Rimske provincije
Provincija (lat. provincia, množ. provinciae) bila je u antičkom Rimu najveća teritorijalna i upravna jedinica države van Italije.
U početku svoje ekspanzije Rim je vladao osvojenim teritorijama latinskih i italskih gradova tako što je neke uključio u rimsko građanstvo i tako što je formirao bilateralne saveze s većinom italskih gradova-država. Posle punskih ratova Rim je počeo novopokorenim teritorijama vladati direktno, kao provincijama. Sicilija je 241. godine st. e. postala prva rimska provincija, a sledile su je provincije Sardinija-Korzika 238. god. i Hispanija (podeljena u dve provincije) 197. godine. Posle pedesetogodišnje pauze Makedonija i Afrika su 146. godine pretvorene u provincije, a provincija Azija (severozapadna Anatolija) ustanovljena je 133. godine. U principu, svakom je provincijom trebalo da se upravlja u skladu sa njenim statutom (lex provinciae), zbirkom propisa koju su sastavili osvajač te zemlje i izaslanstvo senata. Provincijski je statut definisao organizaciju prikupljanja poreza, koja se razlikovala od jedne do druge provincije.
Provincijski upravni aparat bio je minimalan i neprofesionalan, jer su se Rimljani veoma mnogo oslanjali na lokalne elite kao posrednike između centralne vlasti u Rimu i lokalnog stanovništva. Svake godine iz Rima je u provinciju dolazio jedan senatski magistrat sa zadatkom da njome upravlja sa gotovo neograničenim ovlašćenjima. Pošto su u početku namesnici uglavnom bili pretori, stvaranje novih provincija je zahtevalo da se bira više pretora (od 227. godine bilo je ih četvorica, a od 197. godine biralo se ukupno šest pretora). Provincije su se na upravu dodeljivale kockom. Upravnik je sa sobom vodio jednog kvestora, koji je nadgledao finansijske poslove provincijske uprave, kao i senatorske prijatelje i rođake koji su mu služili kao zamenici i savetnici (legati). Među nižim činovnicima koji su pomagali namesniku bili su pisari, koji su vodili arhivu, i liktori s fascima (svežnjavima pruća i sekira), koji su simbolisali upravnu vlast i koji su izvršavali presude koje je namesnik izricao u krivičnim parnicama.
Glavne su dužnosti provincijskog upravnika bile da održava red i sigurnost i da ubire poreze od stanovništva. Održavanje reda i sigurnosti često je podrazumevalo komandu nad vojskom, da bi se odbile spoljne pretnje i ugušili unutrašnji nemiri. Kada nije komandovao vojskom, upravnik je vreme provodio u rešavanju sudskih sporova. Tokom republike prikupljanje poreza bilo je ustupljeno privatnim udruženjima publikana, nazvanih tako jer su na javnoj licitaciji ponudili najviše da bi dobili ugovor za prikupljanje poreza. Dužnost namesnika je bila da publikane drži u okvirima provincijskog statuta, kako ne bi suviše nemilosredno eksploatisali nemoćno lokalno stanovništvo, ali je to bilo teško. Namesnici su očekivali da tokom svog mandata izvuku profit, a neki su sarađivali sa publikanima u potpunom osiromašivanju provincija. Posle 167. godine st. e. provincijski porezi bili su dovoljni za izdržavanje rimskog i italskog stanovništva, tako da su rimski građani prestali da plaćaju direktne poreze.
