Solunski front

Solunski front u Prvom svjetskom ratu je nastao kao pokušaj Saveznika da pomognu Srbiji u jesen 1915. protiv združenog napada Nemačke, Austrougarske i Bugarske. Ekspedicija je došla prekasno i u nedovoljnom broju da spreči pad Srbije, a ekspedicija je bila otežana unutrašnjom političkom krizom u Grčkoj (Nacionalna šizma). Na kraju je stvoren stabilan front, koji se prostirao od albanske obale Jadranskog mora do reke Strume, u kom su se međunarodne savezničke snage borile sa Centralnim silama. Solunski front je ostao prilično stabilan, uprkos lokalnim akcijama, sve do velike savezničke ofanzive 14. septembra 1918, koja je rezultovala kapitulacijom Bugarske i oslobođenjem Srbije. Poginuli vojnici na frontu su sahranjeni u sklopu srpskog vojničkog groblja na Zejtinliku u Solunu.

Solunski front
Solunski front.
Datum Oktobar, 1915. – Novembar, 1918. Lokacija Makedonija, Albanija, Grčka, Bugarska, Srbija Ishod Saveznička pobeda, Proboj Solunskog fronta
Sukobljene strane
Saveznici Kraljevina Srbija Ruska Imperija (1915-1917) Treća francuska republika (1915-1918) Ujedinjeno Kraljevstvo (1915-1918) Kraljevina Grčka (1916-1918) Kraljevina Italija (1916-1918)	Centralne sile Kraljevina Bugarska Austrougarska Nemačko carstvo
Komandanti i vođe
Petar Bojović Živojin Mišić Franše d' Epere Moris Saraj Adolf Gilijom Džordž Majln Panajotis Danglis	Oskar Poćorek Stjepan Sarkotić Vladimir Vazov Nikola Žekov Georgi Todorov Avgust fon Makenzen

Pozadina

Austrougarska je napala Srbiju u avgustu 1914, ali nije uspela da savlada srpski otpor. Nakon ulaska u rat Osmanskog carstva na strani Centralnih sila, odlučujući faktor je bio položaj Bugarske. Bugarska je zauzimala strateški važan položaj na boku Srbije, a njena intervencija na bilo kojoj od strana bi odlučujuće poremetila ravnotežu. Međutim, Bugarska i Srbija su vodile dva rata u poslednjih 30 godina, prvi 1885. (Srpsko-bugarski rat), a drugi 1913. (Drugi balkanski rat). Ishod poslednjeg je bio ponižavajući za Bugarsku, i postojalo je široko mišljenje u bugarskoj vladi i narodu da je Srbija ukrala zemlju koja je zakonito pripadala njima.

Dok su Saveznici mogli da ponude male teritorijalne ustupke od Srbije i (još uvek neutralne) Grčke, obećanja Centralnih sila su bila mnogo primamljivija, pošto su one nudile većinu teritorija koje je Bugarska tražila. Nakon poraza Antante kod Galipolja i ruskim porazom u Gorlice-Tarnovskoj ofanzivi, koje su demonstrirale snagu Centralnih sila, kralj Ferdinand je potpisao sporazum sa Nemačkom i 21. septembra 1915 je započeo mobilizaciju za rat.

Pad Srbije

Tokom proteklih devet meseci, Srbija je pokušavala da obnovi svoje oslabljene armije i poboljša stanje sa zalihama. Uprkos velikim naporima, srpska vojska je bila za samo 30.000 ljudi veća nego na početku rata (oko 225.000) i još uvek nije bila dobro opremljena. Iako su Velika Britanija i Francuska govorile o ozbiljnijoj vojnoj pomoći Srbiji, ništa nije urađeno sve dok već nije bilo kasno. Kada je Bugarska započela mobilizaciju, Francuzi i Britanci su poslali dve divizije da pomognu Srbiji, ali su kasno stigle u grčki grad Solun. Delimični razlog za ovo odlaganje su bila sukobljena mišljenja u grčkoj vladi o ovom ratu.

