Пизишкӣ

Пизишкӣ (форсӣ: پزشکی‎) ё тиб (ар. طب‎) — шоxае аз дониш аст, ки ба ташxису дармони бемориҳо марбут аст.

Рамзҳои тиб

Дар ҷаҳони имруза барои ифодаи рамзи тиб, якчанд рамзҳоро истифода мебаранд. Яке аз рамзҳои берунаи тиббии охири асри ХХ — «Ситораи ҳаёт». Рамзи дуюм, рамзи қадимаи тиббӣ — асои Асклепий аст. Сеюм аломати маъмул — Салиби Сурх ва Ҳилоли Аҳмар; овозаи ӯ зич бо фаъолияти Байналмилалии Салиби Сурх ва Ҳилоли Аҳмар алоқаманд. Рамзи Чаҳорум тиббӣ — косаи бо мори печондашуда, дар атрофи он аст, ки бо Абӯали Ибни Сино алоқамандӣ дорад, чунки Абӯалӣ Ибни Сино дар табобат заҳри морро истифода мебурд. Рамзи мазкур боз бо олиҳаи юнонии саломатӣ Гигиея алоқамандии зиче дорад.

Таърихи тиб

Ҷаҳони қадим

Дар ибтидо, пайдоиши беморӣ ҳамчун як мавҷудоти зиндаи беруна ва комилан душманона барои инсон ба ҳисоб мерафт, ки гӯё ба бадани ӯ ворид шуда, қобилияти ба вуҷуд овардани ҳолати дарднокро дорад. Ҳамин тариқ, нотавонии мутлақи шахси он давр дар назди қувваҳои табиат, дар якҷоягӣ бо надонистани моҳият ва қонунҳои ҷаҳони атроф, ба пайдоиши ғояҳои бардурӯғ дар бораи мавҷудияти арвоҳи шарир, ки қодиранд ба бадани инсон дохил шаванд, инчунин боиси таҳия ва истифодаи як қатор воситаҳо ва усулҳои ҷодугарии табобат гардид (азоимхонӣ, фитнаҳо, дуоҳо ва ғайра), ки дар асл ибтидои психотерапия буданд. Пайдоиш ва рушди квакерия ва шаманизм дар марҳилаҳои аввали мавҷудияти инсон боиси пайдоиши мафҳуми табобат гардид. Дар кишварҳои Шарқи Қадим, тиб ба истилоҳ коҳинон ё маъбад рушд кард. Ғайр аз ин, ёдгориҳои хаттии Шарқи Қадим (папирусҳои тиббии Мисри қадим; қонунҳои Ҳаммурапӣ; қонунҳои Ману ва Аюрведа дар Ҳиндустон ва ғайра) шаҳодат медиҳанд, ки дар давлатҳои қадим шароити фаъолияти табибон то андозаи пардохтҳо барои табобат ва муқаррар кардани дараҷаҳои гуногуни масъулият барои татбиқ тавассути воситаҳои қонунгузорӣ ба танзим дароварда мешуданд. Ҳамин тариқ, дар ҷаҳони қадим табибон ва коҳинон дар якҷоягӣ бо шаклҳои асроромез, ҷодугарии табобат аз усулҳои оқилонаи табобат ва табобатҳои тибби анъанавӣ истифода мебурданд. Ба парҳез, гигиена, масҳ, расмиёти об, гимнастика аҳамияти калон дода шуд. Истифодаи усулҳои ҷарроҳии табобат: краниотомия, илова бар ин, истифода дар ҳолати таваллуди патологӣ буриши қайсарӣ ва дар сурати марги дохили бачадон — эмбриотомия ва ғайра. Тибби қадимии Чин зиёда аз 2000 доруҳоро истифода мебурд, ки дар байни онҳо женшенг, симоб, решаи рубарб, кофур ва дигарон ҷойгоҳи махсусро ишғол мекарданд. Усули хоси акупунктура дар тӯли якчанд ҳазорсолаҳо истифода шудааст. Анатомия ва ҷарроҳӣ дар Ҳиндустони қадим ба сатҳи нисбатан баланд расиданд.

Тибби давраҳои қадим

Тиб дар давлатҳои пешрафтаи қадим ба муваффақиятҳои назаррас ноил гаштааст: ҳуҷҷатҳои таърихӣ мавҷуданд, ки ба мо шаҳодати ҳамзамонон-шоҳидон ва асарҳои табиби қадимаи юнонӣ Гиппократ, табиатшиноси Рум Клавдий Гален, табибони Искандария Герофилус ва Эразистратро оварданд.