Krajem razdoblja srednje republike (264–133) došlo je do značajanih promena u rimskoj politici prema provincijama. Vojna osnova provincijske uprave bila je zadržana: namesnik provincije bio je u očima Rimljana vojni zapovednik sa neograničenim ovlašćenjima nad svima osim nad rimskim građanima, u okviru svoje teritorije (provincia), koju mu je dodelio senat. On je uvek bio spreman – a u nekim se provincijama od njega i očekivalo – da ratuje i pobedi. Ali, bilo je ustanovljeno da se ta neograničena ovlašćenja često zloupotrebljavaju i da je na velikim udaljenostima kontrola senata teško moguća. Iz političkih, a možda čak i moralnih razloga, nisu se mogle dozvoliti preterane zloupotrebe bez mogućnosti nekog pravnog leka. Stoga, kada je u principu odlučeno da se Kartagina i Makedonija pripoje kao provincije (149), u Rimu je osnovan stalni krivični sud (quaestio repetundarum) kako bi pretresao žalbe protiv bivših upravnika i, tamo gde je smatrao potrebnim, obezbeđivao isplatu odštete. Za prestupnike nije bila predviđena nikakva kazna, niti se protiv namesnika mogao pokrenuti proces za vreme njegovog mandata; ipak, taj je korak bio osnova u priznavanju odgovornosti za upravljanje imperijom, a imao je i važne posledice po rimsku politiku.
Druga posledica novih osvajanja bila je značajna novina u upravi. Kada su Afrika i Makedonija postale provincije, odlučeno je da se ne poveća broj viših magistrata (pretora). Umesto toga, kao deo upravnog sistema bila je ustanovljena prorogacija – ostanak nekog magistrata na dužnosti pro magistratu (= "umesto magistrata"), nakon što mu je mandat istekao, što se do tada koristilo kada je zbog vanrednih situacija dolazilo do manjka redovnih zvaničnika: otada su svake godine najmanje dvojica pretora ostajala na dužnosti kao propretori. Tako je počeo raskid između gradske uprave i strane komande, koji će postati glavni princip sistema za vreme Sule i razvijenog Rimskog carstva.
Oktavijan Avgust je 27. godine st. e., dovršavajući uspostavljanje principata, sve provincije podelio na senatske i carske. Senat je upravljao starim, umirenim provincijama (Afrika, Betika, Narbonska Galija, Azija i Makedonija), dok je car upravljao ostalim provincijama (Sirija, tri galske provincije, severne oblasti Hispanije i druge), koje su zajedno činile njegovu "provinciju".
Do 2. veka n. e. carstvo je postalo veliki konglomerat naroda i rasa s različitim religijama, običajima i jezicima, a carevi su se zadovoljavali da im dopuste da žive sopstvenim životima. Naravno, ambiciozni ljudi koji su se nadali uspešnoj karijeri smatrali su korisnim, ako ne i neophodnim, da usvoje ponašanje Rimljana, a možda čak i njihov jezik (mada su i govornici grčkog često zauzimali visoke položaje). Međutim, lokalna je samouprava uglavnom svuda bila ustaljeno pravilo; ni latinski jezik ni rimski običaji nisu nametani zajednicama koje su činile carstvo. To ilustruje zvanična religijska politika: u skladu s apsolutističkim tendencijama, kult cara je postepeno, ali nezadrživo postajao više teokratski (Domicijan je imao titulu boga, a Komod ju je zahtevao); ipak, to nije uzrokovalo potiskivanje nerimskih kultova, ukoliko se nisu smatrali nemoralnim (kao druidizam, zbog ljudskih žrtava) ili da mogu uzrokovati javne nerede (kao hrišćanstvo, zbog nekompromisnog odbacivanja svih bogova osim sopstvenog).
Nema dokaza da je centralna vlast namerno sprečavala povećanje broja službenika u provincijama, ali je njihov broj svakako rastao veoma sporo. Stoga je odgovornost bogatih ljudi u provincijskim gradovima bila velika. Na primer, u delovima u južne Hispanije i u južnoj crnomorskoj oblasti, gde se teritorija zavisna od gradova protezala nekoliko milja unaokolo, članovi gradskih senata nisu bili zaduženi samo za prikupljanje poreza, već i za izgradnju puteva i organizovanje policijske službe. I u svojim gradovima oni su morali da prikupljaju poreze; kao grupa, morali su da nadziru prihode s municipalnog zemljišta i od iznajmljivanja zgrada i od poklona darežljivih građana; morali su da odobravaju planove za finansiranje gradnje nekog objekta u gradu ili za organizovanje godišnjih festivala ili sajmova itd. Magistrati i članovi gradskih senata obično su morali da izdašno plate da bi bili izabrani, a i posle su plaćali nove darežljive kontribucije, koliko je već bilo potrebno i koliko su mogli to sebi priuštiti, kako bi uveličali svoju zajednicu.
