Propaganda tokom ratova u bivšoj Jugoslaviji

Tokom ratova na prostoru bivše Jugoslavije (1991–2001) propaganda je bila znatno primenjivana u medijima Savezne Republike Jugoslavije, Hrvatske i donekle u medijima Bosne i Hercegovine.

Tokom sukobâ sve strane koristile su se medijima kao propagandnim oruđem. Oni su bili podijeljeni prema etničkim linijama, a bilo je malo nezavisnih glasila koji su se suprotstavljali nacionalističkoj retorici.

Propagandom se naročito služio Slobodan Milošević i njegov režim u Srbiji. Milošević je počeo raditi na kontroli medija krajem osamdesetih godina 20. stoleća, a do 1991. uspešno je učvrstio kontrolu nad Radio-televizijom Srbije i drugim medijima. Mediji u Srbiji uveliko su postali glasnik njegovog režima. Deo optužnice Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) protiv Miloševića teretio ga je za upotrebu medija radi širenja propagande.

U Hrvatskoj su mediji, među kojima je bio i glavni državni javni emiter Hrvatska radiotelevizija, uveliko bili pod kontrolom Franje Tuđmana i njegove Hrvatske demokratske zajednice (HDZ). Hrvatski mediji sudelovali su u širenju propagande tokom Rata u Hrvatskoj i Rata u Bosni i Hercegovini.

Pojedini analitičari tvrde da su se i zapadni mediji koristili propagandnim taktikama pri izveštavanju o ratovima, naročito pri prikazivanju srpske strane.

Srpski mediji

„Masakr u Pakracu”

1.3. 1991. milicija SAO Krajine zauzela je policijsku postaju u Pakracu i razoružala hrvatske policajce. Nakon toga, specijalna policija Hrvatske upala je u postaju i vratila je pod hrvatski ustroj, a pri tom je nekoliko pobunjenih Srba uhićeno. Iako se radilo o oružanom okršaju, nije bilo žrtava. Međutim, idući dan izvanredni broj Večernjih novosti pisao je o "pokolju Srba i genocidu", izmišljajući vest o "40 ubijenih srpskih civila".

„40 zaklanih beba u Vukovaru”

Propagandna izmišljotina koja je ostavila najdublji trag bila je ona o "40 zaklanih beba iz Vukovara". Ova laž je puštena u javnost tokom bitke za Vukovar. Dan uoči pokolja 264 hrvatskih zarobljenika i civila na Ovčari, srpski mediji su objavili da je u jednom podrumu nađeno 40 ubijene i „iskasapljene“ srpske dece. Udarni naslov Večernjih novosti, 21. novembra 1991, „Pokolj pre predaje”, doneo je svedočenje o navodnom masakru 41 deteta u obdaništu u vukovarskom predgrađu Borovo naselje, prema kom su članovi hrvatske nacionalne garde „sekli grkljane deci između pet i sedam godina i bacali ih u podrum”.

Dr Vesna Bosanac, direktorka vukovarske bolnice iz koje su hrvatski zarobljenici i civili odvedeni na pogubljenje, veruje da je vest o zaklanoj deci namerno puštena da bi izazvala gnev i podstakla Srbe na ubijanje Hrvata. Za leševe iza vukovarske bolnice je u prilogu na RTS-u rečeno da su oni bili „srpski ili uglavnom srpski“, dok je za preživele civile unutar bolnice rečeno da su „ustaše preobučene u civile“.

Iako niko nije video ubijenu srpski decu, mediji su nekoliko dana na naslovnim stranama donosili priče o strahotama koje su ustaše počinile nad srpskom nejači, sa bizarnim detaljima, raznim svedočenjima o strašnim zločinima i komentarima redakcije o neljudskosti druge strane.