Prema Srbiji su krenule bugarska, nemačka i austrougarska vojska, sve pod komandom feldmaršala August fon Makenzena, koje su ukupno brojale oko 500.000 ljudi. Nemci i Austrougari su započeli svoj napad 5. oktobra masovnom artiljerijskom pripremom, koju su sledile prelasci preko reka Save i Dunava. Zatim je 11. novembra bugarska vojska napala iz dva pravca, jednim sa severa prema Nišu, a jednim sa juga prema Skoplju. Bugarska vojska je bila velika i brzo se probila kroz slabije srpske snage koje su pokušavale da zaustave njeno napredovanje. Zbog bugarskog proboja, pozicija Srbije je bila beznadežna; njena glavna vojska na severu zemlje bi ili bila okružena i primorana na predaju ili bi morala da pokuša da se povuče.

Srpska vojska tokom povlačenja preko Albanije

Vojvoda Putnik je naredio povlačenje na jug i zapad prema Crnoj Gori i Albaniji. Vreme je bilo loše, kao i putevi, a vojska je morala da pomogne desetinama hiljada civila koji su se povlačili sa njom. Ukupno je oko 125.000 srpskih vojnika stiglo do obale Jadranskog mora, došli su brodovi (na izričitu intervenciju ruskog cara Nikolaja Drugog Romanova) i ukrcalo se na francuske i ostale savezničke transportne brodove koji su ih prevezli na brojna grčka ostrva (većina je otišla na Krf), pre nego što su poslani za Solun. Vojvoda Putnik je morao biti nošen tokom celog povlačenja i umro je malo više od godinu dana nakon toga u bolnici u Francuskoj.(Umro u Nici 1917. godine)

Francuske i britanske divizije su krenula na sever od Soluna krajem novembra pod komandom francuskog generala Morisa Saraja. Međutim, britanskim divizijama je naređeno iz Londona da ne prelaze grčku granicu, tako da su Francuzi sami krenuli prema reci Vardar. Njihovo napredovanje je bila ograničena pomoć odstupajućoj srpskoj vojsci, pošto je bugarska vojska morala da skoncentriše veće snage na južnom krilu da bi se nosila sa ovom pretnjom. Do polovine decembra, general Saraj je zaključio da je povlačenje neophodno zbog odlučnih bugarskih napada na njegovo položaje.

Ovo je bila skoro potpuna pobeda za Centralne sile. Železnica od Berlina do Istanbula je konačno otvorena, i, kao rezultat, Nemačka je bila u mogućnosti da pomogne svom slabijem savezniku, Osmanskom carstvu. Jedini nedostatak pobedi je bilo povlačenje srpske vojske, koja je ostala organizovana i bila je spremna za borbu nakon samo šest meseci.

Uspostavljanje Solunskog fronta 1916.

Austrougarska vojska je napala Crnu Goru, saveznika Srbije, i do 25. januara mala crnogorska vojska se predala. Austrougarska je nastavila svoje napredovanje duž jadranske obale, napavši Albaniju koja je bila pod kontrolom Italije. Do kraja zime, mala italijanska vojska je bila isterana iz skoro cele zemlje.

U ovom trenutku, sa izgubljenim ratom na Balkanu, britanski general štab je tražio povlačenje svih svojih vojnika iz Grčke, ali je francuska vlada protestovala. Pošto su francuske divizije ostale, ostale su i britanske, ali sa nesakrivenim nezadovoljstvom. Savezničke armije su se utvrdile oko Soluna, koji je postao veliki utvrđeni kamp. Srpska vojska (sada pod komandom generala Petra Bojovića), nakom odmora i oporavka na Krfu, je francuskim brodovima prebačena na Solunski front.

U međuvremenu se politička situacija u Grčkoj zaoštrila. Zvanično, Grčka je bila neutralana, ali je kralj Konstantin I bio pronemački opredeljen, dok je premijer Elefterios Venizelos bio za Francusku. Grčka je u početku podržala francusko-britansku pomoć Srbiji, a onda joj se suprotstavila; konačno, nakon Venizelosove ostavke, rojalistička vlada ju je zvanično osudila, ali se nije stvarno suprotstavila nadmoćnijim savezničkim snagama koje su se iskrcale u Solunu. Nemci, koji su pokušavali da pridobiju Grčku na svoju stranu, su bili oprezni da ne pređu grčku granicu.

U maju 1916. general Saraj je zatražio da se grčka vojska demobiliše i grčka vlada se povinovala tom zahtevu. Međutim, ova akcija je još više naterala grčku vladu da se ide prema pridruživanju Centralnim silama.