Kandidata je bilo dovoljno, uglavnom iz sledeća tri razloga: odobravanje i pohvale od strane zajednice, koje su javno iskazivani; uvećanje ličnog uticaja (tj. moći); i konačno, nada u dalje napredovanje u karijeri, ukoliko ih primeti upravnik provincije ili čak sam car. Novi su senatori poticali upravo iz provincijske elite.
Provincijski gradovi su se, preko svojih elita, međusobno takmičili. I u pojedinim su gradovima postojala nadmetanja elitnih porodica. Kao posledica toga, rasli su standardi municipalnih "dobročinstava", što je ohrabrivalo stanovništvo koje je, okupljeno u svečanim prilikama u amfiteatru, zahtevalo od svojih vođa sve više izdataka. Carevi, koji su shvatili da dobrobit gradova, dragulja njihovog carstva, zavisi od takvih "dobročinstava", sve su više intervenisali kako bi obezbedili da bogataši u jednoj zajednici redovno obasipaju svoje sugrađane poklonima. Povremeno su, na primer, donošeni zakoni koji su obavezivali ljude na ispunjenje svojih predizbornih obećanja ili su kontribucije vezane za javnu službu, nekada dobrovoljne, činili obaveznima. Kao posledica toga, u 2. veku prvi put srećemo lokalne aristokrate koji ne žele da obavljaju javne službe u svom gradu; niz carskih naredbi da su takve osobe dužne da obavljaju javne funkcije protezaće se do daleko u budućnost, sa sve većom strogošću.
Što se tiče nižih slojeva stanovništva, njihov se glas u postojećim izvorima retko čuje, osim u aklamaciji. Dok god su bogati dobrovoljno pokrivali najveći deo lokalnih troškova, siromašni nisu osećali pravo da zahtevaju učešće u gradskoj upravi. Siromašni su po običaju svakodnevne probleme rešavali apelacijom na nekog uticajnog čoveka u svojoj zajednici.
Prema tome, savremenici su društvo opisivali jednostavno u terminima dva staleža, višeg i nižea, bogatog i siromašnog, moćnog i zavisnog, poznatih i bezimenih ljudi. Viši su se staleži sastojali od oko 600 rimskih senatora, 25.000 vitezova i 100.000 senatora u senatima provincijskih gradova; činili su, dakle, 2 odsto ukupnog stanovništva. Ovaj je sloj, čiji su pripadnici od polovine 2. veka nazvani "uglednima" (honestiores), bio dalje podeljen na razne stepene dostojanstva. Čitav je, pak, stalež imao pravo na posebno pažljiv tretman na sudu. Ostali su stanovnici nazvani "poniznima" (humiliores) i mogli su biti mučeni kad je trebalo da svedoče na sudu; kažnjavani su batinama, a ne novčanim kaznama; za ozbiljnije su zločine bili pogubljivani (na veoma okrutne načine), a ne slati u progonstvo. Međutim, zbog postojećeg sistema moći, koji je "ponizne" upućivao da se za pomoć obrate višem staležu, niži slojevi nisu činili revolucionarnu masu, već su predstavljali stabilan element.
Pored toga, u gradovima surovu sliku raspodele bogatstva donekle ublažava određeni stepen društvene pokretljivosti. Nijedna društvena grupa ne nudi toliko priča o uspehu kao grupa oslobođenika. Na samom dnu društvene lestvice nalazili su se mnogobrojni robovi, koji su činili možda jednu desetinu stanovništva, barem u većim gradovima van Italije, i mnogo veći procenat u Italiji ― u samom Rimu celu četvrtinu stanovništva.
