шцбщясиз ки, Турукку юлкясиндян кянарда баш вердийиндян Щаммурапи Туруккуму зябт едя
билмямишди.
Е.я. ХЫХ ясрин сону-ХВЫЫЫ ясрин Ы йарысында дюйцшкян туруккулар мцтяшяккил щярби-
сийаси гцввя кими чыхыш етмиш, йарым яср ярзиндя Ассур щюкмдарлары иля савашлара эирмиш,
Ассурун шярг доьру щярби тяъавцзцнц дайандырараг тарихи Азярбайъан торпагларыны ишьал
тящлцкясиндян гуртармышды.
Е.я. ХЫВ-ХЫЫЫ ясрлярдя кути, луллуби, су тайфалары иля бирликдя туруккулар да ассурларын
тез-тез баш верян йцрцшляриня гаршы бирликдя мцбаризя апарырдылар. Бу тайфалар Азярбайъанын
гядим тарихиндя мцщцм рол ойнамышлар. Е.я. Ы миниллийин башланьыъында Азярбайъанда юз
дювлятлярини йарадан манналылар щямин тайфаларын варисляри щесаб олунурлар. Кути-лулуби
дилляриндя сюзляр галмадыьындан вя дил материалы йалныз шяхс адларындан ибарят олдуьундан
онларын дил мянсубиййяти индийядяк дягиг мцяййян едилмямишдир.

Манна дювляти.
Азярбайъан гядим дювлятчилик яняняляриня малик олан бир ярази кими таныныр. Фяхрля беля
сюйлямяк олар ки, Азярбайъан тцркляринин ады та гядим чаьларда дювлят йарадан вя дювлятчилик
янянялярини горуйуб сахлайа билян халгларын сырасында чякилир. Е.я. ЫЫЫ минилликдя еркян
дювлятляр йаратмагла тарихин сящнясиня чыхан Азярбайъан тцркляри е.я. Ы миниллийин яввялляриндя
Азярбайъанын ъянубунда Манна адланан йени бир дювлятин ясасыны гоймушдулар. Маннанын
4
ады илк дяфя е.я. 843-ъц илдя Ассур михи китабясиндя «Мунна» кими чякилмишдир. Урарту
йазыларында бу дювлятин ады Мана, Тювратда ися Минни кими верилмишдир. Урмийа эюлцндян
ъянубда Ич Замуада йашайан манналылар бу бюлэядя мювъуд олан сийаси гурумлары-«юлкяляри»
юз дювлятляринин тяркибиндя бирляшдирмишдиляр. Нятиъядя Маннанын ъоьрафи щцдудлары хейли
эенишлянмишди.
Е.я. 843-ъц илдя Ассур чары ЫЫЫ Салманасар Ич Замуадакы бязи мянтягяляри яля
кечирдикдян сонра Манна юлкясиня гядяр эедиб чыхмыш, анъаг мцгавимят нятиъясиндя бу
юлкяйя эиря билмямишдир. Е.я. 829-ъу илдя Ассурийанын Маннайа йени щцъуму иля баьлы михи
йазысында бу дювлятин щюкмдары Удакинин вя пайтахт шящяри Зиртанын (сонралар Изирту) ады
чякилмишдир. Маннанын бир дювлят кими формалашмаьа башламасы е.я. ЫХ ясрин орталарына дцшцр.
Щямин ясрин 30-20-ъи илляриндя Урмийа эюлцнцн бцтцн ъянуб вя ъянуб шяргиндяки «юлкяляр»ин
чоху Удакинин щакимиййяти алтында бирляшдирилмишдир.