Sa pouzdanim saznanjem da će se Rumunija pridružiti Saveznicima, general Saraj je počeo pripreme za napad na bugarsku vojsku. Nemci, uz pomoć obaveštenja koja su dobili od grčkih pristalica, su sačinili plan za svoj iznenadni napad. Nemačka ofanziva je pokrenuta 17. avgusta, tri dana pre nego što je bilo predviđeno da počne francuska ofanziva. Zapravo, ovo je bila bugarska ofanziva, pošto je austrougarska vojska bila u Albaniji, a samo jedna nemačka divizija je bila na grčkoj granici. Napad je u početku, zahvaljujući iznenađenju, postigao izvestan uspeh, ali su srpske snage zauzele odbrambene linije nakon dve nedelje. Zaustavivši bugarsku ofanzivu, srpska vojska je izvela kontranapad 14. septembra. Teren je bio težak i Bugari su se branili, ali je srpska vojska polako napredovala. Spori napredak srpskih snaga se nastavio kroz oktobar i u novembru, iako se vreme pogoršalo i sneg počeo da pada na planinama. Nemci su poslali još dve divizije da pomognu bugarskoj vojsci, ali su francuske i srpske vojske 19. novembra zauzele Bitolj.

Gubici u ovoj kampanji su bili najmanje 50.000 vojnika sa savezničke strane i verovatno više od 60.000 ubijenih i zarobljenih Bugara i Nemaca. Front je napredovao oko 40 km.

Međutim, bugarsko napredovanje u grčku Istočnu Makedoniju je izazvalo još jednu unutrašnju grčku krizu. Vlada je naredila svojim vojnicima u tom području (demobilizovanom 4. korpusu) da ne pruža otpor, i uprkos povremenim lokalnom otporu koji je pružilo nekoliko oficira, većina korpusa sa svojim komandantima je bilo primorana na predaju nemačkim snagama i ostatak rata je proveo u zarobljeništvu u nemačkom gradu Gerlic. Predaja teško stečenih novoosvojenih teritorija omraženim Bugarima bez otpora je viđena od strane mnogih oficira Venizelosove vojske kao poslednja kap. Uz aktivnu pomoć savezničkih vlasti, oni su izveli puč kojim su osigurali Solun i veći deo Makedonije za Venizelosa (vidi Pokret za nacionalnu odbranu). Od tog trenutka Grčka je imala dve vlade, zvaničnu rojalističku u Atini, koja je zadržala svoju neutralnost uprkos rastućem savezničkom pritisku, i revolucionarnu Venizelovu vladu u Solunu, koja je odmah ušla u rat na strani Antante.

U isto vreme, Italija je razmestila još vojnika u Albaniji i ove nove trupe su uspele da prisile austrijski korpus na povlačenje kroz planinske predele južno od jezera Ostrovo.

Snage Antante na Solunskom frontu

Solunske ekspedicione snage su se sastojale od kontingenata iz četiri „velike sile“ Antante (Francuska, Velika Britanija, Italija i Rusija) i Srbije. Francuzi su komandovali Istočnom amijom (Armee de l'Orient), koja je formalno konstituisana 12. oktobra 1915. pod komandom generala Morisa Saraja, i sastojala se od deset francuskih, italijanskih i ruskih divizija, grupisanih u tri „divizijske grupe“ koje su imale status korpusa, kao i osam srpskih divizija. Saraj je 22. decembra 1917. zamenjen generalom Adolfom Gijomom, koji je objedinio i britansku Solunsku i Grčku armiju u jednistvenu Savezničku istočnu armiju (Armees alliees de l'Orient), koja je zauzela položaje u sedam sektora duž jugoistočne Albanije i grčke Makedonije. U junu 1918. Luj Franše d' Epere je nasledio Gijomu, koji je pod svojom komandom imao 620.000 ljudi.

Britanska Solunska armija je formirana 4. novembra 1915. godine pod komandom generala, ser Čarls Monroa, a od 9. maja 1916. Pod komandom general-pukovnika (kasnije generala) Džordža Milnea. Šest pešadijskih divizija je raspoređeno u 12. korpus (22, 26. i 60. div.) i 16. korpus (10, 27. i 28. div.), uz stalno premeštanje divizija iz jednog u drugi korpus. Britanska pešadijska divizija u Makedoniji je brojala 16.000 ljudi, i bila je sastavljena od tri pešadijske brigade (svaka sa četiri, tri od 1918, pešadijska bataljona od 800 ljudi, podeljenih na četiri streljačke čete; baterije rovovskih minobacača, mitraljeske čete i komore municije malih kalibara); divizijske biciklističke čete (do 1917); četiri artiljerijske poljske brigade (u kojima je bilo od tri do šest baterija) i municijske komore; divizijske artiljerijske municijske komore; od jedne do tri inžinjerijske čete; čete veze; pionirskog (radnog) bataljona; tri čete teških mitraljeza (1918); tri medicinske poljske ambulante (bataljona); pokretnog veterinarskog odeljenja; pozadinske čete i korpusne komore (četiri čete).

