Location via proxy:   [ UP ]  
[Report a bug]   [Manage cookies]                
Wikipedija

Srpska akademija nauka i umetnosti

(Preusmjereno sa stranice Srpska akademija nauka)
„SAN” preusmjerava ovdje. Za ostala značenja, v. SAN (razvrstavanje).

Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU) je najviša srpska naučna i prosvetna ustanova, sa sedištem u Beogradu.

Zgrada Srpske akademije nauka i umetnosti, podignuta 1922.

Istorijat

uredi

Preteče

uredi

Preteče Srpske kraljevske akademije bili su Društvo srpske slovesnosti i Srpsko učeno društvo. Društvo srpske slovesnosti je osnovano 31. maja 1842. i postojalo je sve do 27. januara 1864. kada ga je knez Mihailo Obrenović ukinuo svojim ukazom. Zatim je 29. jula 1864. ustanovljeno Srpsko učeno društvo koje je ustvari bilo obnovljeno Društvo srpske slovesnosti, svi članovi DSS su mogli pismeno da se izjasne ministru da se prihvataju članstva u SUD.

Slična sudbina je zadesila i Srpsko učeno društvo, zbog sukoba sa ministrom prosvete njegov rad je suspendovan 13. maja 1886. Zakonom od 1. novembra 1886. osniva se Srpska kraljevska akademija kojoj pripadaju biblioteka, arhive, zbirke i imanje SUD. Nastali su sukobi, pa se Društvo ponovo otvara 25. jula 1887. Spor je rešen predlogom ministra prosvete da se oni spoje i to je učinjeno 1892. Tada je 8 članova SUD izabrano za redovne članove SKA, a svi ostali za počasne.

Osnivanje

uredi

Srpska akademija nauka i umetnosti je od početka bila najviša naučna i prosvetna ustanova u Srbiji. Pod imenom Srpska kraljevska akademija postojala je od svog osnivanja 1886. do 1947 kada je preimenovana u Srpska akademija nauka. Kasnije ona je ponovo promenila naziv u Srpska akademija nauka i umetnosti.

Akademija je ustanovljena (osnovana) zakonom od 1. novembra 1886. koji je skupština izglasala a kralj Milan Obrenović obnarodovao u Nišu. Ovaj zakon se zvao "Osnovni zakon Kraljevsko-srpske akademije" i njime je bilo određeno da prve akademike bira kralj, a da zatim akademici dalje sami biraju nove članove.

Prve akademike, njih 16 imenovao je kralj Milan 5. aprila 1887. Tada su postojala 4 odeljenja akademije, ili kako se to zvalo "stručne akademije" i svaka je na početku dobila po 4 redovna člana bili su to:

Akademija prirodnih nauka

Akademija filosofskih nauka

Akademija društvenih nauka

Akademija umetnosti

Prvi predsednik bio je Josif Pančić, a sekretar Jovan Žujović.

Posleratni razvoj

uredi
 
Pogled iz Knez Mihailove.

Posle punih 60 godina pod tim imenom Srpska kraljevska akademija menja ime zakonom od 30. juna 1947. Pošto je promenjeno državno uređenje i nije više vladao kralj, akademija je jednostavno nazvana Srpska akademija nauka. Ovim zakonom promenjena je i struktura akademije, tako da umesto 4 stručne akademije postoje odeljenja kojih je bilo 6:

  1. prirodno matematičkih nauka,
  2. tehničkih nauka,
  3. medicinskih nauka,
  4. literature i jezika (kasnije: jezika i književnosti),
  5. društvenih nauka i
  6. likovne i muzičke umetnosti.

Akademija je od 1909. do 1952. bila smeštena u Brankovoj ulici broj 15. Ova zgrada je nažalost srušena 1963. godine.

Ukidanje akademija Kosova i Vojvodine

uredi

ANUK i VANU su raspušteni donošenjem novog Zakona o SANU u Skupštini Republike Srbije, 17. jula 1992. godine, a članovima predloženo da se sami pojedinačno prijave kao kandidati za SANU. Tako nije postupljeno s akademicima VANU, oni su (32 člana) samo „preregistrovani“ u SANU i formirano je Odeljenje SANU u Novom Sadu. Međutim, od članova ANUK-a samo je mali broj Srba "konkurisao" u SANU, a jedino je vajar Svetomir Arsić Basara primljen. Kosovski akademici nisu prihvatili takvu odluku i svoju delatnost, u okviru ANUK-a, nastavili ilegalno.