Е.я. ЫХ ясрин сону-ВЫЫЫ ясрин яввялляриндя Манна дювляти дяфялярля гоншу Ассурийа вя
Урарту кими чох гцдрятли дювлятлярин чохсайлы таланедиъи йцрцшляриня мяруз галмышдыр. Бу
амансыз савашларда Манна бюйцк ящали вя тябии сярвятлярини гурбан вермяк бащасына юз
тящлцкясизлийини вя дювлятчилийини горуйуб сахлайа билмишдир. Манна имкан дцшян кими она
дцшмян кясилян дювлятлярин цзяриня йцрцшляр едирди. Е.я. 776-775-ъи иллярдя Манна Урарту
цзяриня щцъум етмиш вя бу щадися Урарту йазысында «Манна юлкяси эялди» кими верилмишдир.
Маннанын йцксялиши.
Е.я. 743-ъц илдя ассурларын Маннанын ясас дцшмяни олан Урартуйа аьыр зярбя ендирмяси
юлкямизи таланедиъи щярби йцрцшлярдян хилас етди. Дювлятимизин чичяклянмя дюврц башлады.
Манна щюкмдары Иранзу (е.я.740-719) Ассурийа дювляти иля йахынлашды. Ассурийа Урарту иля
апардыьы мцщарибялярдя Маннайа юз мцттяфиги кими йанашырды. Беля ялверишли шяраитдян истифадя
едян Иранзу вахтиля Урартунун яля кечирдийи яразилярини эери гайтарды. Онун дюврцндя Ъянуби
Азярбайъанын демяк олар ки, бцтцн торпаглары Манна дювлятинин тяркибиндя иди. Манна
гядим Шяргин дюрд гцдрятли дювлятиндян бири олду. Иранзу мяркязляшдирмя сийасяти йеридяряк
бцтцн вилайятлярин щакимлярини юзцня табе едя билмишдир. Ассурийа иля мцттяфиглик, йахынлыг
сийасяти Иранзуйа юлкясини бцтюв сахламаьа имкан верирди. Анъаг бязи вилайятляр мяркязя табе
олмасынлар- дейя Урартуйа мейллянир, бу ися дювлятин парчаланмасы цчцн бюйцк тящлцкя
йарадырды. Е.я. 719-ъу илдя бязи вилайят вя шящярляр Иранзуйа гаршы чыхдылар, анъаг ассурларын
кюмяйи иля онларын цсйаны йатырылды.
Иранзунун юлцмцндян сонра тахта бюйцк оьлу Аза (е.я. 718-716) чыхды. Урартунун
фитнясиня уйан вя ондан кюмяк алан бязи вилайят щакимляри ону девирдиляр вя гардашы
Уллусунуну щакимиййятя эятирдиляр. Уллусуну Урарту иля иттифага эирди вя 22 галаны она верди.
Манна кими мцттяфигин вя Урартуйа гаршы мцщцм стратеъи ящямиййятли галаларын вя яразинин
5
итирилмяси иля барышмайан Ассурийа щюкмдары ЫЫ Саргон е.я. 716-715 вя е.я. 714-ъц илдя бурайа
йцрцшляр етди. Нятиъядя Маннада Ассурийанын сийаси цстцнлцйц тямин едилди, 22 гала эери
гайтарылды, урартупяряст гцввяляр сырадан чыхарылды. ЫЫ Саргон Уллусунунун Маннанын
щюкмдар тахтында йенидян яйляшмяси иля барышмалы олду. Е.я. 714-ъц илдя ЫЫ Саргонун Урартуйа
уьурлу йцрцшц нятиъясиндя бир сыра Манна вилайятляри эери гайтарылды, Маннанын Урарту
тяъавцзцндян йаха гуртарыб там мцстягил дювлятя чеврилмяси цчцн ялверишли шяраит йаранды.
