Gjuha latine
Gjuha latine ose latinishtja është një gjuhë e lashtë italike indo-evropiane e cila fillimisht është folur në rajonin romak dhe të sotëm të Italisë të quajtur Lacio. Kjo gjuhë fitoi status të lartë si gjuha zyrtare e Perandorisë Romake. Të gjitha gjuhët neolatine e kanë origjinën tek latinishtja dhe fjalë me prejardhje nga kjo gjuhë gjenden edhe sot në gjuhët moderne si italishtja, frëngjishtja, spanjishtja, rumanishtja, portugalishtja, anglishtja etj. Mendohet se 80% e fjalëve zyrtare të gjuhës angleze rrjedhin nga gjuha latine, edhe pse anglishtja nuk konsiderohet gjuhë neolatine. Në botën perëndimore latinishtja vazhdon të cilesohet si gjuhë ndërlidhëse në shkencë dhe politikë që prej 1000 vjetësh. Gjuha latine mbetet gjuha zyrtare e Kishës Katolike Romake, që e bën atë dhe gjuhën zyrtare të Vatikanit. Latinishtja bën pjesë në grupin e gjuhëve italike.
Latinishtja vazhdon të përdoret në krijimin e neologjizmave në gjuhët moderne të shumë familjeve të ndryshme gjuhësore, duke përfshirë edhe gjuhën shqipe. Latinishtja dhe gjuhët pasardhëse të saj neolatine janë gjuhët vetme të mbijetuara të grupit italik të gjuhëve indo-evropiane. Gjuha latine tani konsiderohet një gjuhë e vdekur sipas përkufizimeve moderne linguistike; domethënë i mungojnë folësit amtare, pavarësisht se përdoret gjerësisht.
Latinishtja është një gjuhë shumë e lakuar, me tre gjini të dallueshme (mashkullore, femërore dhe asnjanëse), shtatë rasa emërore (emërore, kallëzore, gjinore, dhanore, ablative, vokative dhe vendqëndrore), pesë gjini, katër konjugime foljesh, gjashtë kohë (e tashme, e pakryer, e ardhme, e përsosur, e plotë dhe e ardhmja e përsosur), tre veta, tre gjendje, dy zëra (pasiv dhe aktiv), dy ose tre aspekte dhe dy numra (njëjës dhe shumës). Alfabeti latin që përdoret nga shumë gjuhë të sotme rrjedh drejtpërdrejt nga alfabeti etrusk dhe grek.[1]
Nga Republika Romake e vonë (viti LXXV para Krishtit), latinishtja e vjetër kishte evoluar në latinishten klasike të standardizuar. Latinishtja vulgare ishte regjistri bisedor me variacione më pak prestigjioze të ruajtura në mbishkrime dhe disa vepra letrare si ato të dramaturgëve komikë dhe autorëve. Latinishtja e vonë është gjuha letrare që flitet nga shekulli III pas Krishtit e tutje. Dialektet e ndryshme rajonale të latinishtes vulgare janë zhvilluar nga shekujt VI-IX dhe vazhduan të transformohen në paraardhësit e gjuhëve moderne neolatine.
Latinishtja mesjetare u përdor në të gjithë Evropën Perëndimore dhe Katolike gjatë mesjetës si gjuhë pune dhe letrare nga shekulli i IX-të deri në rilindje, e cila më pas zhvilloi një formë klasike, e quajtur latinishtja e rilindjes. Kjo ishte baza për latinishtën e re që evoluoi gjatë periudhës së hershme moderne. Në këto periudha latinishtja përdorej në mënyrë produktive dhe përgjithësisht mësohej të shkruhej dhe të flitej, të paktën deri në fund të shekullit të shtatëmbëdhjetë, kur aftësitë e të folurit filluan të bien. Pas lindjes dhe lulëzimit të saj në rrjedhën e të paktën 2.200 vjetëve, latinishtja filloi ngadalë të bie rreth qindvjeçarit të XVI. Megjithatë, latinishtja sot më shpesh studiohet për t'u lexuar sesa për t'u folur ose përdorur në mënyrë aktive.