Kada je vest o pokolju 40 srpskih beba u blizini Vukovara javno demantovana na RTB-u, nakon što su stručnjaci za sudsku medicinu iz Beograda utvrdili da je reč o izmišljotini, šteta je već bila nepopravljiva. U istom prilogu je nakon izvinjenja komentatora RTB, puštena priča dobrovoljaca koji odlaze na ratište „kad vide šta se radi srpskoj deci.“ Dnevni list Politika koja je donosila velike naslove o zaklanoj deci preko čitave naslovne strane, demanti je objavila na trećoj strani, u dnu, na samo tri reda.

„30.000 ustaša u Dubrovniku”

Uoči opsade Dubrovnika, oficiri JNA (Pavle Strugar i drugi) su svesno i namerno širili dezinformacije o vojnoj situaciji na terenu i preuveličavali "opasnost" od hrvatskog napada na Crnu Goru koji je navodno pretio od "30.000 naoružanih ustaša i 7000 terorista, uključujući i Kurdske plaćenike". Ovu propagandu su naširoko rasprostirali državni mediji Srbije i Crne Gore.

Istina je da su hrvatske vojne snage u Dubrovniku u septembru bile praktično nepostojeće. Grad je branila samo jedna lokalno regrutovana jedinica koja je brojala manje od 1.500 muškaraca bez tenkova i teške artiljerije. Takođe, nije bilo nikakvih plaćenika na hrvatskoj strani.

„Hrvati pale gume u Dubrovniku”

Tokom opsade Dubrovnika 1991, dok je JNA granatirala grad, zvanične informacije su glasile da je Dubrovnik samo blokiran i da se ne vrši nikakvo bombardiranje niti razaranje grada. Kada su informacije o granatiranju Dubrovnika procurele u srpsko-crnogorsku javnost, predstavnici vojske su saopštili da "crni dim ne potiče od razaranja grada već od paljenja guma". Radio-televizija Srbije je prikazivala slike Dubrovnika sa stubovima dima objašnjavajući kako lokalno stanovništvo pali automobilske gume da bi simulirali ratna razaranja grada.

„Muslimani bacaju srpsku decu lavovima”

Srpska štampa tvrdila je da su bošnjačke gradske vlasti u komadima ili u cjelini, bacali Srbe lavovima u Zoološkom vrtu u Sarajevu... Prema riječima Nezavisnog udruženja novinara Srbije (NUNS):

TV Beograd, u svom dnevniku u 19:30 časova, koji gleda više miliona gledalaca, tako objavljuje informaciju koju je radio-vezom iz Sarajeva dojavila njegova reporterka koja se nalazi na licu mesta: „Muslimanski ekstremisti smislili su najstravičniji način na svetu da muče ljude. Prošle noći, bacali su srpsku decu lavovima u gradskom zoološkom vrtu. Tako javlja srpska patrola.

„Muslimani ubijaju sami sebe”

Masakr u ulici Vase Miskina je naziv za artiljerijski napad na Sarajevo na koji su za vrijeme opsade izvele bosanskosrpske snage 27. maja 1992. Sa položaja iz pravca Borija su ispaljene tri granate koje su eksplodirale među civilima koji su u redu čekali hljeb u Ulici Vase Miskina (današnja Ferhadija), glavnoj sarajevskoj ulici. Tada je poginulo 26, a ranjeno 108 građana Sarajeva. Prizori ubijenih, ranjenih i obogaljenih Sarajlija su zahvaljujući televizijskim kamerama obišli svijet i značajno pridonijeli tome da svjetska javnost stane na stranu mlade bosanskohercegovačke države, a protiv bosanskih Srba koji su stekli reputaciju monstruma i zločinaca. Srpska propaganda je tada tvrdila da muslimani ubijaju sami sebe, kako bi optužili Srbe pred svetom, što je tvrdnja koju je i Dobrica Ćosić izneo u svojoj knjizi Bosanski rat.

