Danimarka
Danimarka (danisht : Danmark) është një vend nordik në pjesën jug-qendrore të Evropës Veriore. Është pjesa metropolitane dhe përbërësi më i populluar i Mbretërisë së Danimarkës, një shtet unitar kushtetues që përfshin territoret autonome të Grenlandës dhe Ishujve Faroe në Oqeanin Atlantik të Veriut. Danimarka është më jugori i vendeve skandinave, që shtrihet në jug-perëndim dhe jug të Suedisë, në jug të Norvegjisë, dhe në veri të Gjermanisë, me të cilën ndan një kufi të shkurtër.
Danimarka Danmark (Dansiht)
| |||||
---|---|---|---|---|---|
Himni: Der er et yndigt land (Shqip: ""Këtu është një vend i bukur"") Himni mbretëror: Kong Christian stod ved højen mast[N 1] (Shqip: "Mbreti Kristian qëndroi pranë direkut të lartë") | |||||
Kryeqyteti dhe qyteti më i madh | Kopenhaga 55°43′N 12°34′E / 55.717°N 12.567°E | ||||
Gjuhët zyrtare | Danisht | ||||
Gjermanisht[N 2] | |||||
Besimi (2020) |
| ||||
Nofka | Danez | ||||
Qeveria | |||||
Lloji i qeverisjes | Monarkia kushtetuese parlamentare unitare | ||||
• Monark | Frederik X | ||||
Mette Frederiksen | |||||
Kuvendi | Folketing | ||||
Sipërfaqja | |||||
• Gjithsej | 16,580 sq mi (42,900 km2) (130-të) | ||||
• Ujë (%) | 1.74[4] | ||||
Popullsia | |||||
• Përllogaritje shkurt 2023 | 5,935,619[5][N 3] (112-të) | ||||
• Dendësia | 138.29/km2 (358.2/sq mi) | ||||
Ekonomia | |||||
PBB (PFB) | Përllogaritje 2024 | ||||
• Gjithsej | $462.019 billion[N 4][6] (52nd) | ||||
• Për kokë banori | $77,641[6] (10th) | ||||
PBB (zyrtare) | Përllogaritje 2024 | ||||
• Gjithsej | $409.989 billion[N 4][6] (37th) | ||||
• Për kokë banori | $68,898[6] (9th) | ||||
Monedha | Krone daneze (DKK) | ||||
Të dhëna të tjera | |||||
Gini (2022) | 27.7[7] i ulët | ||||
IZHNJ (2022) | 0.952[8] shumë i lartë · 5th | ||||
Zona kohore | UTC+1 (CET) | ||||
• Verës | UTC+2 (CEST) | ||||
Formati i datës | dd.mm.yyyy | ||||
Ana e drejtimit të makinës | djathtas | ||||
Prefiksi telefonik | +45 | ||||
Kodi i internetit TLD | .dk | ||||
|
Që nga viti 2013, Mbretëria e Danimarkës, duke përfshirë Ishujt Faroe dhe Grenlandën, kishte gjithsej 1,419 ishuj me sipërfaqe më të madhe se 100 metra katrorë; 443 prej tyre janë emëruar dhe 78 janë të banuara.[9] Me një sipërfaqe gjithsej prej 42,943 km2,[10] Danimarka përbëhet nga pjesa veriore e gadishullit Jutland dhe një arkipelag prej 406 ishujsh.[11] Nga këta, ishulli më i populluar është Zealand, në të cilën ndodhet kryeqyteti dhe qyteti më i madh, Kopenhaga, i ndjekur nga Funen, Ishulli i Jutlandës së Veriut, dhe Amager.[12]
