Mrnjavčevići

Mrnjavčevići (Mrnjavčići, Mrnjačevići) su srednjovekovna srpska vlastela koja je okvirno vladala prostorom današnje Makedonije. Najznačajniji iz ove porodice bila su dva brata, Vukašin i Uglješa.

Mrnjavčevići
Države	Srpsko carstvo
Osnivanje	1365.
Osnivač	Vukašin Mrnjavčević

Poreklo

Ova porodica se prvi put javlja u izvorima od vremena cara Dušana pa do početka 15. veka. Međutim, pod tim imenom nisu poznati iz tog vremena, nego iz poznijih izvora, od vremena dubrovačkog istoričara Mavra Orbina u čijem delu su prvi tragovi zabeležene narodne tradicije. Mrnjavčevići su tako nazivani i u srpskoj narodnoj epskoj poeziji, iz koje je njihovo prezime ušlo u savremenu istoriografiju.

Prema Orbinu, oni vode poreklo iz dalmatinskog zaleđa. Njihov otac je bio osiromašeni vlastelin Mrnjava ili Mrnja iz Livna, koji se zatim preselio kog Blagaja na Neretvi. Odatle ga je car Dušan pozvao sebi na dvor. Na ovo ime podseća i Mrnjan (Merganus), koji se pominje u jednoj povelji iz oko 1280. godine u Trebinju kao kaznac kraljice Jelene. Da je njihovo poreklo vezano za ove oblasti svedoči i prvi pomen Uglješe, koji je 1346. bio kratko vreme namesnik cara Dušana u Trebinju.

Po Halkohondilu, jedna od braće je bio peharnik, a drugi konjušar na dvoru cara Stefana. Vukašin se tek marta 1350. godine javio prvi put kao župan u Prilepu. Od tada je počeo nagli uspon braće Mrnjavčević, koji je vezan za makedonske, južne delove srpske države.

U narodnoj epskoj poeziji pominje se i treći brat, Gojko, ali on nije poznat u istoriji. Međutim, u istoriji je poznata njihova sestra Jelena, koja se oko 1350. godine udala za Nikolu Radonju, najstarijeg sina sevastokratora Branka Mladenovića, gospodara Ohrida, pretka potonjih Brankovića.

Istorija

Srpsko carstvo 1360. godine, u vreme cara Uroša, sa teritorijama oblasnih gospodara

Nakon smrti cara Dušana, Vukašin Mrnjavčević izbio je u red najznačajnije srpske vlastele, a zatim oblasnih gospodara. Dobivši prethodno za kratko despotsku titulu, on je 1365. godine krunisan za kralja i postao savladar cara Uroša. Krunisanje je obavio pratrijarh Sava IV uz blagoslov carice Jelene i njenog sina Uroša. Verovatno je još tada za mladog kralja proglašen najstariji Vukašinov sin Marko. Ovaj čin je izazvao nezadovoljstvo ostale vlastele, jer je time bila ugrožena dinastija Nemanjića, a favorizovana nova dinastija Mrnjavčevića. Legalnost proglašenja za kralja potvrđuje i kovanje zajedničkog novca u kovnici cara Uroša, kao i fresko-portreti u crkvi Sv. Nikole u manastiru Psači, gde su predstavljeni zajedno. Vukašin je sa careve leve strane, što je uobičajena poza u prikazivanju savladara.

Pored centra u Prilepu, Vukašin je za vreme cara Uroša zavladao Skopljem i Prizrenom. Po nekim izvorima je i Priština pripadala Vukašinu. Proširivši se na delove Kosova, Mrnjavčevići su došli u sukob sa Nikolom Altomanovićem i Lazarem Hrebeljanovićem. Do bitke je došlo na Kosovu 1369. godine, a u tom sukobu car Uroš se stavio na stranu raške vlastele. Mrnjavčevići su odneli pobedu nad Nikolom Altomanovićem i od tada je prekinuta saradnja između cara i njegovog savladara, tako da je od tada Vukašin istupao potpuno samostalno. No, to mu nije pomoglo da se uspešno suprotstavi Turcima, pa je u odlučnom sukobu sa njima na Marici, 26. septembra 1371. godine i sam poginuo. Samo nešto više od dva meseca nadživeo ga je car Uroš, koji je umro 4. decembra iste godine.