Deo istoričara smatra kako je ukidanje ANUK-a je bio jedan od poticaja daljoj eskalaciji sukoba na Kosovu, s obzirom da albanski intelektualci više nisu imali poverenja u to da će moći zadržati sopstvene kulturne institucije u srpskoj državi, čak ni kada im je Miloševićev režim nudio njihovu obnovu pregovarajući sa Rugovom neposredno pred izbijanje rata krajem 1990-ih.

Predsednici SANU

uredi
 
Srpski akademici i profesori Dragoslav Srejović, Dušan Kanazir i Aleksandar Despić

Od svoga osnivanja 1887. do danas predsednici Srpske kraljevske akademije, Srpske akademije nauka odnosno Srpske akademije nauka i umetnosti bili su:

Broj Predsednik Slika Period Ogranak
1. Josif Pančić   1887−1888. Akademija prirodnih nauka
2. Čedomilj Mijatović   1888−1889. Akademija društvenih nauka
3. Dimitrije Nešić   1892−1895. Akademija društvenih nauka
4. Milan Đ. Miličević   1896−1899. Akademija prirodnih nauka
5. Jovan Ristić   1899. Akademija društvenih nauka
6. Sima Lozanić (1)   1899−1900. Akademija prirodnih nauka
7. Jovan Mišković   1900−1903. Akademija društvenih nauka
(6) Sima Lozanić (2)   1903−1906. Akademija prirodnih nauka
8. Stojan Novaković   1906−1915. Akademija filosofskih nauka
9. Jovan Žujović   1915−1921. Akademija prirodnih nauka
10. Jovan Cvijić   1921−1927. Akademija društvenih nauka
11. Slobodan Jovanović   1928−1931. Akademija društvenih nauka
12. Bogdan Gavrilović   1931−1937. Akademija prirodnih nauka
13. Aleksandar Belić   1937−1960. Odeljenje literature i jezika
14. Ilija Đuričić 1960−1965. Odeljenje medicinskih nauka
15. Velibor Gligorić   1965−1971. Odeljenje literature i jezika
16. Pavle Savić   1971−1981. Odeljenje prirodno-matematičkih nauka
17. Dušan Kanazir   1981−1994. Odeljenje prirodno-matematičkih nauka
18. Aleksandar Despić   1994−1998. Odeljenje prirodno-matematičkih nauka
19. Dejan Medaković   1999−2003. Odeljenje istorijskih nauka
20. Nikola Hajdin   2003−2015. Odeljenje tehničkih nauka
21. Vladimir Kostić 2015−2023 Odeljenje medicinskih nauka
22. Zoran Knežević 2023− Odeljenje za matematiku, fiziku i geo-nauke

Kontroverze

uredi

Pojedini srpski akademici su ponekad zloupotrebljavali nauku zarad pružanja potpore političkim ciljevima srpske države.

Cvijićeva instrumentalizacija nauke

uredi

Jovan Cvijić, predsednik Srpske kraljevske akademije, je usled zanimanja za političko napredovanje Srbije često gubio svoju naučnu objektivnost, pa se određeni segmenti njegovog rada koriste kao "naučno opravdanje" velikosrpske politike.[1] Cvijić se zalagao za teritorijalno proširenje Kraljevine Srbije ka jugu, na makedonske i albanske oblasti, čije je pripajanje, prema Cvijićevom mišljenju, Srbiji bilo neophodno za ekonomski razvoj.

 
Cvijićeva sporna etnografska karta Balkana iz 1918.