Манна е.я. 714-ъц илдя Урартуйа гаршы апарылан мцщарибя иля ялагядар Ассурийайа
баъ верся дя, сонракы дюврлярдя узун мцддят беля мялуматлара раст эялинмир. Е.я. 713-ъц илдя
Уллусуну Саргону баъла дейил, щядиййялярля гаршыламышдыр. ЫЫ Саргон да Манна щюкмдарыны юз
йахын мцттяфиги кими кятан вя йундан тохунмуш рянэли эейимляр, хянъяр вя цзцкляр
баьышламагла дяйярляндирмишдир. ЫЫ Саргон юлкядян чыхан кими Уллусуну Ассурийанын сийаси
цстцнлцйцнц танымагдан имтина етмиш, щятта Ассур торпагларына йцрцшляря башламышды. Ассур
гайнагларында е.я. ВЫЫЫ ясрин сону-ВЫЫ ясрин яввялляриндя Маннанын Ассурийайа бойун
яймямяси щаггында мялуматлара раст эялирик. Манна щятта юз яразилярини ассур торпаглары
щесабына эенишляндирмяйя башламыш онун бир сыра галаларыны яля кечирмишди. Е.я. 674-ъц илдя
Манна щюкмдары онун юлкясиня эялиб мяскунлашмыш искитляр вя киммерлярля Ассурийайа гаршы
иттифага эирмишди. Тарихдя гядим тцрк етнослары кими хатырланан киммер вя искитлярин Манна
яразисиндя е.я. ВЫЫ ясрин орталарында бир щюкмдарлыг йаратмасы щаггында мялуматлара раст
эялинир. Искит падшащлыьынын щюкмдары Тугдамме олмушдур. Искитляр Маннайа гоншу олан
Мидийада да 28 ил (е.я.653-625) аьалыг етмишдиляр. Ассурлар Маннанын искитлярля иттифагыны
позмаьа чалышыр вя бязян буна наил олурдулар.
Е.я. ВЫЫ ясрин 70-50-ъи илляриндя Манна щюкмдары Ащшеринин там мцстягилляшмяси вя
Ассурийайа гаршы чыхмасы йени савашлара сябяб олду. Ассур щюкмдары Ашурбанипал Маннанын
яля кечирдийи галалары эери гайтармаг ниййятиндя иди вя Маннайа йцрцш едярся, уьур газаныб
газанмайаъаьы щагда юз танрысынын ряммалына беля бир сорьу иля мцраъият етмишди: «Ассур
ордусу Маннанын тутдуьу Ассур галаларыны эери гайтармаг цчцн эется, мцгавиля вя йа
дюйцшля фярги йохдур, о, бу галалары гайтараъагмы?». Эюрцндцйц кими, Манна юз эцъцня эюря
еля бир щяддя эялиб чатмышды ки, Шяргин ян гцдрятли дювлятляриндян бири олан Ассурийанын
щюкмдары бу юлкяйя йцрцшцнцн ня иля нятиъяляняъяйини билмядийиндян ряммаллдан сорушмаьа
мяъбур олмушду.
Е.я. 660-659-ъу илдя ассурларла манналылар арасында баш верян савашда Ащшери мяьлуб
олмушду. Бу мяьлубиййятдян сонра Маннада дахили чякишмяляр башламыш вя Ащшери цсйан
нятиъясиндя юлдцрцлмцшдц. Ащшеринин оьлу Уалли Ассурийайла иттифагы бярпа етмяйя мяъбур
олмушду. Е.я. ВЫЫ ясрин сонларында Ассурийа Бабилистан иля юлцм-дирим савашына чыханда
Манна она щярби гцввя иля йардым эюстярмишди.
6
Маннанын ады е.я. 593-ъи илдя Библийада чякилмишдир. Бурада Манна искит ляр вя Урарту
иля бирликдя Бабиля гаршы мцбаризяйя чаьырылмышдыр. Е.я. 590-ъы илдя Манна торпаглары Мидийа
ордусу тяряфиндян ишьал олунду вя нятиъядя Манна дювляти сцгута уьрады. Манна иля тяхминян
ейни вахтда Искит падшащлыьына да Мидийа тяряфиндян сон гойулмушдур.
