Švedska
Konungariket Sverige Kraljevina Švedska | |
|---|---|
| Geslo: För Sverige i tiden ¹ | |
| Himna: "Du gamla, Du fria (Ti drevni, ti slobodni)" | |
 | |
| Službeni jezici | švedski |
| Vlada | Ustavna monarhija |
| Površina | |
• Vode (%) | 8,67 |
| Stanovništvo | |
• Popis iz 2021 | 10.402.720 (88.) |
• Gustoća | 25 /km2 (156.) |
| BDP (PPP) | procjena za 2020 |
• Ukupno | $563,9 milijardi (39.) |
• Per capita | $52.477 (16.) |
| HDI | 0.945 jako visok |
| Valuta | Švedska kruna |
| Vremenska zona | +1, +2 (CET, CEST) |
| Pozivni broj | 46 |
| Veb-domena | .se |
¹ Moto kralja Švedske | |
Švedska (švedski Sverige [ˈsværjɛ]; službeno Kraljevina Švedska, šved. Konungariket Sverige), nordijska zemlja u Skandinaviji, u severnoj Evropi. Graniči se sa Norveškom na zapadu, Finskom na severoistoku. Na jugozapadu Eresundski most spaja Švedsku sa Danskom. Skagerak moreuz je na jugozapadu, Baltičko more i Botnijski zaliv su na istoku. Švedska ima relativno malo stanovnika, i poznata je po velikim mirnim šumama i planinskom divljinom.
Glavni grad je Stockholm, koji je i najveći grad Švedske. Drugi veći gradovi su Göteborg, Malmö, Uppsala, Linköping, Västerås, Örebro, Nyköping, Helsingborg i Jönköping.
Skandinaviju naseljavaju razni narodi tokom Kamenog doba. Region zatim napreduje dosta sporo. Švedska je prvi put pomenuta u prvom veku, kada je rimski istoričar Tacit zabeležio da na istočnoj obali Svealanda žive Svevi. Svealand je istorijska regija po kojoj je Švedska kasnije dobila ime. Tokom 9. i 10. vijeka švedski vikinzi šire svoj uticaj u baltičkim državama i Rusiji. Za razliku od norveških i danskih vikinga, karakteristika švedskih jeste da su bili manje ratoborni a više usredsređeni na trgovinu i kolonizaciju.
Švedska je doživela hristijanizaciju tokom 12. vijeka, a tokom 14. vijeka bila je kao i većina ostalih evropskih zemalja, pogođena velikom kugom, ili Crnom smrću. U srednjem veku Švedska proširuje svoje granice do Lapplanda na severu i Finske. Finska do 1809. skoro 450 godina pripada Švedskoj. 1389. godine sklopljena je Kalmarska unija, koja je ujedinila Švedsku sa Norveškom i Danskom. Unija je na snazi do 1521. kada švedski kralj Gustav I posle više ratova uspeva da formira samostalnu državu, za koju se smatra da je temelj moderne Švedske. Nedugo posle toga, isti kralj odbacuje rimokatolicizam i uvodi Švedsku u protestansku reformaciju. Gustav I smatran je ocem švedske nacije.
Tokom XVII veka Švedska raste da postane jedna od moćnijih evropskih sila, pošto kralj Gustav ΙΙ Adolf uspešno vodi državu kroz Tridesetogodišnji rat. U Napoleonskim ratovima, Švedksa pobeđuje Dansku. Kao posledica, 1814. Norveška je primorana da formira uniju sa Švedskom, u kojoj je ostala sve do 1905. Švedska od 1814. gotovo nije učestvovala ni u jednom ratu (o neutralnosti Švedske u Drugom svetskom ratu se raspravlja).
1850-ih, mnogi Šveđani ostaju nezaposleni. Posledice toga su siromaštvo, alkoholizam i masovna emigracija. Veruje se da između 1850. i 1910. godine, više od milion Šveđana napušta domovinu i naseljava Sjedinjene Američke Države.
1960-ih Švedska postaje jedna od bogatijih država sveta, a i dan-danas se nalazi na vrhu što se tiče standarda života. 1995. učlanjuje se u Evropsku zajednicu, ali 2003. švedski narod na referendumu bira da zadrži svoju valutu.
Švedska je skoro već hiljadu godina monarhija sa poreznim sistemom koji kontroliše parlament, Riksdag. Parlament ima 349 članova koji se biraju svake četvrte godine. U prošlom veku i do danas dominira Socijaldemokratska partija.
Klima Švedske je kontinentalna. Na nju uglavnom utiče položaj Skandinavskih planina koje sprečavaju prodiranje toplih i vlažnih vetrova sa Atlantskog okeana, ali omogućava prodiranje hladnih vazdušnih masa iz subpolarnih krajeva. Temperature sredinom januara su oko -2 na jugu, i -10 na severu, julska se kreće od 12 do 14 stepeni Celzijusa. Količina padavina smanjuje se od Skandinavskih planina (500 - 1.000 mm), prema istoku (400 – 600 mm) i od juga (600 - 1.100 mm) prema severu (300 – 500 mm), Stokholm 560 mm i Geteborg 670 mm. Obzirom na geografski položaj Skandinavije, Švedska ima veoma povoljnu klimu. Polja niskog pritiska sa Atlantika naglo (sa severozapada) donose topao vazduh. Vreme je promenljivo, nekoliko sati kiše, sa suncem, zatim vetar i dan, i onda ponovo padavine. Zahvaljujući ovakvom vremenu, temperaturne razlike između dana i noći, leta i zime, nisu tako velike, posebno u zapadnoj Švedskoj.