Masakri na Markalama su dva slučaja granatiranja civila na pijaci Markale u Sarajevu od strane Vojske Republike Srpske tokom opsade Sarajeva. Ohrabreni inicijalnim izveštajem UNPROFOR-a, srpski mediji su tvrdili da je bosanska vlada granatirala sopstvene civile kako bi privukla zapadne sile da intervenišu protiv Srba. Priče o tome kako bosanski Muslimani ubijaju sami svoje civile samo da bi mogli da optuže Srbe su postigle veliki efekat i ohrabrile su poricanja srpskih ratnih zločina. Međutim, u januaru 2003, Sud za ratne zločine je nedvosmisleno utvrdio da su masakr počinile srpske snage oko Sarajeva. Iako široko zastupljena u međunarodnim medijima, ova presuda je bila ignorisana u samoj Srbiji.

Falsifikovanje slike Uroša Predića

Kao zloglasni primer ratne propagande se ističe jedan falsifikat tiražnog srbijanskog lista "Večernje novosti" za vreme rata u BiH. "Večernje novosti" su 1994. otišle toliko daleko da su objavile sliku čuvenog srpskog slikara Uroša Predića "Siroče na majčinom grobu" (ulje na platnu) iz XIX veka, kao aktuelnu fotografiju dečaka iz Srebrenice "na grobu oca, majke i ostale rodbine koju su u ofanzivi pobili muslimani".

Ispod slike Uroša Predića je dat sledeći tekst pod naslovom BOLNO PODSEĆANJE:

Najveće žrtve ratova su deca. Tako je i u ovom, najnovijem, u kojem srpski narod ponovo brani svoj goli opstanak. Slika koja je pre godinu i po dana obišla svet, sa groblja kod Skelana, na kojoj ovaj dečak - siroče očajava nad grobom oca, majke i ostale rodbine koju su u ofanzivi pobili muslimani, i dalje potresa sve koji znaju šta je dečja patnja. Dečaka sa slike u međuvremenu usvojila je jedna porodica iz Zvornika, i sada je on učenik prve godine srednje vojne škole.

Ovaj falsifikat je bio urnebesno raskrinkan u srbijanskoj javnosti, ali, koliko je poznato, pravnih posledica po novinare "Večernjih novosti" nije bilo.

„Kastriranje muške dece”

U Prijedoru, lokalni mediji su plasirali morbidne optužbe protiv bošnjačkih i hrvatskih doktora. Lokalni mediji "Kozarski vjesnik" i Radio Prijedor obavijestili su svijet putem svojih propagandističkih gebelsa da je dr. Željko Sikora s kolegama dr. Osmanom Mahmuljinom i dr. Mirzom Mujadžićem "izazivao abortuse kod Srpkinja koje nose mušku djecu, kastrirao srpske muške bebe", a "prikačeno" im je i "ubistvo" dr. Mirjane Kovrlije 1989. godine, koja je otkrila navodne nečasne radnje ovih ljekara. Sva trojica su bili ubijeni u koncentracionom logoru Keraterm.

Isprika RTS-a

23.5. 2011. Upravni odbor Radio Televizije Srbije (RTS) ispričao se za neobjektivan i agresivan sadržaj programa u 90-ima: "RTB i RTS više puta su svojim prilozima povredili osećanja, moralni integritet i dostojanstvo građana Srbije, humanističkih intelektualaca, pripadnika opozicije, kritički usmerenih novinara, pojedinih manjina, verskih zajednica i susednih naroda i država". Potvrđeno je da će ubuduće nastojati da se kroz televizijske i radijske programe javnog servisa dosledno sporovode načela iz Ustava Srbije o vladavini prava, socijalnoj pravdi, građanskoj demokratiji, ljudskim i manjinskim pravima i drugom.

Psiholog Žarko Trebješanin je pohvalio takav korak: "Da li je to moglo i ranije? Verovatno je da je moglo, ali opet ja mislim nikada nije kasno i da je to ono što je neophodno da se učini neka, možda i mora malo vreme da prođe da stvari sazru, ali ja sam veoma zadovoljan da je to napravljeno"