Маннанын дювлят гурулушу
Манна дювлятинин пайтахты - щюкмдар шящяри Изирту иди. Дювляти щямин шящярдя тахтда
отурмуш щюкмдар идаря едирди. Е.я. ВЫЫЫ-ВЫЫ ясрлярдя Маннада щаким сцлалянин щакимиййяти
ирсян ютцрцлцрдц. Иранзудан сонра тахта онун бюйцк оьлу Аза, сонра диэяр оьлу Уллусуну
отурмушду. Ащшерини оьлу Уалли явяз етмишди. Щюкмдарын сялащиййятляри кифайят гядяр эениш
иди: о, дювлятин дахили вя хариъи сийасятини юзц мцяййян едир вя йа дюврцн щярби-сийаси
щадисяляриня уйьун олараг дяйишдирирди. Маннада щюкмдарын йанында фяалиййят эюстярян
Аьсаггаллар шурасы мяшвярятчи орган иди. Дювлятин яразиси вилайятлярдян ибарят иди; вилайятляри
щюкмдарын тяйин етдийи щакимляр вя ъанишинляр идаря едирдиляр. Дювлятин идаря олунмасында
яйанлар, мцшавирляр вя щаким сцлалянин цзвляри иштирак едирдиляр. Маннанын сярщядбойу вя
уъгар вилайятляринин щакимляри бязян мяркязи щакимиййятя табе олмаг истямир, сепаратчылыг
щярякятляриня йол веряряк бу заман гоншу Урартуйа архаланырдылар. Урарту онлардан
Маннанын дахили ишляриня гарышмаг цчцн истифадя едирди. Урартунун Маннайа гаршы ачыг
тяъавцзкар сийасят йеритмяси Манна щюкмдарларыны дювлятин торпаг бцтювлцйцнц горумаг
цчцн даща чох Ассурийа иля иттифага эирмяйя вадар едирди.
Манна щюкмдарлары Ассурийа вя Урарту щцъумларындан горунмаг цчцн сярщядлярдя
мцдафия гурьулары вя галаларын иншасына ъидди фикир верирдиляр. Маннанын малик олдуьу
ордунун дюйцшчцляри ох-йай, хянъяр, гылынъ, низялярля силащланыр вя дюйцш арабаларындан истифадя
едирдиляр.

Маннанын тясяррцфат щяйаты


Ялверишли тябии-ъоьрафи мювгейи Маннада якинчилийин вя малдарлыьын инкишафына шяраит
йаратмышды. Бурада дямйя якинчилийи иля йанашы, азйаьынтылы торпагларда сцни суварма якинчилийи
йайылмышды. Маннада ики вя алты ъярэяли арпа, бир нечя нюв буьда вя дары якилирди. Якинчиликдя
дямир тохалардан, ораглардан вя тунъ котанлардан истифадя едилирди. Ассур йазыларында
Маннада тахыл(буьда вя арпа), ун ещтийаты, йаь вя чахыр анбарлары щаггында чох дольун
билэиляр верилмишдир. Ассур щюкмдары ЫЫ Саргона аид михи йазысында Маннадакы анбарлардан
эютцрцлмцш «кейфиййятли чахыры онун дюйцшчцляринин чай суйу кими ичмясиндян» бящс едилир.
Манна даьлыг юлкя олдуьундан бурада малдарлыьын инкишафы цчцн щяр ъцр шяраит вар иди.
Михи йазыларында Манна торпагларында ири вя хырдабуйнузлу мал сахланылмасы вя ат илхылары
бяслянилмяси щаггында мараглы мялуматлар верилмишдир. Манна ящалиси отураг олдуьундан
7
бурада йайлаг малдарлыьы эениш йайылмышды. Хариъи ишьалчылар Маннайа щцъумлар заманы
бурадан гянимят кими гарамал, давар вя ат апарырдылар.