Pod Septimijem Severom (193–211) Italija je izgubila svoje privilegije i, kao sve druge provincije, postala podložna novom porezu (annona), koji se plaćao u naturi i služio za izdržavanje vojske i carske birokratije.
Dioklecijan je, uspostavljajući nov sistem državne uprave – tzv. dominat, višestruko uvećao broj provincija kako bi stvorio efikasnije jedinstvo između podanika i upravitelja. Čak je i Italija bila podeljena na desetak manjih jedinica provincijskog tipa. Mada su nekolicinom provincija još uvek upravljali senatori (prokonzuli ili konzuli), većina je poverena vitezovima (koji su onda imali titulu praesides); oni obično nisu imali nikakvu vojnu vlast, ali su bili odgovorni za celokupnu civilnu upravu (pravosuđe, policija, finansije i porezi). Provincijski gradovi su izgubili svoju autonomiju, a porezi su bili prikupljani pod direktnom kontrolom upravnika provincije. Usitnjavanje provincija nadoknađeno je njihovim grupisanjem u dvanaest dijeceza, kojima su upravljali vikariji (vicarii) iz viteškog staleža, odgovorni neposredno caru. Dioklecijan je, takođe, promenio upravne oblasti u Egiptu, sprovodeći model kakav nalazimo i na ostalim mestima, tako što je u svakoj oblasti najvažnijem gradu poveravao odgovornost za celu tu oblast. Tako je i Egipat, koji se do tada smatrao svojevrsnom ličnom carevom imovinom, izjednačen s ostalim provincijama.
Do početka 4. veka nastale su već velike razlike između evropskih i istočnih provincija. Te se razlike najbolje objašnjavaju promenom fokusa energije carstva. Fokus se može locirati na mestu gde je sprovođena najveća regrutacija vojnika, u oblasti donjeg Dunava, kako je 3. vek odmicao; u koncentraciji vojnih izdataka u toj oblasti; i u mestu careve rezidencije, koja se šezdesetih godina 3. veka premestila iz Rima u Milano, a kasnije u oblast donjeg Dunava (gde je dolazilo do najžešćih ratova), i konačno u Nikomediju (Dioklecijanovu prestonicu). Nijedan od tetrarha nije izabrao Rim ― njegovi dani kao središtva carstva bili su završeni ― a kada je, od različitih istočnih gradova koje je razmatrao, Konstantin Veliki izabrao Bizant za svoju stalnu rezidenciju, on je samo završio jedan veoma dugi proces. U međuvremenu, rajnska granica i gornji Dunav bili su mete stalnih varvarskih napada. Kako se može zaključiti na osnovu ostataka fortifikacija u Panoniji, Galiji, Britaniji i Hispaniji, unutrašnja policijska služba bila je napuštena. Trgovački promet, koji je bio ključ za napredak ekonomije i urbanizacije, postajao je sve nesigurniji i teži. Vile su se pretvorile u samodovljna sela, a manji su gradovi takođe ponovo poprimili oblik sela. Vitalnost su sačuvali samo veći gradovi, kao Bordo, Arl ili Kartahena.
Tokom prve polovine 5. veka varvari su se postepeno učvrstili u Zapadnom rimskom carstvu, uprkos naporima rimskog vojskovođe Flavija Aecija, koji je zapovedao malom vojskom najamnika i Huna. Aecije je 436. godine oslobodio Arl i Narbon od Vizigota, Franke je delom odbacio preko Rajne, a delom inkorporisao kao saveznike, poražene Burgunde je naselio u Sapaudiji (danas Savoj), a Alane smestio u Orleans. Ostale su provincije bile izgubljene: Britanija, koju su Rimljani napustili još 407. godine, potpala je pod vlast Angla, Sasa i Jita; veliko kraljevstvo Sveva, formalno u savezu s Rimom, a zapravo nezavisno, osnovano je posle odlaska Vandala, te se povezalo s Vizigotima, kojima je vladao Teodorik I i koji su se naselili na zemlji oko Garone.