Suprotan tip klime uslovljava zona visokog pritiska na istoku, gde je vreme stabilnije, suvlje i sunčanije, odnosno topla leta i hladnije zime. Borba između ova dva uticaja na vremenske prilike posebno je važna za poljoprivredu Švedske. Obzirom na nagnutost Zemljine ose i okretanja oko Sunca, najseverniji delovi imaju ekstremne kontraste između dugih letnjih dana i posebno dugih zimskih noći. Vremenska razlika između severnog i južnog dela zemlje najmanja je u letnjim mesecima kada su severni delovi topliji zbog dužine dana. Jesen i zima dolaze ranije u severne delove, dok južni obalski delovi imaju dugo, blago jesenje vreme. Severni deo ima duže i hladnije zime, sa obilnijim padavinama. U severnim delovima Švedske sneg se zadržava na tlu 7 meseci, more je u severnom delu Botničkog zaliva zaleđeno oko 6 meseci, međutim zima u Švedskoj je obično bela. Proleće na jug dolazi sredinom marta, krajem aprila u centralnu, a krajem maja u severnu Švedsku.
Baltičko more i Botnijski zaliv na istoku Švedske stvaraju dugačku obalu, što utiče na klimu. Na zapadu, na granici sa Norveškom nalaze se Skandinavske planine. Južni delovi Švedske se uglavnom sastoje od poljoprivrednih područja, gde je i gustina naseljenosti najveća. Ostalu teritoriju uglavnom zauzimaju šume.
Nalazeći se na sjeveru Europe, Švedska zauzima istočni dio Skandinavskog poluotoka. Na istočnoj obali se nalaze Baltičko more i Botnički zaljev, na jugu Oresundska vrata, a na zapadu tjesnaci Skagerrak i Kattegat. Na zapadu Švedske ističe se Skandinavski planinski lanac (švedski: Skanderna) koji razdvaja Švedsku i Norvešku.
Najniža točka u Švedskoj nalazi se u jezeru Hammarsjön na -2,41 m ispod morske razine, a najviša točka je na planini Kebnekaise na 2111 m nadmorske visine.
Švedska se po povijesno-geografsko-kulturnom kriteriju dijeli na 25 pokrajina (švedski: landskap). Iako te pokrajine danas nemaju političku ni administrativnu svrhu, redovito ih se koristi u svakodnevnom govoru. Pokrajine se često grupiraju u tri velike regije, Norrland, Svealand i Götaland.
Oko 15 % površine Švedske se nalazi sjeverno od Arktičkog kruga. Južna Švedska je uglavnom pokrivena poljoprivrednim površinama, dok se prema sjeveru znatno povećava pokrivenost šumama. Najveća gustoća stanovništva u Švedskoj je u Oresundskoj regiji u južnoj Švedskoj te u dolini jezera Mälaren u središnjoj Švedskoj. Gotland i Öland su najveći otoci u Švedskoj. Vänern i Vättern su najveća jezera.
- Vidi takođe: Popis gradova u Švedskoj
Najveći gradovi u Švedskoj su:
| Grad | Stanovnika |
|---|---|
| Stockholm | oko 1.380.000 |
| Göteborg | oko 550.000 |
| Malmö | oko 280.000 |
| Uppsala | oko 140.000 |
| Västerås | oko 110.000 |
| Örebro | oko 107.000 |
| Linköping | oko 104.000 |
| Helsingborg | oko 97.000 |
Švedska je podeljena u 21 okruga. Svaki okrug ima svoju administrativnu upravu koju postavlja vlada. Švedska se ponekad deli i u istorijske provincije, kojih ima 25.
Švedska je na svetskom vrhu dužine života. U avgustu 2004. broj stanovništva je prvi put prevazišao broj od 9 miliona. Posle Drugog svetskog rata Švedska postaje zemlja imigracije. Danas je otprilike 12% populacije rođeno van Švedske, a čak svaki peti ima nešvedsko poreklo. Imigranti najviše dolaze iz Finske, bivše Jugoslavije, Iraka i ostalih skandinavskih država. U Švedskoj živi oko 30.000 Srba.
Švedski jezik spada u grupu germanskih jezika. Sličan je norveškom i danskom. Švedska formalno nema službeni jezik mada švedski ima status kao takav; uvek je uveliko dominirao i pitanje službenog jezika je tek političkog karaktera. Ipak, Švedska priznaje pet manjinskih jezika: finski, meakijeli, sami, romski i jidiš. Velika većina Šveđana ispod 60 godina dobro vlada engleskim jezikom.
| Članice | |
|---|---|
| Pridružene članice | |
| Samostalne države |
| .svg) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nepriznate ili djelomično priznate države | |||||||||
| Zavisni teritoriji | |||||||||
1 Značajan dio teritorija se nalazi u Aziji. • 2 U potpunosti u Aziji, ali ima društvene i političke veze s Evropom. • 3 Posjeduje zavisne ili slične teritorije izvan Evrope. | |||||||||
Države članice Evropske unije | |
|---|---|
| Aktualne | |
| Bivše |
|