Mbretëria e bashkuar e Danimarkës u shfaq në shekullin e 8-të e.r. si një fuqi detare e aftë në mes të luftës për kontrollin e Detit Baltik. Në vitin 1397, ajo u bashkua me Norvegjinë dhe Suedinë për të formuar Bashkimin e Kalmarit, i cili vazhdoi deri në shkëputjen e këtij të fundit në vitin 1523. Mbretëria e mbetur e Danimarkës-Norvegjia duroi një seri luftërash në shekullin e 17-të që rezultuan në lëshime të mëtejshme territoriale. Një rritje e lëvizjeve nacionaliste në shekullin e 19-të u mundën në Luftën e Parë të Schleswig të vitit 1848. Miratimi i Kushtetutës së Danimarkës më 5 qershor 1849 i dha fund monarkisë absolute dhe futi sistemin aktual parlamentar. Një eksportues i industrializuar i prodhimeve bujqësore në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të, Danimarka prezantoi reformat shoqërore dhe të tregut të punës në fillim të shekullit të 20-të, të cilat formuan bazën për modelin aktual të shtetit të mirëqenies dhe ekonominë e përparuar të përzier. Danimarka mbeti neutrale gjatë Luftës së Parë Botërore; Neutraliteti danez u shkel në Luftën e Dytë Botërore nga një pushtim gjerman në prill 1940. Gjatë pushtimit, një lëvizje rezistence u shfaq në vitin 1943, ndërsa Islanda shpalli pavarësinë më 1944; Danimarka u çlirua pas përfundimit të luftës në maj 1945. Në vitin 1973, Danimarka, së bashku me Grenlandën, por jo me Ishujt Faroe, u bë anëtare e asaj që tani është Bashkimi Evropian, por negocioi disa opsione, të tilla si mbajtja e saj valutë, krone.
Danimarka është një vend i zhvilluar me një standard të lartë jetese. Është një anëtar themelues i NATO-s, Këshillit Nordik, OECD, OSBE-së dhe Kombeve të Bashkuara dhe është pjesë e Zonës Shengen. Danimarka mban lidhje të ngushta politike, kulturore dhe gjuhësore me fqinjët e saj skandinavë, ku danishtja është pjesërisht e kuptueshme reciproke me norvegjishten dhe suedishten.
Historia
Redakto- Artikulli kryesor: Historia e Danimarkës
Në vitin 1397, Danimarka hyri në një bashkim personal të njohur si Bashkimi i Kalmarit me Norvegjinë dhe Suedinë, të bashkuar nën Mbretëreshën Margaret I. Të tre vendet duhej të trajtoheshin si të barabartë në bashkim. Megjithatë, edhe që në fillim, Margaret mund të mos ketë qenë aq idealiste—duke e trajtuar Danimarkën si partnerin e qartë "të lartë" të bashkimit.[13] Kështu, pjesa më e madhe e 125 viteve të ardhshme të historisë skandinave sillet rreth këtij bashkimi, me Suedinë që shkëputet dhe ripushtohet në mënyrë të përsëritur. Çështja u zgjidh për qëllime praktike më 17 qershor 1523, pasi mbreti suedez Gustav Vasa pushtoi qytetin e Stokholmit. Reformat protestante u përhap në Skandinavi në vitet 1530, dhe pas luftës civile të Count's Feud, Danimarka u konvertua në Luteranizëm më 1536. Më vonë atë vit, Danimarka hyri në një bashkim me Norvegjinë.
Më 5 qershor 1849, Danimarka deklarohet si monarki kushtetuese. Industrializimi erdhi në Danimarkë në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të.[14] Hekurudhat e para të vendit u ndërtuan në vitet 1850 dhe komunikimi i përmirësuar dhe tregtia jashtë shtetit lejuan zhvillimin e industrisë, pavarësisht mungesës së burimeve natyrore të Danimarkës. Sindikatat u zhvilluan, duke filluar nga vitet 1870. Pati një migrim të konsiderueshëm të njerëzve nga fshatrat drejt qyteteve dhe bujqësia daneze u përqendrua në eksportin e produkteve të qumështit dhe mishit.