...Srbija mora zbog svoje ekonomske samostalnosti dobiti pristup na Jadransko more i jedan deo arbanaske obale: bilo zauzimanjem teritorija bilo dobijanjem ekonomskih i komunikacionih prava na tu oblast. To znači, dakle, zauzimanje istina jedne etnografski strane oblasti, ali takve koja se mora zauzeti zbog osobito važnih privrednih interesa, upravo zbog životne potrebe.[1]

– Jovan Cvijić

U vreme borbe za Makedoniju, Cvijić je nizom publikacija i etno-geografskih mapa ubeđivao međunarodno javno mnenje kako su makedonski Sloveni zapravo “južni Srbi”.[2] Između 1906. i 1918. je izradio seriju mapa kojima su srpske pretenzije na ovu oblast pravdane proglašavanjem Makedonaca za etno-lingivstičku grupu Srba.[3] Cvijićeve etnografske mape objavljene 1906, 1909 i 1913. godine međusobno se razlikuju i pratile su spoljno-političke potrebe srpske države.[2] Na mapi iz 1909. značajno je smanjeno prisustvo Albanaca na Kosovu i zapadnoj Makedoniji u odnosu na prethodnu iz 1906. Na mapi iz 1913. prisutvo tzv. “Srbo-Hrvata” je znatno pomereno ka jugu u odnosu na prethodnu iz 1909. godine. Na istoj mapi, prisustvo Albanaca je “dramatično redukovano”, čak i u Severnoj Albaniji.[2] Po završetku Prvog svetskog rata 1918. godine, Cvijić je objavio mapu koja je trebala da utiče na odluke mirovne konferencije u Parizu 1919. Na toj mapi su Srbi i Makedonci grupisani u jednu kategoriju, čime je Cvijić dao legitimitet srpskoj kontroli nad Makedonijom.[2]

Čubrilovićev memorandum

uredi
Glavni članak: Isterivanje Arnauta

Dr Vaso Čubrilović, srpski akademik, je 1937. godine napisao memorandum za Stojadinovićevu vladu kojim predlaže rešavanje "albanskog problema" totalnim etničkim čišćenjem Kosova od Albanaca.[4] Čubrilović smatra da je "imperativna dužnost" države da ne dopusti da njeno važno strateško zemljište u rukama drži "nama neprijateljski i strani elemenat".[1] Čubrilović kritikuje dosadašnju neefikasnu srpsku kolonizaciju Kosova i predlaže efikasnije metode nasilnih progona albanskog stanovništva:

Arnaute je nemoguće suzbiti samo postupnom kolonizacijom ... Jedini način i jedino sredstvo to je brutalna sila jedne organizovane državne vlasti, u čemu smo mi uvek bili iznad njih.[1]

– Vaso Čubrilović

Čubrilović smatra da je jedini efikasni način rešenja albanskog pitanja njihovo raseljavanje "en masse". On predlaže niz sredstava pristiska kojima bi došlo do masovnog iseljavanja, među kojima su: stvaranje psihoze, pritisak državnog aparata i policije, koji bi "što više zagorčio opstanak Arnauta kod nas", naoružavanje srpskog stanovništva, slanje četnika, paljenje albanskih naselja, itd.[1]

Memorandum SANU

uredi

Memorandum SANU iz 1986. godine izradila Srpska akademija nauka i umetnosti kao strateški program srpske inteligencije. Memorandum je naglašavao težak položaj i neravnopravnost srpskog naroda u Jugoslaviji, a posebno na Kosovu, gde se, kako je navedeno, sprovodi „fizički, politički, pravni i kulturni genocid nad srpskim stanovništvom“. Demonstracije Albanaca na Kosovu 1981. godine srpski akademici nazivaju „neofašističkom agresijom“.[5] Memorandum dalje kritikuje konfederalizam i velika ovlaštenja autonomnih pokrajina, omogućena jugoslovenskim ustavom iz 1974. godine, ocenjujući da su Srbi njime diskriminisani.[6] SANU smatra da „srpsko pitanje“ neće biti rešeno pre ostvarenja punog nacionalnog i kulturnog jedinstva Srba, bez obzira gde žive (strane 70-73).

