Pirinejski poluotok
„Iberija” preusmjerava ovdje. Za ostala značenja, v. Iberija (razvrstavanje).
Pirinejsko poluostrvo je poluostrvo koje se nalazi na krajnjem jugozapadu Evrope. Od ostatka Evrope je odeljeno planinskim lancem Pirineja, po kojem je i dobilo ime. Poznato je i pod nazivom Iberijsko poluostrvo (ili Iberija), koji potiče od imena naroda koji je u davnoj prošlosti naseljavao jedan deo poluostrva (Iberi).
Danas se na njemu nalaze države Španija, Andora i Portugalija, britanska prekomorska teritorija Gibraltar i mali deo Francuske (Francuska Serdanja).
Pirinejsko poluostrvo je najzapadnije od tri južnoevropska poluostrva (Pirinejskog, Apeninskog i Balkanskog). Prostire se između rtova Punta de Tarifa na jugu i Punta de Estaka de Bares na severu, i između rtova Kabo da Roka na zapadu i Kap de Kreus na istoku. Na severu i zapadu je okruženo Atlantskim okeanom a na jugu Sredozemnim morem. Na severoistoku se nalazi planinski lanac Pirineji, koji čini prirodnu granicu između Pirinejskog poluostrva i ostatka Evrope.[1] Uski Gibraltarski moreuz na jugu odvaja poluostrvo od obale Afrike.[1] Površina Pirinejskog poluostrva je oko 582.000 km², što ga čini drugim po veličini poluostrvom u Evropi. Dužina obale je 3.313 km, od čega je 1.660 km sredozemna obala, a 1.653 km atlantska obala.
Najveći deo poluostrva (oko 2/3) zauzima visoravan Centralna mezeta,[1] izgrađena od prekambrijskih i kristalastih stena i starih krečnjaka
Istočni deo Španije i južni deo Portugalije imaju mediteransku klimu, delovi okrenuti Atlantskom okeanu imaju okeansku klimu, a u unutrašnjosti preovlađuje kontinentalna klima.
Pirenejsko poluostrvo bilo je naseljeno već u paleolitu. U pećinama, od kojih je najslavnija Altamira, nađene su brojne pećinske slike.[2]
U mlađem kamenom dobu i u bakarnom dobu, Pirinejsko poluostrvo je bilo jedno od kulturnih središta.
Širenje Saharske pustinje uzrokovalo je iseljavanje stanovništva, od kojih jedan deo prelazi Gibraltarski moreuz i naselio se na Pirenejskom poluostrvu. Tu su osnivali stalna naselja, a kasnije su se otvorili i značajni rudnici, naročito srebra i gvožđa.
Plemena zemljoradnika i stočara kasnije su sa Pirenejskog poluostrva otišla na sever, kopnenim putem preko Pireneja ili brodovima. Naselili su se na područjima zapadne i srednje Evrope. U II i III milenijumu pre Hrista postojala je značajna pomorska trgovina duž atlantske obale, koja je kasnije zamirla zbog stalnih ratova i gusarskih napada.
Početkom I milenijuma pre nove ere Feničani su osnivali trgovačka naselja (faktorije) na mediteranskoj obali.[3] U VII veku pre Hrista naselili su se i Grci, ali pomorsku trgovinu u sledećim vekovima su kontrolisali Kartaginjani. Unutrašnjost zemlje su osvojili Kelti.
Nakon poraza u Prvom punskom ratu, kada je izgubila Sardiniju, Siciliju i Korziku, Kartagina je povećala svoje prisustvo na Pirinejskom poluostrvu.[4] Drugi punski rat je izbio 218. p. n. e. i završio se porazom Kartagine, nakon čega je poluostrvo postepeno potpalo pod vlast Rimljana.
Od početka II veka p. n. e. Kartaginjane su zamenili Rimljani. Postepeno su prodirali u unutrašnjost i do kraja I veka pre nove ere osvojili su čitavo poluostrvo i osnovali nekoliko provincija. Suzbili su ustanke domaćeg stanovništva[5] i provodili intenzivnu romanizaciju.
Rimljani su Pirinejsko poluostrvo nazivali Hispanija. Tokom njihove vlasti, nekoliko puta je menjana teritorijalna podela Hispanije. Godine 197. p. n. e. stvorene su dvije provincije — Hispanija Citerior (lat. Hispania Citerior) i Hispanija Ulterior (lat. Hispania Ulterior). Oktavijan Avgust je 27. p. n. e. podelio Hispaniju na tri provincije: Betiku, Luzitaniju i Tarakonensis.[6] Carevi Karakala i Dioklecijan su kasnije vršili nove podele. Karakala je povećao broj provincija na četiri, a Dioklecijan prvo na pet, a kasnije na sedam.