Danimarka mbajti qëndrimin e saj neutral gjatë Luftës së Parë Botërore. Pas humbjes së Gjermanisë, fuqitë e Versajës ofruan t'i kthenin Danimarkës rajonin e Shlesvig-Holshtajni. Nga frika e irredentizmit gjerman, Danimarka refuzoi të merrte në konsideratë kthimin e zonës pa një plebishit; dy plebishitet e Shlesvigut u zhvilluan përkatësisht më 10 shkurt dhe 14 mars 1920. Më 10 korrik 1920, Shlesvigu verior u rimor nga Danimarka, duke shtuar kështu rreth 163,600 banorë dhe 3,984 kilometra katrorë. Qeveria e parë socialdemokrate e vendit mori detyrën në vitin 1924.[15]
Në vitin 1939 Danimarka nënshkroi një pakt 10-vjeçar jo-sulmimi me Gjermaninë Naziste, por Gjermania pushtoi Danimarkën më 9 prill 1940 dhe qeveria daneze u dorëzua shpejt. Lufta e Dytë Botërore në Danimarkë u karakterizua nga bashkëpunimi ekonomik me Gjermaninë deri në vitin 1943, kur qeveria daneze refuzoi bashkëpunimin e mëtejshëm dhe marina e saj shkatërroi shumicën e anijeve të saj dhe dërgoi shumë nga oficerët e saj në Suedi, e cila ishte neutrale. Rezistenca daneze kreu një operacion shpëtimi që arriti të evakuonte disa mijëra jehudë dhe familjet e tyre në siguri në Suedi përpara se gjermanët t'i dërgonin në kampet e vdekjes. Disa danezë mbështetën nazizmin duke u bashkuar me Partinë Naziste Daneze ose duke u bërë vullnetarë për të luftuar me Gjermaninë si pjesë e Frikorps Danmark.[16] Islanda ndërpreu lidhjet me Danimarkën dhe u bë një republikë e pavarur më 1944; Gjermania u dorëzua në maj 1945. Në vitin 1948, Ishujt Faroe fituan home rule. Në vitin 1949, Danimarka u bë një anëtar themelues i NATO-s.
Gjeografia
Redakto- Artikulli kryesor: Gjeografia e Danimarkës
Sipërfaqja e përgjithshme e Danimarkës është 42,394 km2, shtrihet rreth koordinatave gjeografike 56 00 V, 10 00 L dhe 43,094 km2 të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 700 km2 ujë. Vija bregdetare e Danimarkës është 7,314 km e gjatë.
Klima e Danimarkës është kontinentale e ndryshueshme me verë të freskët deri në të ftohtë dhe dimër të ftohtë e të vranët me erë.
Relievi i Danimarkës është terren kryesisht i rrafshët dhe në brendi të vendit vijojnë kodrat. Pika më e ulët nën nivelin e detit gjendet në Lammefjord (-7 m.) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare 173 metra në vendin e quajtur Yding Skovhoej.
Politika
Redakto- Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Danimarkë
Politika në Danimarkë funksionon sipas një kuadri të përcaktuar në Kushtetutën e Danimarkës. E shkruar për herë të parë në vitin 1849, ajo themelon një shtet sovran në formën e një monarkie kushtetuese, me një sistem parlamentar përfaqësues njëdhomësh. Monarku ruan zyrtarisht pushtetin ekzekutiv dhe kryeson Këshillin e Shtetit.[17][18] Në praktikë, detyrat e monarkut janë rreptësisht përfaqësuese dhe ceremoniale,[19] siç është emërimi dhe shkarkimi zyrtar i kryeministrit dhe ministrave të tjerë të qeverisë. Monarku nuk përgjigjet për veprimet e tij ose të saj dhe personi i tyre është i shenjtë.[20]
Qeveria