Francuski kontingent, kojim je komandovao general Kordonije (od februara 1917. general Pol Fransoa Groseti, a od januara 1918. general Pol Prosper Anri), u oktobru 1915. se sastojao od pet pešadijskih divizija (57, 76, 122, 156. i 158) i konjičke brigade, kasnije su mu pridružene tri kolonijalne divizije - 17. (februar 1916), 16. (decembar 1916) i 11. (januar 1917). Francuska pešadijska divizija je imala 16.000 ljudi u tri pešadijska puka, svaki sa tri bataljona od četiri čete; konjički „eskadron“ (četa); puk poljske artiljerije sa tri bataljona od tri baterije; inžinjerijsku četu; komoru i medicinsku poljsku ambulantu. Kolonijalna pešadijska divizija u kojoj su bili Francuzi, dobrovoljci za prekomorsku službu, zadržala je organizaciju od pre 1915. godine, i imala je četiri pešadijska puka u dve pešadijske brigade. Konjička brigada pod komandom brigadira Zueno-Gambete je imala 1. i 4. puk Afričkih lovaca (Chasseurs d!Afrique), severnoafrička evropska konjica; šest eskadrona marokanskih Spahija (Spahi), severnoafrička domorodačka konjica i vod oklopnih kola.

Italijanska 35. pešadijska divizija (general-pukuvnik Mombeli) je došla u Solun 11. avgusta 1916. godine. U početku je bila organizovana kao i ostale italijanske divizije sa dve pešadijske brigade prvog poziva (Kaljari i Sicilija), svaka je imala po dva pešadijska puka sa tri bataljona; izviđačku jedinicu (Esploratori) jačine 94 čoveka; udarnu (Arditi) jedinicu; mitraljesko odeljenje; puk poljske artiljerije (pet baterija); inžinjerijski bataljon (tri čete); četu za snabdevanje i medicinsku četu. Kasnije su diviziji pridodate i druge jedinice uključujući i teritorijalnu miliciju trećegpoziva - Ivrea pešadijsku brigadu, čime se njena brojnost popela na 30.000 ljudi i tako efektivno postala korpus.

U junu 1916. godine general M. K. Ditrihs stiže u Solun sa 2. i 4. ruskom pešadijskom brigadom, kojoj se kasnije pridružuju 1. i 3. i spajaju u julu 1917. godine u pešadijsku diviziju jačine 18.000 ljudi. Ruska brigada se satojala od dva puka specijalne namene (svaki sa četiri bataljona i mitraljeskom četom) oformljene za prekomorsku službu; 1. brigada je imala bataljon sa 1.300 bosanskih dobrovoljaca. Rusi su skoro sve vreme bili na frontu, ali su bili demoralisani abdikacijom cara Nikolaja II, marta 1917. godine, i kada je general Taranovski preuzeo komandu u novembru 1917. godine, divizija je bila „neupotrebljiva“ zbog komunističke agitacije. U januaru 1918. ove jedinice su bile razoružane i internirane.

1917

Do proleća te godine, vojska generala Saraja je bila pojačana do te tačke da je brojala 22 divizije: 6 francuskih, 6. srpskih, 7 britanskih, 1 italijansku, 1 grčku i dve ruske brigade. Još dve grčke divizije su osnovane. Ofanziva je planirana za kraj aprila, ali početni napad nije uspeo uz velike gubitke, i ofanziva je obustavljena 21. maja.

Potom su Saveznici, želeći da izvrše još veći pritisak na Atinu, okupirali Tesaliju, iz koje se povukla rojalistička grčka vojska, i Korintski zemljouz, praktično podelivši zemlju na dva dela. Dalji diplomatski pritisak je rezultovao abdikacijom grčkog kralja (14. juna) i ujedinjenjem zemlje pod premijerom Venizelosom. Nova vlada je odmah objavila rat Centralnim silama i počela da stvara novu vojsku. Uprkos ovom povoljnom ishodu, novi premijer Francuske Žorž Klemanso je u novembru opozvao sa dužnosti generala Saraja i umesto njega postavio više diplomatskog francuskog generala Adolfa Gijomu.