Tokom Rata na Kosovu

Srpska propaganda

Miloševićev režim je negirao ratne zločine i politiku etničkog čišćenja tijekom rata na Kosovu. Početkom rata na Kosovu, državni mediji su poricali masakr u Vučitrnu i masakr u Gornjem Obrinju, oba počinjena od strane srpske policije 26. rujna 1998. Radio-televizija Srbije je izveštaje BBC-a o zločinima počinjenim od strane srpske policije na Kosovu opisala kao "laži i manipulacije". Nezavisni novinari koji su izveštavali o zločinima na Kosovu su drakonski kažnjavani po tadašnjem zloglasnom Zakonu o informisanju. Tako je na zahtev javnog tužioca pokrenut postupak protiv Dejana Anastasijevića, novinara nedeljnika Vreme, zbog teksta pod naslovom "Krvavi vikend u Dreničkom kraju", objavljenog 17. marta 1998, koji se bavi masakrom nad albanskim civilima u selu Likošani u regionu Drenice.

Zapadne zemlje, okupljene u NATO savezu, su početkom 1999. rešile da vojno intervenišu u Kosovskom ratu, navodno protiv organiziranog etničkog čišćenja na Kosovu. Srbijanske vlasti su pokušale predstaviti intervenciju NATO-a kao čin agresije ("NATO agresija") planiranu od strane Vatikana i zapadnih zemalja. Televizija Srbije je predstavljala snage NATO-a kao nacističke trupe koje osvajaju srpsku zemlju. Predsjednik SAD Bill Clinton je prikazivan kao Adolf Hitler. NATO zemlje i zvaničnici su po pravilu nazivani agresorima, zločinačkim, zlikovačkim, genocidnim, i slično:

Bombardujući rafineriju nafte, NATO agresori su zbacili poslednji veo sa svog genocidnog plana - pokušaja da izazovu ekološku katastrofu.

– RTS, 18. april 1999

Zgrada RTS-a koju je bombardovao NATO 1999.

Srpska propaganda je pokušala osporiti glavni razlog NATO intervencije, etničko čišćenje na Kosovu, predstavljajući "NATO agresiju" kao "ničim izazvanu". Za vrijeme rata na Kosovu, Radiotelevizija Srbije nikada nije izvještavala o 800.000 kosovskih Albanaca protjeranih od strane srpske policije i paravojnih postrojbi, osim kada je konvoj prognanih Kosovara ubijen od NATO bombi. Štoviše, srpski mediji su pokušavali uvjeriti međunarodnu javnost da velike kolone albanskih izbjeglica bježe sa Kosova zbog NATO bombardiranja, a ne usljed srpskih vojnih dejstava. Drugi bitan aspekt srpske propagande kampanje diskreditiranja NATO je predstavljanje incidenata u kojima su ginuli civili (tzv. "kolateralna šteta"), kao namjerne napade na civile. Slike ubijenih civila su ojačale antiratni aktivizam diljem Europe, što dovodi do marševa i demonstracijama protiv SAD-a i NATO-a.

NATO zločinački zvaničnici su priznali u Briselu da su njihovi zločinački avioni bombardovali konvoj albanskih izbeglica.

– RTS, 16. april 1999

NATO je proglasio RTS za legitimni cilj, kao dio Miloševićeve "ratne mašinerije". Tijekom NATO-a bombardiranja Jugoslavije 1999, sjedište Radio-televizije Srbije u Beogradu je bombardirano. Šesnaest osoba, uglavnom tehničkog osoblja, ubijeno je, unatoč tome što je direktor RTS-a Dragoljub Milanović znao da će zgrada biti bombardirana te se sam povukao, ali radnicima nije naredio evakuaciju. Obitelji žrtava su optužili Miloševića da je radnike namjerno poslao u smrt kako bi postigao propagandni efekt protiv NATO-a.

Tokom rata na Kosovu, srpska propaganda je višestruko preuveličavala gubitke NATO-a, govoreći o desetinama oborenih aviona. Nakon izgubljenog rata na Kosovu, Milošević uvjeravao ljude da je Srbija pobijedila u ratu, i da Kosovo nije izgubljeno.