RedaktoParlamenti danez është njëdhomësh dhe quhet Folketing (danisht: Folketinget). Është legjislatura e Mbretërisë së Danimarkës, që miraton akte që zbatohen në Danimarkë dhe, në mënyrë të ndryshueshme, në Grenlandë dhe Ishujt Faroe. Folketing është gjithashtu përgjegjës për miratimin e buxheteve të shtetit, miratimin e llogarive të shtetit, emërimin dhe ushtrimin e kontrollit të qeverisë dhe pjesëmarrjen në bashkëpunimin ndërkombëtar. Projektligjet mund të inicohen nga Qeveria ose nga anëtarët e parlamentit. Të gjitha projektligjet e miratuara duhet të paraqiten para Këshillit të Shtetit për të marrë Pëlqimin Mbretëror brenda tridhjetë ditësh në mënyrë që të bëhen ligj.[21]
Danimarka është një demokraci përfaqësuese me të drejtë vote universale. Anëtarësimi i Folketing bazohet në përfaqësimin proporcional të partive politike,[90] me një prag zgjedhor prej 2%.[22] Danimarka zgjedh 175 anëtarë në Folketing, me Grenlandën dhe Ishujt Faroe që zgjedhin nga dy anëtarë shtesë secila—179 anëtarë gjithsej. Zgjedhjet parlamentare mbahen të paktën çdo katër vjet, por është në kompetencat e kryeministrit që t'i kërkojë monarkut të thërrasë zgjedhje para se të mbarojë mandati. Me një votë mosbesimi, Folketing mund të detyrojë një ministër të vetëm ose një qeveri të tërë të japë dorëheqjen.[23]
Qeveria e Danimarkës funksionon si një qeveri kabineti, ku autoriteti ekzekutiv ushtrohet - formalisht, në emër të monarkut - nga kryeministri dhe ministra të tjerë të kabinetit, të cilët drejtojnë ministritë. Si degë ekzekutive, Kabineti është përgjegjës për propozimin e projektligjeve dhe buxhetin, zbatimin e ligjeve dhe udhëheqjen e politikave të jashtme dhe të brendshme të Danimarkës. Pozicioni i kryeministrit i përket personit që ka më shumë gjasa të ketë besimin e shumicës në Folkting; ky është shpesh udhëheqësi aktual i partisë më të madhe politike ose, më efektivisht, përmes një koalicioni partish. Një parti e vetme në përgjithësi nuk ka fuqi të mjaftueshme politike për sa i përket numrit të vendeve për të formuar një kabinet më vete; Danimarka shpesh është qeverisur nga qeveritë e koalicionit, vetë ato zakonisht qeveri të pakicave të varura nga partitë joqeveritare.[24]
Njësitë administrative
Redakto- Artikulli kryesor: Njësitë administrative të Danimarkës
Danimarka ndahet në pesë rajone administrative (danisht: regioner). Qarqet ndahen më tej në 98 komuna (komuner). Toka më lindore në Danimarkë, arkipelagu Ertholmene, me një sipërfaqe prej 39 hektarësh, nuk është as pjesë e një komune dhe as e një rajoni, por i përket Ministrisë së Mbrojtjes.[25] Provincat e Danimarkës janë ndarje statistikore të Danimarkës, të pozicionuara ndërmjet rajoneve administrative dhe komunave. Ato nuk janë ndarje administrative, as subjekt për asnjë lloj zgjedhjeje politike, por janë kryesisht për përdorim statistikor.
Rajonet u krijuan më 1 janar 2007 për të zëvendësuar 16 qarqet e mëparshme. Në të njëjtën kohë, komunat më të vogla u shkrinë në njësi më të mëdha, duke e zvogëluar numrin nga 270. Shumica e komunave kanë një popullsi prej të paktën 20,000 banorësh për t'u dhënë atyre qëndrueshmëri financiare dhe profesionale, megjithëse u bënë disa përjashtime nga ky rregull.[26] Ndarjet administrative drejtohen nga këshilla të zgjedhur drejtpërdrejt, të zgjedhur në mënyrë proporcionale çdo katër vjet; Zgjedhjet më të fundit vendore daneze u mbajtën më 16 nëntor 2021. Struktura të tjera rajonale përdorin kufijtë bashkiakë si plan urbanistik, duke përfshirë zonat e policisë, zonat e gjykatave dhe repartet zgjedhore.