1918

U maju, grčke snage su napale i zauzele jake bugarske položaje kod Skra-di-Legena, što je prva velika grčka akcija u ratu na strani Saveznika. Međutim, pošto je nemačka ofanziva pretila Francuskoj, general Gijoma je pozvan u Pariz, a zamenio ga je general Franše d'Epere.

Kabinet Živojina Mišića na Solunskom frontu

Spomenik na Solunskom frontu

Iako je d'Epere tražio napad na bugarsku vojsku, francuska vlada je odbila da dozvoli ofanzivu sve dok se ostale vlade ne slože. General Gijoma, pošto više nije bio neophodan u Francuskoj, je putovao iz Londona u Rim, pokušavajući da dobije saglasnost za napad. Sporazum je postignut u septembru i d'Epereu je dozvoljeno da pokrene svoju veliku ofanzivu.

Savezničke snage su sada bile vrlo velike, koje ne samo da su imale grčku vojsku na njihovoj strani, već su imali 6.000 ljudi iz Češke legije, koji su bili evakuisani iz Rusije nakon Oktobarske revolucije i koji su bili spremni da se bore protiv omražene Austrougarske. Međutim, i Bugarska je takođe povećala brojnost svoje vojske tokom 1917. i u pogledu ukupnog broja vojnika, dve strane su bile približno jednake (291 saveznički bataljon protiv 300 bugarskih bataljona, plus još 10 nemačkih bataljona). Ali u pogledu morala dve strane su se bile potpuno različite. Saveznici su bili uvereni u svoju predstojeću pobedu, dok su bugarski vojnici mogli da vide da je rat izgubljen - Osmansko carstvo je bilo pred kolapsom, vlada Austrougarske je bila u haosu, a moćna nemačka vojska je poražena na Zapadnom frontu. Bugarski vojnici nisu bili voljni da se bore i poginu za izgubljenu stvar.

Bitka kod Dobrog Polja je započela artiljerijskim bombardovanjem neprijateljskih položaja 14. septembra. Sledećeg dana, Francuzi i Srbi su napali i izvršili svoje ciljeve, neke bugarske jedinice su počele da se predaju bez borbe. Saveznici su onda pokrenuli ofanzivu duž celih svojih linija i bugarski komandant je naredio povlačenje. Saveznički avioni su bombardovali odstupajuće bugarske vojnike i povlačenje je postalo bekstvo. Bugarskoj je 30. septembar garantovano primirje od strane generala d'Eperea i na taj način je ona izbačena iz rata. Kralj Ferdinand je abdicirao i otišao u izgnanstvo četiri dana kasnije.

U ovom trenutku britanska vojska je skrenula istočno prema evropskom delu Osmanskog carstva, dok su srpske i francuske snage nastavile na sever. Uz britansku vojsku blizu Istanbula i bez značajnijih turskih snaga da je zaustave, turska vlada je zatražila primirje 26. oktobra (Enver Paša i njegovi saradnici su nekoliko dana ranije pobegli u Berlin).

Srpske i francuske snage su oslobodile Srbiju i savladale nekoliko slabih nemačkih divizija koje su pokušale da zaustave njihova napredovanja. Beograd je oslobođen 1. novembra, a 10. novembra d'Epereva vojska je prešla Dunav i spremala se da uđe u središte Mađarske kada se rat konačno završio. Grof Đula Karolj, koji je predvodio revolucionarnu mađarsku vladu, je došao u Beograd i zatražio primirje.

Povezano

• Srpsko vojničko groblje na Zejtinliku
• Bitka kod Dobrog Polja
• Kajmakčalan

Spoljašnje veze

Solunski front na Wikimedijinoj ostavi

• „Junaci Kajmakčalana“, Novica Pešić, Večernje novosti, feljton, 10 nastavaka, 26. septembar - 5. oktobar 2006.
• "1918. Let solunskih sokolova“, Ljubomir Tešić, Večernje novosti, feljton, 27. septembar - 7. oktobar 2008.
• „Polemike o Solunskom frontu“, Večernje novosti, feljton, 5. - 27. decembar 2008.