Memoradum je izazvao burne reakcije u tadašnjoj SFRJ, zbog svojih pogleda na nacionalno pitanje i zahteva za temeljnom reorganizacijom države.[7] Dan nakon objave memoranduma, tadašnji predsednik SR Srbije Ivan Stambolić ga je nazvao ratnim manifestom za srpske komesare. Nekoliko godina kasnije, ekspertska komisija Ujedinjenih nacija je ovaj Memorandum ocenila kao „sredstvo širenja anti-albanskih osećanja“.[8] Danas se među mnogima u Jugoslaviji, uključujući i Srbiju, ovaj dokument se smatra izrazom velikosrpskog nacionalizma.[9] Smatra se da je Memorandum SANU imao ključnu ulogu u raspadu SFR Jugoslavije i bitno doprineo jugoslovenskim ratovima.[6]

Miloševićev prethodnik Ivan Stambolić je verovao da je uklonjen sa vlasti zbog svojih sporova sa Akademijom i protivljenja ovom Memorandumu.[10]

Ostalo

uredi
 
Dobrica Ćosić

Vladan Đorđević, srpski političar i član SANU, je prednjačio u širenju Albanofobije u Srbiji početkom 20. veka. On je prikazivao Albance kao divljake koji nemaju istoriju, kao "evropske crvenokošce" koji spavaju u drveću "za koje su prikačeni repovima".[11]

Srpski akademik Dobrica Ćosić je u javnosti više puta istupao sa diskriminatorskim stavovima prema Albancima. Zbog navednog citata je protiv njega čak podnesena i prijava zbog širenja govora mržnje.

Taj socijalni, politički i moralni talog tribalnog, varvarskog Balkana, uzima za saveznika Ameriku i Evropsku uniju u borbi protiv najdemokratskijeg, najcivilizovanijeg, najprosvećenijeg balkanskog naroda - srpskog naroda.[12]

– Dobrica Ćosić o Albancima

Srpska akademija nauka se nikada nije javno ogradila od ovakvih stavova pojedinih njenih članova.

Kritike

uredi

Stevan Dedijer (1911-2004), nuklerani fizičar i socijalni teoretičar, je početkom 2003. godine poslao je otvoreno pismo tadašnjem srpskom premijeru Zoranu Đinđiću, u kome je predlagao raspuštanje i potpunu reorganizaciju SANU, jer se ne bavi razvitkom kreativne moći srpskog naroda u nauci i tehnologiji već „nazadnim idejama nacionalizma, šovinizma, mržnje i gluposti“.[13] Posebno je kritikovao srpske akademike zbog podržavanja ideje Velike Srbije.

Glavna i najgora glupost rukovodilaca SAN-a je da su se bavili svime osim onim čime se svaka akademija nauka treba baviti: razvitkom kreativne moći svog naroda u nauci, tehnologiji, u izumima i inovacijama.

– Stevan Dedijer

Dedijer je smatrao da je raspuštanje SANU deo neophodne politike za razvitak Srbije uopšte i njene nauke i tehnologije posebno.[13] On je od Đinđića očekivao da temeljnom reorganizacijom ove najviše naučne ustanove stavi Srbiju na put dinamičkog razvitka.[13] Đinđić je ubrzo nakon toga ubijen tako da njegov odgovor na ovaj predlog nikada nije stigao.

Povezano

uredi

Izvori

uredi
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 „Međunarodni znanstveni skup "JUGOISTOCNA EUROPA 1918.-1995."”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-05. Pristupljeno 2010-04-17. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 George W. White, Nationalism and territory: constructing group identity in Southeastern Europe
  3. ↑ Diarmait Mac Giolla Chríost, Language, identity, and conflict
  4. ↑ Historical dictionary of Kosova
  5. ↑ Memorandum SANU[mrtav link]
  6. ↑ 6,0 6,1 1986: The Memorandum
  7. ↑ State-society relations in Yugoslavia, 1945-1992
  8. ↑ „Politika stvaranja Velike Srbije (Izveštaj Ujedinjenih nacija)”. Arhivirano iz originala na datum 2012-05-04. Pristupljeno 2010-04-17. 
  9. ↑ Genocide after emotion: the postemotional Balkan War
  10. ↑ Portret: Ivan Stambolic, politicar i privrednik
  11. ↑ Ivo Banac, The national question in Yugoslavia - origins, history, politics
  12. ↑ Boris Tadić politički amnestira Ćosića za rasizam
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Stevan Dedijer, Velika Srbija i mali glupi akademici

Vanjske veze

uredi
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Srpska_akademija_nauka_i_umetnosti&oldid=42196686