Vukašin je bio oženjen Jelenom (koja se u izvorima još zove Aljena i Jevrosima), koja se posle Maričke bitke zamonašila kao monahinja Jelisaveta i umrla posle 1388. Iz tog braka rodila su se četiri sina: Marko, Ivaniš, Andrijaš i Dmitar i jedna ćerka Olivera, koja je bila udata za Đurđa I Balšića.

Posle smrti Vukašina i Uroša, Marko je bio jedini krunisani u srpskim zemljama. Prostranu oblast Mrnjavčevića podelili su među sobom ostali srpski oblasni gospodari. Najveći deo zaposela su braća Dragaš, Jovan i Konstantin. Marku je ostala mala teritorija u zapadnoj Makedoniji sa centrom u Prilepu. Međutim, Marko je morao da prihvati vazalne odnose prema sultanu Bajazitu I. Život je završio u bici na Rovinama, gde je učestvovao na turskoj strani kao vazal. Konstantin Filozof mu pripisuje reči pre boja, da bi voleo da hrišćani pobede „makar ja bio među mrtvima u ovom ratu“. U kasnijim vremenima, u narodnoj tradiciji, nesrazmerno njegovoj istorijskoj ulozi, lik Kraljevića Marka je idealizovan do krajnjih granica, ali srazmerno težnji porobljenog naroda za željenom slobodom.

O mlađem Markovom bratu, Andrijašu, nema puno podataka. Zna se da je, odvojeno od Marka, kao oblasni gospodar upravljao jednim delom očevih zemalja u zapadnoj Makedoniji. Njegovu relativnu samostalnost potvrđuje kovanje sopstvenog novca, kao i ktitorski natpis u crkvi Sv. Andrije na Tresci.

Najmanje podataka ima o četvrtom Vukašinovom sinu, Ivanišu. Po nekim izvorima on je drugi po redu, odmah posle Marka. Isti izvor navodi da je Ivaniš rano otišao u Zetu kod Balše II i zajedno sa njim poginuo u bici na Saurskom polju 1385. godine.

S druge strane, Uglješa je bio oženjen Jelenom (kasnije monahinja Jefimija), ćerkom kesara Vojihne, gospodara Drame. Sa titulom velikog vojvode, on je zajedno sa tastom zagospodario čitavim krajem na granici Romanije. Iako se nije sretao među dvoranima carice i monahinje Jelene-Jelisavete na dvoru u Seru, ona ga je nazivala voljenim nećakom preuzvišene despine Srbije. Sve te rodbinske veze su uticale da on veoma brzo postane vodeća ličnost Serske države, tada već osamostaljene velike oblasti. 1365. godine Uglješa je od carice Jelene preuzeo vlast u Seru, sa titulom despota, koju je upravo u to vreme dobio od cara Uroša. Serska oblast imala je veliki ekonomski i politički značaj, a u njenom sastavu bilo je i poluostrvo Halkidiki sa Svetom gorom.

Uglješa Mrnjavčević je u braku sa Jelenom imao samo jedno dete, Uglješu Despotovića, koji je umro sa 4 godine i sahranjen u manastiru Hilandar.