Ushtria
Redakto- Artikulli kryesor: Forcat e Armatosura të Danimarkës
Forcat e armatosura të Danimarkës njihen si Mbrojtja Daneze (danisht: Forsvaret). Ministri i Mbrojtjes është komandanti i përgjithshëm i Mbrojtjes Daneze dhe shërben si kryezyrtar diplomatik jashtë vendit. Në kohë paqeje, Ministria e Mbrojtjes punëson rreth 33,000 gjithsej. Degët kryesore ushtarake punësojnë pothuajse 27,000: 15,460 në Ushtrinë Mbretërore Daneze, 5,300 në Marinën Mbretërore Daneze dhe 6,050 në Forcën Ajrore Mbretërore Daneze (të gjithë përfshirë rekrutët). Agjencia e Menaxhimit të Emergjencave Daneze punëson 2,000 (përfshirë rekrutët) dhe rreth 4,000 janë në shërbime jo specifike për një degë, si Komanda e Mbrojtjes Daneze dhe Shërbimi i Inteligjencës së Mbrojtjes Daneze. Për më tepër, rreth 44,500 shërbejnë si vullnetarë në Gardën të Shtëpisë Daneze.[27]
Danimarka është një mbështetëse e gjatë e paqeruajtjes ndërkombëtare, por që nga bombardimet e NATO-s në Jugosllavi më 1999 dhe Lufta në Afganistan më 2001, Danimarka ka gjetur gjithashtu një rol të ri si një komb ndërluftues, duke marrë pjesë aktive në disa luftëra dhe pushtime. Kjo situatë relativisht e re ka nxitur disa kritika të brendshme, por popullsia daneze në përgjithësi ka qenë shumë mbështetëse, veçanërisht për Luftën në Afganistan.[28][29]
Ekonomia
Redakto- Artikulli kryesor: Ekonomia e Danimarkës
Ekonomia është shumë e zhvilluar dhe me e suksesshmja, me se shumti prodhon elb, grurë, thekër, tersher, panxharsheqer, perime ndërsa me prodhimin e gjalpit zë vendin e dytë ne bot.
Demografia
Redakto- Artikulli kryesor: Demografia e Danimarkës
Në Danimarkë jetojnë 5.2 milion banorë. Me 122 banorë për km2, është afro 10 herë më e dendur se Norvegjia.Popullsia homogjene, me që 97% të popullsisë e përbëjnë danezët. Me 85% të popullsisë urbane i ngjan Suedisë.
Kultura
Redakto- Artikulli kryesor: Kultura e Danimarkës
Investime shumë të mëdha janë bërë në dekadat e fundit në ndërtimin e lidhjeve rrugore dhe hekurrudhore midis qyteteve Kopenhagen dhe Malmö, në Suedi (ura e Øresund), dhe midis qyteteve Zealand dhe Funen.
Operatori më i madh i hekurudhave është Danske Statsbaner (sq.: Hekurudhat shtetërore Daneze) për pasagjerët dhe Railion për ngarkesat. Kopenhagën ka një sistem të vogël metroje.
Linja ajrore kombëtare e Danimarkës bashkë me Norvegjinë dhe Suedinë është Scandinavian Airlines System (SAS) dhe aeroporti i Danimarkës është aeroporti më i madh i vendit.
Shënime
Redakto- ^ Kong Christian ka status të barabartë si një himn kombëtar por në përgjithësi përdoret vetëm në raste mbretërore dhe ushtarake.[1]
- ^ Gjermanishtja njihet si gjuhë e mbrojtur e pakicës në zonën e Jutlandës Jugore të Danimarkës.
- ^ Mbretëria ka një popullsi gjithsej prej 5,958,380.
- ^ a b Këto të dhëna janë vetëm për Danimarkën. Për të dhënat që lidhen me Grenlandën dhe Ishujt Faroe, shihni artikujt e tyre përkatës.
Referime
Redakto- ^ "Not one but two national anthems" (në anglisht). Ministria e Punëve të Jashtme të Danimarkës. Arkivuar nga origjinali më 15 maj 2014. Marrë më 18 maj 2014.
- ^ "Folkekirkens medlemstal" (në danisht). Kirkeministeriet. Arkivuar nga origjinali më 10 prill 2020. Marrë më 6 janar 2021.
- ^ Arly Jacobsen, Brian (8 shkurt 2018). "Hvor mange muslimer bor der i Danmark?" (në danisht). Religion.dk. Arkivuar nga origjinali më 9 dhjetor 2018. Marrë më 6 janar 2021.
- ^ "Surface water and surface water change" (në anglisht). Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Arkivuar nga origjinali më 24 mars 2021. Marrë më 11 tetor 2020.
- ^ "Population and population projections" (në anglisht). Statistics Denmark. Arkivuar nga origjinali më 30 tetor 2018. Marrë më 11 gusht 2022.