Е.я 780-ъи илдя Маннадан гянимят кими Урартуйа 22529 гарамал, 36830 давар (гойун-кечи),
100 дявя, е.я. 779-ъу илдя ися 6257 гарамал, 33302 давар, 606 ат вя 184 дявя сцрцлцб
апарылмышды. Маннада атчылыьын инкишафы даща чох атдан щярби ишдя вя гошгу васитяси кими
истифадя едилмяси иля баьлы иди. Щясянлидя тапылмыш габлар цзяриндяки тясвирляря эюря Маннада бир
вя йа ики ат гошулмуш дюйцш арабалары вар иди.
Манна чох зянэин файдалы газынтылара малик иди. Мис, дямир, гызыл вя гурьушун
йатагларынын олмасы Маннада даь-мядян ишинин вя сяняткарлыг сащяляринин йцксялиши цчцн
ялверишли шяраит йаратмышды. Бурада мис габ-гаъаглар, зярэярлик мямулатлары щазырланырды.
Манна сяняткарлары йцксяк кефиййятли сахсы габлар истещсал едя билирдиляр. Маннада айры-айры
сянят сащяляри цзря (дямирчилик, мисэярлик, зярэярлик вя силащ истещсалы) емалатханалар фяалиййят
эюстярирди. Щясянли, Зивийя вя Марлыгтяпядя тапылан гызыл вя эцмцш габлар, зярэярлик
мямумлатлары(гызыл кямярляр, сырьалар, бойунбаьылар, билярзикляр вя с.) бядии металишлямянин
чох йцксяк сявиййядя олдуьуну эюстярир. Зивийя дяфинясиня аид гызыл дюшлук (пекторал)
щакимиййят рямзи сайылырды. Маннада мемарлыг, дашйонма вя бянналыг сянятляри дя йцксяк
сявиййяси иля сечилирди. Тохуъулуг вя бойачылыг сяняти дя инкишаф етмишди.
Мяняви мядяниййят
Маннада бцтпяряслик вя чохаллащлылыг йайылмышды. Шящярлярдя аллащларын щейкялляри
сахланан мябядляр фяалиййят эюстярирди. Щясянлидя тапылан гызыл ъамын цзяриндя манналыларын
ибадят вя гурбанвермя мярасими тясвир олунмушдур. Гатыр вя юкцз гошулмуш цч арабаны
сачлары кцряйинин ортасына чатан сачаглы узун палтар эейинмиш ганадлы аллащлар сцрцрдцляр.
Аллащлара тяряф эялян ики кащин ибадят мярасимини иъра едир, ики хидмятчи ися гурбанлыг гойун
эятирир. Гызыл ъамда манналыларын ибадят етдикляри Туфан вя йа Щярб, Эцняш вя Ай аллащлары
тясвир едилмишдир.
Маннада дирилик аьаъына (щяйат) ситайиш эениш йайылмышды. Зивийядя тапылмыш гызыл
пекторалда дирилик аьаъынын йанында даь кечиляри вя ганадлы юкцз тясвир олунмушдур.
Марлыгтяпядя тапылан вя е.я. ЫХ ясря аид едилян бюйцк гызыл гядящ цзяриндя дюрд сырада верилмиш
тясвирлярдяки дирилик аьаъы мювзусу тябиятин эялимли-эедимли олмасына, инсанларын йараныша,
доьулуша вя ахирят дцнйасына инамыны якс етдирир. Биринъи сыра доьулуш мювзусундадыр: кечи юз
баласыны ямиздирир. Икинъи сырада бала артыг буйнуз чыхармышдыр вя дирлик аьаъынын йарпагларыны
йейир. Цъцнъц сырада ъанавар сцрцсц вя учан йыртыъы гуш эюстярилиб, йяни йени варлыг цчцн юлцм
тящлцкяси йаранмышдыр. Дюрдцнъц сырада ися кечинин ъямдяйини ики чалаьан сюкмякдядир.
Маннада ящалинин щяйатында хцсуси йер тутан ат да илащиляшдирилирди. Атын
айрыъа гябирдя инсансайаьы дяфн едилмяси буну сцбут едир.
8

Вам также может понравиться