Latinishtja ka pasur ndikim të jashtëzakonshëm në gjuhën shqipe dhe gjatë historisë ka kontribuar mijëra fjalë në fjalorin e shqipes, kjo më shumë se çdo gjuhë tjeter. Rrënjët latine (dhe greke) akoma përdoren veçanërisht në përshkrimet e teologjisë, disiplinave shkencore (veçanërisht anatomisë dhe taksonomisë), mjekësisë dhe ligjit.
Historia
Redakto
Para përhapjes së kulturës romake në vendet të tjera të Evropës, latinishtja ishte folur vetëm në qytetin e Romës dhe në rajonin e saj (Lacio ose Latium). Më vonë gjuha latine u zgjerua në të gjithë perandorinë romake. Bashkë më greqishten e lashtë, latinishtja ishte gjuha zyrtare në shtetin romak. Latinishtja standarde dallohet nga latinishtja vulgare . Kjo formë e gjuhës latine ishte shumë më e simplifiukar se standardja. Sidomos ushtarët e Romës (Legjionarët) e kishin folur latinishtën vulgare. Filologu gjerman Wilfried Stroh thotë, që gjuha standarde latine ishte vdekur madje pas disa shekuj pas Lindjen e Krishtit.[2] Gjuha konkurrente më e madhe në atë kohë kishte qenë gjuha greke e lashtë. Sidoqoftë, latinishtja ka qene lingua franca e Evropës në atë kohë.
Normalisht gjuha latine ishte shkruar në formën scriptio continua, d.m.th. së ndër fjalëve nuk ka pasur donjë largësi. Shkronjat e vogla dhe shenjat pikësimi ishin inekzistente. Kështu që tekstet latine janë shumë të vështira për t'i lexuar.
Këtu është dhënë një shembull nga Metarmofosët e Ovidit (krijimi) :
| Shkrimi i lashtë latin: | Shkrimi në ditën e sotme: |
|
AVREAPRIMASATAESTAETASQVAEVINDICENVLLO |
Aurea prima sata est aetas, quae vindice nullo, |
Gjuhët italike formuan, së bashku me gjuhët gjermanike, keltike dhe helene, një nën-familje centum të gjuhëve indo-evropiane, e cila poashtu përfshinte latinishten, të folur nga popullsia e Lacios në Italinë qendrore. Gjuha jo-indo-evropiane etruske poashtu pati ndikim në gjuhën latine.
Latinishtja është një anëtare e familjes së gjerë të gjuhëve italike. Alfabeti latin rrjedh nga alfabetet e vjetra italike, të cilat rrjedhin nga shkrimet etruske, greke dhe fenikase. Latinishtja historike rrjedhi nga gjuha parahistorike e rajonit të Lacios (Latium), veçanërisht rreth lumit Tiber, ku u zhvillua fillimisht qytetërimi romak. Si dhe kur filloi të flitej latinishtja është debatuar prej kohësh.
Në ditët e sotme, gjuhët italike përfaqësohen nga gjuhët neolatine apo romantike, që rrjedhin nga latinishtja: italishtja, frëngjishtja, gjuha oksitane, gjuha franko-provansale, gjuha katalane, spanjishtja, portugalishtja, sardinishtja, gjuha retoromane si dhe gjuhet neolatine lindore që përfshijnë gjuhën rumune, gjuhën vllehe, megleno-rumune dhe istro-rumune. Këtu përfshihen edhe gjuhët e zhdukura si gjuha dalmate, e flitur një kohë në Dalmaci.
Gramatika
RedaktoLatinishtja ka një sistem të gjërë gramatikor fleksibil që në përgjithësi funksionon duke shtuar mbaresa në një rrjedhë fikse. Ndryshimi i mbaresës së emrave dhe mbiemrave quhet "deklinsion", dhe ai i foljeve "konjugim". Ekzistojnë pesë përmbysje emrash dhe katër lidhje foljore. Gjashtë rasat e emrit janë emërore (përdoret për tema), gjinore (tregon zotërimin), dhanore (plotësues të tërthortë), kallëzore (plotësues të drejtëpërdrejtë), rrjedhore (përdoret me disa parafjalë) dhe thirrore (përdoret për adresim). Poashtu për disa emra ekziston rasa vendore që përdoret për të treguar një vend (zakonisht zëvendësohet me rasën rrjedhore), por ky huazim nga indo-evropianët gjendet vetëm për disa emra liqenesh, qytetesh, qytezash dhe disa gjëra të tjera.