Slabljenjem Rimskog carstva, sa severa su prodirali razni varvarski narodi: Alani, Svevi, Vandali, Vizigoti.[5]
Vizigoti su od 418. godine imali kraljevstvo u Akvitaniji (južna Francuska). Godine 507. Franci su zauzeli njihove posede i oni su se povukli preko Pireneja.[7] U razdoblju između 510. i 531. zaustavili su franačke pokušaje prodora.
Godine 534. formirali su svoju državu sa sedištem u Toledu, koja je kontrolisala najveći deo poluostrva. Suzbili su prodore Vizantije i Sveva i ugušili pobune lokalnog stanovništva u Baskiji i Andaluziji.
O značaju Pirenejskog poluostrva u to doba svedoči i činjenica da su u Toledu održana tri crkvena koncila Zapada između 396. i 589. godine.[8] Kasnije su se u Toledu održavali lokalni saveti, koji su imali bitan uticaj na politiku kraljevstva.
Vizigoti su tokom dva veka bili arijanci. Kralj Rekard I popeo se na presto 586. godine. Godinu dana kasnije odrekao se arijanizma i prešao na katolicizam.[9] Crkva je u ovom periodu imala znatan uticaj. Poticala je jedinstvo zemlje, pružajući kralju potporu protiv velikih zemljoposednika, koji su branili svoje privilegije. Stroga verska politika bila je uperena protiv pagana, Jevreja i arijanaca.
Kraljevi su vodili politiku stapanja Vizigota sa starim iberskim i romanskim stanovništvom. Preuzimali su i učvršćivali stare rimske ustanove. Godine 654. donesen je zakonik Liber iudiciorum, koji je zamenio razne vrste običajnog prava.[10]
Borbe za presto su oslabile državu Vizigota i učinile je lakom metom muslimanskih osvajača početkom 8. veka.
Koristeći unutrašnje sukobe u Vizigotskoj državi, Mavri su 711. počeli invaziju i u roku od 5 godina zauzeli skoro celo poluostrvo. Nakon zauzimanja Pirinejskog poluostrva, Mavri su prešli na franačku teritoriju, ali su 732. doživeli težak poraz kod Poatjea, čime je zaustavljeno njihovo dalje prodiranje u Evropu.[11] Nakon ovog poraza, muslimanski osvajači su počeli da se nastanjuju u južnom delu poluostrva, koji su nazivali Al-Andaluz. Abderaman I je 772. proglasio Kordopski emirat. Na severu poluostrva, u asturijskim planinama, održalo se hrišćansko kraljevstvo, a uskoro su nastale i druge hrišćanske države. Abderaman III je 929. proglasio Kordopski halifat,[12] a za vreme njegove duge vladavine došlo je do kulturnog procvata.
Borba za ponovno hrišćansko osvajanje Pirinejskog poluostrva počela je 720. bitkom kod Kovadonge.
Sredinom 10. veka, hrišćanske zemlje obuhvatale su Leon, Asturiju, Galiciju i Kastilju, kao i delove Baskije i Navare. U narednim vekovima rekonkista je nastavljena sa promenljivim uspehom. U 13. veku hrišćanski kraljevi su zauzeli Kordobu, Sevilju, Majorku, Menorku i Valensiju, a muslimanske teritorije su se svele na Grenadu, koja je pala 1492.
Manje kraljevine su se vremenom ujedinile u jednu državu, sa izuzetkom Portugalije, mada je tokom kratkog vremenskog perioda (1580—1640) celo poluostrvo bilo politički ujedinjeno u Iberijsku Uniju. Danas se na Pirinejskom poluostrvu nalaze tri države — Španija, Portugalija i Andora, kao i britanska prekomorska teritorija Gibraltar.
Ogromna većina stanovnika u svim državama i teritorijama Pirinejskog poluostrva su katolici po veroispovesti. Druge religije su slabo zastupljene, mada postoje male zajednice protestanata i drugih hrišćana, muslimana, hindusa i jevreja. U Španiji i Portugaliji postoji značajan broj nereligioznih osoba.
U anketi Centra za sociološka istraživanja iz februara 2013, 70,9% ispitanih Španaca se izjasnilo kao katolici, 24,6% se izjasnilo kao nereligiozni, dok je 2,4% ispitanika navelo da pripadaju nekoj drugoj religiji.[13]
Katolici čine 81% stanovništva Portugalije, prema rezultatima popisa iz 2011. Pripadnici drugih hrišćanskih veroispovesti čine 3,3% stanovništva, a nereligioznih je 6,8%.[14]
U Andori je preko 90% stanovništva katoličke veroispovesti,[15] dok u Gibraltaru ima oko 78% katolika.[16]
Najzastupljeniji jezici na Pirinejskom poluostrvu su španski, portugalski, katalonski, galicijski i baskijski.