Grb Mrnjavčevića

Na srebrnom štitu se nalazi crveni krst, oko njega četiri plava ocila okrenutih ka njemu, a preko krsta, u centru štita, srebrni dvoglavi orao. Nad štitom je kaciga, a na kacigi kraljevska kruna iz koje se pojavljuje gola ženska figura koja u desnoj ruci drži zastavu. Zastava koju žena drži je po visini podeljena na crvenu i belu polovinu, a preko nje je dvoglavi orao sa po krunom na obe glave, takođe po visini podeljen na crvenu i belu polovinu, ali u suprotnim bojama. Veruje se da je ženska figura u čelenci grba prikaz vile Ravijojle, koja često u srpskim epskim pesmama prati Marka Kraljevića, tj. princa Marka Mrnjavčevića.

Grb Mrnjavčevića prikazan je još u Fojničkom grbovniku iz godine. Grb kralja Vukašina prikazao je i Mavro Orbin u svom delu "Il regno degli Slavi" objavljenom 1601. Utvrđeno je da je Mavro kao izvor koristio Ilirski grbovnik. Pojedini raniji istraživači, među njima i Stojan Nenadović, smatrali su da je Ilirski grbovnik mlađi od Orbinovog dela, pa čak i da je njegovom tvorcu Orbin bio neposredni uzor. Ipak, u kasnijim istraživanjima pokazano je da je redosled u stvari obrnut i da je Orbin iz Ilirskog grbovnika preuzeo nekoliko znamenja, između ostalog i grb Mrnjavčevića, koji je označio kao “Arma di Vucascino re di Servia”. Grbovnik Korenića-Neorića pokazuje ocila gotovo identičnim sa onima na dečanskom polijeleju, što svedoči da je sastavljač Ohmućevićevog grbovnika bio upoznat sa elementima srpske heraldike (1595).

Pojavljuje se i drugačija verzija grba Mrnjavčevića. Ovaj grb je konstruisan je na osnovu pečata kralja Vukašina od 5. aprila 1370, a od prvog grba razlikuje se po tome što je na štitu jednoglavi orao i što je u čelenci ženska glava sa krunom i minđušama, veoma slična portretima kraljica na srpskim freskama 14. veka. Jastučić ispod ženske glave je ukrašen na svakom uglu sa po tri kuglice.

Rodoslov

1. Mrnja(va)
   1. Vukašin Mrnjavčević (?-1371), župan, despot, od 1336. kralj. Oženio Jelenu.
      1. Marko Mrnjavčević (?-1395), kralj. Oženio se prvo Jelenom, kćeri Hlapenovom, zatim Todorom Grgurovom.
      2. Andrija Mrnjavčević
      3. Ivaniš Mrnjavčević
      4. Dmitar Mrnjavčević, župan aradske županije i kapetan Vilagoša.
      5. Olivera Mrnjavčević, udata za Đurađa I Balšića.
      6. Milica Mrnjavčević, udata za Stracimira Balšića
   2. Uglješa Mrnjavčević (?-1371), despot. Oženio se oko 1336. Jelenom, kćerkom ćesara Vojihne, koja se kasnije zamonašila kao monahinja Jefimija.
   3. Jelena, udata za Nikolu Radonju.

Povezano

• Srpsko carstvo
• Prilepsko kraljevstvo

Literatura

• Prof. Dr Branislav Milutinović, Pomoćne istorijske nauke, Niš, 2000.
• Aleksa Ivić: Rodoslovne tablice srpskih dinastija i vlastele
• Andrija Veselinović, Radoš Ljušić, Srpske dinastije, 85-91
• Srđan Rudić, O prvom pomenu prezimena Mrnjavčević, Istorijski časopis 48 (2001), 89-95

Spoljašnje veze

Wikiteka

Wikiteka ima originalan tekst povezan sa ovim člankom:

Rodoslovne tablice srpskih dinastija i vlastele

• Rodoslov Mrnjavčevića(en)
• Istorijska biblioteka: Rani pomeni prezimena Mrnjavčević
• Aleksandra Fostikov: O Dmitru Kraljeviću, Istorijski časopis, broj 49, 2002. godine
• Srđan Rudić: O prvom pomenu prezimena Mrnjavčević, Istorijski časopis, broj 48, 2001. godine
• Mrnjavčevići