NATO-ova propaganda

NATO propaganda tokom bombardovanja SRJ je bila uglavnom usmerena na javno mnjenje zapadnih zemalja u cilju dobijanja podrške za sprovođenje bombardovanja SRJ. NATO propaganda se dobrim delom zasnivala na preuveličavanju, što je npr. karakteristično za masakr u Račku 15. januara 1999, gde su uglavnom ubijeni muškarci, ali je američki predsednik Bil Klinton govorio o ubijenim ženama i deci:

NATO letak upozorenja VJ da se povuče u svoje garnizone.

Treba da se setimo šta se desilo u selu Račak u januaru - nevini ljudi, žene i deca odvedeni iz svojih kuća u jarugu, naterani da kleče u prašini, pokošeni rafalima ni zbog čega što su učinili, nego samo zbog onoga što jesu.

– Predsednik SAD Klinton na konferenciji za štampu 19. marta 1999, neposredno pred početak bombardovanja

Masakr u Račku je dobrim delom iskorišten u propagandne svrhe i poslužio je kao prekretnica u odnosu zapadnih zemalja prema Srbiji, odnosno kao "legalno pokriće za početak rata". Prilikom izveštavanja o masakru u Rogovu od 29. januara 1999, britanski i američki novinari imenovali su žrtve kao "etničke Albance", ne pominjući njihovu povezanost sa Oslobodilačkom vojskom Kosova.

Nakon početka NATO udara, srpske snage su započele masovni progon Albanaca sa Kosova, što je NATO iskoristio u svrhu opravdavanja već započete intervencije, preduzete bez UN mandata i odgovarajuće rezolucije SB. NATO intervencija, koja je nazvana "humanitarnom intervencijom", je stekla veću podršku u javnosti zahvaljujući tvrdnjama da su bili neophodni kako bi se sprečilo etničko čišćenje Albanaca na Kosovu i Metohiji, koje su Vojske Jugoslavije i policije Srbije sprovodile. Akcije srpskih snaga protiv albanskog civilnog stanovništa su na zapadu nazvane Operacija Potkovica. Jugoslovensko rukovodstvo na čelu sa predsednikom SRJ, Slobodanom Miloševićem, je demantovalo tvrdnje o postojanju ovakve operacije.

Literatura

• Sremac, Danielle S. (1999). War of Words: Washington Tackles the Yugoslav Conflict. Westport: Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-27596-609-6. 
• Klaehn, Jeffery (2010). The Political Economy of Media and Power. Peter Lang. ISBN 978-1-43310-773-3. 
• Kurspahić, Kemal (2003). Prime Time Crime: Balkan Media in War and Peace. U.S. Institute of Peace Press. ISBN 978-1-929-22338-1. 
• Cull, Nicholas J.; Culbert, David Holbrook; Welch, David (2003). Hiding in Plain Sight: The Pursuit of War Criminals from Nuremberg to the War on Terror. ABC-CLIO. ISBN 9781576078204. 
• Parenti, Michael (2002). To Kill a Nation: The Attack on Yugoslavia. Verso Books. ISBN 9781859843666. 
• Thompson, Mark (1999). Forging War: The Media in Serbia, Croatia, Bosnia and Hercegovina. Indiana University Press. ISBN 978-1-860-20552-1. 
• Udovicki, Jasminka; Ridgeway, James (2000). Burn This House: The Making and Unmaking of Yugoslavia. Duke University Press. ISBN 978-0-822-32590-1. 
• OHCHR (1993). „Fifth periodic report on the situation of human rights in the territory of the former Yugoslavia submitted by Mr. Tadeusz Mazowiecki”. Pristupljeno 19 August 2017. 

Vanjske poveznice

• EXPERT REPORT OF RENAUD DE LA BROSSE "Political Propaganda and the Plan to Create 'A State For All Serbs:' Consequences of using media for ultra-nationalist ends" in five parts 1 2 3 4 5
• BIRN Bosnian Institute, Analysis: Media Serving the War, Aida Alić, 20 July 2007
• Milosevic's Propaganda War, by Judith Armatta, Institute of War and Peace Reporting, 27 February 2003
• British Journalism Review, Too many truths, by Geoffrey Goodman, Vol. 10, No. 2, 1999