Rasat:
- nominativus - emërore
- genetivus - gjinore
- dativus - dhanore
- acustivus - kallëzore
- vocativus - thirrore
- ablativus - rrjedhore
Ndikimi i latinishtes në gjuhët evropiane
RedaktoDrejtshkrimi dhe alfabeti
RedaktoAlfabeti latin rrjedh nga alfabetet etruske dhe greke. Në epokën klasike, alfabeti latin kishte shkronjat e mëposhtme:
| A | B | C | D | E | F | G | H | I | L | M | N | O | P | Q(V) | R | S | T | V | X |
| a | b | c | d | e | f | g | h | i | l | m | n | o | p | q(u) | r | s | t | u | x |
Numri i shkronjave në alfabetin latin ka ndryshuar historikisht. Kur rrjedhi për herë të parë nga alfabeti etrusk, alfabeti përmbante vetëm 21 shkronja. Më vonë, shkronja G u shtua për të përfaqësuar tingullin /ɡ/, e cila më parë ishte shkruar me C. Pas kësaj Z-ja nuk ishte më në alfabet. Shkronjat K, Y dhe Z ishin të rralla: shkronja K nuk ekzistonte në alfabetin latin, përkundrazi shkronja C përdorej përpara A-së dhe O-së për të bërë këtë tingull si dhe para bashkëtingëlloreve. Shkronjat Y dhe Z u shtuan më vonë për të përfaqësuar shkronjat greke, përkatësisht me ypsilon dhe zeta, në fjalët huazuese greke. Kuintiliani u ankua se ky pasurim i alfabetit me këto shkronja lejonte që fjalët greke të transkriptoheshin më mirë se ato latine.[3]
Shiko edhe
RedaktoLidhje të jashtme
RedaktoStampa:La Efemeris Gazetë krejtësisht latinisht.
Stampa:La Nuntii Arkivuar 17 dhjetor 2009 tek Wayback Machine Radio gazetë latinisht.
Stampa:La Forum romanum: Corpus Scriptorum Latinorum: bibliotekë tekstesh dhe përkthimesh latine.
Biblioteka latine: Mbledhje tekstesh latine: klasike, kristiane, mesjetare, dhe moderne.
Kurs i latinishtes klasike: kurs falas për mësimin e latinishtes.
Referime
Redakto- ^ Bryson, Bill (1996). The mother tongue: English and how it got that way (në anglisht). New York: Avon Books. fq. 33–34. ISBN 0-14-014305-X.
- ^ Wilfried Stroh: Latein ist tot, es lebe Latein! Kleine Geschichte einer großen Sprache, List Verlag, Berlin 2007, S. 103f
- ^ Aut grammatici saltem omnes in hanc descendent rerum tenuitatem, desintne aliquae nobis necessariae litterae, non cum Graeca scribimus (tum enim ab isdem duas mutuamur), sed proprie in Latinis: ut in his "servus" et "vulgus" Aeolicum digammon desideratur, et medius est quidam u et i litterae sonus (non enim sic "optimum" dicimus ut "opimum"), et in "here" neque e plane neque i auditur ; an rursus aliae redundent, praeter illam adspirationis, quae si necessaria est, etiam contrariam sibi poscit, et k, quae et ipsa quorundam nominum nota est, et q, cuius similis effectu specieque, nisi quod paulum a nostris obliquatur, coppa apud Graecos nunc tantum in numero manet, et nostrarum ultima, qua tam carere potuimus quam psi non quaerimus?
- Quintilian, Institutio Oratoria, Liber primus, IV, 7-9 Spre lucrare online: M. FABII QVINTILIANI INSTITVTIO ORATORIA LIBER PRIMVS
| Ky artikull është i cunguar. Ju mund të ndihmoni Wikipedian duke e zgjeruar atë. |