Španski jezik (ili kastiljanski) je službeni jezik u Španiji i ima najviše govornika. U istraživanju Evrobarometra iz 2005, 89% anketiranih stanovnika Španije je navelo španski kao svoj maternji jezik.[17]
Portugalski jezik je gotovo univerzalni jezik u Portugaliji i drugi je najzastupljeniji jezik na Pirinejskom poluostrvu.
Katalonski jezik je službeni jezik u Kataloniji i Andori, a govori se i u nekim delovima Aragona i Mursije. Dijalekat katalonskog jezika poznat kao valensijanski jezik je službeni jezik u Valensijanskoj pokrajini. Katalonski jezik je maternji za 5 do 6 miliona ljudi.[18] U anketi Evrobarometra iz 2005, 9% ispitanika iz Španije je navelo katalonski kao svoj maternji jezik.[17]
Galicijski jezik je službeni jezik u Galiciji i njime govori oko 2 miliona ljudi.[18]
Baskijski jezik ima oko 600.000 govornika na severu Španije i službeni je jezik u Baskiji i Navari.[18]
Ostali manji jezici su aragonski, asturijski, leonski, asturleonski i oksitanski.
| Država/ Teritorija |
Stanovništvo (na poluostrvu) | km² | % | Napomena |
|---|---|---|---|---|
 Španija
|
~ 43.500.000 | 493.514[19] | 84,66% | Bez Balearskih ostrva, Kanarskih ostrva, Seute i Melilje. |
 Portugalija
|
~ 10.000.000 | 89.261 | 15% | Bez Azorskih ostrva i Madeire |
 Francuska
|
12.035 | 540 | <1% | Francuska Serdanja se nalazi na južnoj strani Pirineja, i tehnički pripada Pirinejskom poluostrvu. |
 Andora
|
84.082 | 468 | <1% | Država na južnoj strani Pirineja, između Francuske i Španije. |
 Gibraltar
|
29.431 | 7 | <1% | Britanska prekomorska teritorija |
Šablon:Najveći gradovi na Pirinejskom poluostrvu
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Iberian Peninsula, Pearson Education, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ↑ U Altamiri otkriveni novi crteži stari 25.000 godina, Blic, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ↑ Samardžić, N. Istorija Španije. Prvih pola miliona godina. Plato, Beograd, 2005. Str-11-18
- ↑ Tarín, S. Dosier: Hispania Romana: Dos siglos de guerra. Historia y Vida 2004; Nº435:32-41
- ↑ 5,0 5,1 Hispania, UNRV.com, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ↑ The Conquest of Hispania and the Province of Tarraconensis Arhivirano 2013-10-29 na Wayback Machine-u, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ↑ Cameron, Ward; Perkins and Whitby. The Cambridge Ancient HIstory - Volume XIV. Late Antiquity: Empire and Successors, A.D. 425–600. str. 113-114.
- ↑ councils of Toledo, Encyclopædia Britannica, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ↑ Michael Frassetto (2003). Encyclopedia of Barbarian Europe: Society in Transformation. ABC-CLIO. str. 304. ISBN 978-1-57607-263-9.
- ↑ Peter Sarris (2011). Empires of Faith: The Fall of Rome to the Rise of Islam, 500-700. Oxford University Press. str. 323-324. ISBN 978-0-19-926126-0.
- ↑ Battle of Moussais (Poitiers II): October 732 Arhivirano 2017-02-02 na Wayback Machine-u, pristupljeno na dan 29. 10. 2013.
- ↑ Umayyad Caliphate of Cordoba 929-1031, GlobalSecurity, pristupljeno na dan 29. 10. 2013.
- ↑ Barómetro de abril, Centro de investigaciones Sociológicas, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ↑ Census - Final results : Portugal - 2011, Statistics Portugal, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ↑ 2011 Report on International Religious Freedom - Andorra, United States Department of State, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ↑ Census of Gibraltar 2001 Arhivirano 2019-03-29 na Wayback Machine-u, Government of Gibraltar, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- ↑ 17,0 17,1 Europeans and their Languages, Eurobarometer, pristupljeno na dan 27. 10. 2013.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 The languages of Spain, cyberspain.com, pristupljeno na dan 27. 10. 2013.
- ↑ Physical geography and geology of Spain, iberianature.com, pristupljeno na dan 28. 10. 2013.
- Peter Sarris (2011). Empires of Faith: The Fall of Rome to the Rise of Islam, 500-700. Oxford University Press. str. 323-324. ISBN 978-0-19-926126-0.
- Michael Frassetto (2003). Encyclopedia of Barbarian Europe: Society in Transformation. ABC-CLIO. str. 304. ISBN 978-1-57607-263-9.
- Cameron, Ward; Perkins and Whitby. The Cambridge Ancient HIstory - Volume XIV. Late Antiquity: Empire and Successors, A.D. 425–600. str. 113-114.