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Denmark)". www.imf.org (në anglisht). International Monetary Fund. 16 prill 2024. Marrë më 17 prill 2024.
- ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". ec.europa.eu (në anglisht). Eurostat. Arkivuar nga origjinali më 9 tetor 2020. Marrë më 25 nëntor 2023.
- ^ "Human Development Report 2023/24" (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme. 13 mars 2024. fq. 288. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 13 mars 2024. Marrë më 13 mars 2024.
- ^ "About Denmark" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 27 dhjetor 2022. Marrë më 27 dhjetor 2022.
- ^ "Area" (në anglisht). Statistics Denmark. Arkivuar nga origjinali më 14 prill 2019.
- ^ "Denmark in numbers 2010" (PDF) (në anglisht). Statistics Denmark. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 18 prill 2013. Marrë më 2 maj 2013.
- ^ "Statistikbanken". statistikbanken.dk (në danisht). Arkivuar nga origjinali më 6 qershor 2023. Marrë më 27 dhjetor 2022.
- ^ Lauring, Palle (1960) A History of the Kingdom of Denmark, Host & Son Co.: Copenhagen, p. 108.
- ^ Tellier, Luc-Normand (2009). Urban world history an economic and geographical perspective (në anglisht). Québec: Presses de l'Université du Québec. fq. 457. ISBN 978-2-7605-2209-1. Arkivuar nga origjinali më 12 prill 2016. Marrë më 21 tetor 2015.
- ^ "Lost in translation: Epic goes to Denmark". Politico (në anglisht). 6 qershor 2019. Arkivuar nga origjinali më 12 prill 2020. Marrë më 10 qershor 2019.
- ^ Rugg, Andy. "Traitor Danes: most soldiers return heroes, but this lot came home total zeroes". Copenhagen Post (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 29 janar 2013. Marrë më 30 janar 2013.
- ^ The Constitution of Denmark – Section 3. Arkivuar 10 korrik 2011 tek Wayback Machine
- ^ The Constitution of Denmark – Section 17. Arkivuar 10 korrik 2011 tek Wayback Machine
- ^ The Monarchy today Arkivuar 15 shkurt 2015 tek Wayback Machine – The Danish Monarchy (kongehuset.dk). Access date: 16 June 2012
- ^ The Constitution of Denmark – Section 13. Arkivuar 10 korrik 2011 tek Wayback Machine
- ^ The Constitution of Denmark – Section 22. Arkivuar 10 korrik 2011 tek Wayback Machine
- ^ "ICL – Denmark – Constitution – Section 31. Elections". unibe.ch (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 10 korrik 2011. Marrë më 12 shkurt 2016.
- ^ The Constitution of Denmark – Section 15. Arkivuar 10 korrik 2011 tek Wayback Machine
- ^ "Radikale ved historisk skillevej". Berlingske Tidende (në danisht). 17 qershor 2007. Arkivuar nga origjinali më 11 gusht 2011. Marrë më 17 gusht 2007.
- ^ Michael Kjær, Jonas (15 nëntor 2006). "Christiansø betaler ikke sundhedsbidrag". dr.dk (në danisht). Arkivuar nga origjinali më 11 tetor 2007. Marrë më 12 gusht 2007.
- ^ Denmark: Regions, Municipalities, Cities & Major Urban Areas Arkivuar 8 prill 2012 tek Wayback Machine – Statistics and Maps on City Population.
- ^ "Hjemmeværnet » Se Karrieremuligheder, Job & Løn". Forsvaret (në danisht). Arkivuar nga origjinali më 18 tetor 2022. Marrë më 18 tetor 2022.
- ^ Olesen, Gunnar (7 shtator 2011). "Denmark as a warring nation: A bracket that should be closed" (në danisht). The council for international conflict resolution (RIKO). Arkivuar nga origjinali më 15 shkurt 2016. Marrë më 1 janar 2016.
- ^ Lavrsen, Lasse (19 qershor 2010). "Danmark er en krisnation" (në danisht). Information. Arkivuar nga origjinali më 25 shkurt 2016. Marrë më 1 janar 2016.