Асрҳои миёна

Ҷамъоварии мушоҳидаҳои амалии тиббӣ дар асрҳои миёна идома ёфт. Муассисаҳои махсуси табобати беморон ва маҷрӯҳон, беморхонаҳои монавӣ барои аҳолии осоишта мавҷуд буданд (асри VII). Салибҳои салибӣ, ки бо муҳоҷирати аҳолӣ ҳамроҳӣ мекарданд, ба пайдоиши эпидемияҳои харобиовар мусоидат карданд ва боиси дар Аврупо карантин эълон шудани онҳо гардиданд.

Дар асри VII илмҳо дар кишварҳои исломӣ фаъолона рушд карданд: олимони ҷаҳони ислом, аз ҷумла, рушди дониши тиббии тамаддунҳои қадимро идома медиҳанд. Халифаҳо илм ва олимонро сарпарастӣ мекунанд. Ҳорун ар-Рашид дар Бағдод мактабҳо, беморхонаҳо ва дорухонаҳоро идора мекунад. Писари ӯ Ал-Мамун Академияро дар Бағдод таъсис медиҳад, олимони тамоми кишварҳоро ба наздаш даъват мекунад. Дар бисёр ҷойҳо мактабҳо ташкил карда шудаанд: дар Куфа, Басра, Бухоро ва дигар шаҳрҳо.

Соли 873 таҳти роҳбарии Аҳмад ибни Тулун аввалин беморхонаи калони давлатӣ таъсис дода шуд, ки танҳо барои камбизоатон пешбинӣ шуда буд. Ҳангоми ворид шудан ба беморхона, либос ва пулро дар идоракунанда гузоштанд ва ҳангоми аз беморхона баромадан, бемор ба ҳайси рациони охирин як мурғ ва як нон гирифт. Беморхона инчунин як палатаро барои девонаҳо дар бар мегирифт.

Арабҳо дар шароите буданд, ки гӯё барои рушди тиб мусоид буданд, зеро дини ислом ҷустуҷӯи табобати бемориҳоро ташвиқ мекунад ва касонеро, ки табобат мекунанд, ситоиш мекунад. Олимони тибби араб асарҳои табибони қадимро тарҷума ва омӯхтанд. Ибни Зӯҳр (Авензоар) аввалин табиби маъруф аст, ки анатомия ва ҷудошавии пас аз маргро анҷом додааст. Маъруфтарин табибони араб: Аарон, Бактишва (якчанд табибони несторианӣ), Гонен, Ибни ал-Вафид (англисӣ) русӣ. (Абенгефит), Ар-Розӣ, Алӣ ибни Саҳл Раббан ат-Табарӣ (Ғали-Аббос), Ибни Сино (Авитсенна), Албукасиён, Ибни Рушд (Аверроес), Абдул-Латиф ал-Бағдодӣ.

Тибби Византия ва Араб илми тибби ҷаҳонро бо тавсифи нави нишонаҳои бемориҳо ва доруҳо бой гардонидааст. Дар инкишофи тиб олими Осиёи Миёна Абӯалӣ Ибни Сино нақши назаррас дошт.

Тиб дар Аврупои Ғарбии асримиёнагӣ

Дар Аврупои Ғарбии асримиёнагӣ дар муқоиса бо антиқа илми эмпирикӣ рӯ ба таназзул ниҳод, теология ва схоластика афзалият доштанд. Илм дар донишгоҳҳо мутамарказ буд. Аз асри 9 тиб дар баробари дигар илмҳо дар донишгоҳҳои ҳудуди Олмон, Англия ва Фаронсаи муосир таълим дода мешавад. Табобатро роҳибон ва одамони дунявӣ анҷом доданд. Маъруфтарин мактабҳои тиббии Аврупо дар асрҳои миёна Салерно буд. Корҳои ин мактаб дар дигар мактабҳо ҳамчун намунавӣ қабул карда шуданд. Маъруфтарин шеъри гигиении "лат буд. Режими Санитатис ". Мактаби Салерно табибони рӯҳонӣ ва дунявӣ, инчунин занонро дар бар мегирифт. Онҳо ба беморхонаҳо масъул буданд, дар маъракаҳо лашкарҳоро ҳамроҳӣ мекарданд ва бо подшоҳону шоҳзодаҳо буданд. Танҳо аз асри 13 якчанд намояндагони тибби он замон хоҳиши омӯхтани табиати бемориҳоро тавассути мушоҳидаҳо ва озмоишҳо нишон доданд. Инҳо Арнольд аз Вилланова ва Р.Бэкон мебошанд. Дар асри XIV рушди анатомия ҳамчун илм дар заминаи ташхис оғоз ёфт ва Мондино де Луззи (1275—1326) иншоеро нашр кард, ки дорои тасвирҳои дақиқи узвҳо мебошад. Бо вуҷуди ин, то асри XV арабҳо дар тибби Аврупо ҳукмфармо буданд, ба тавре ки ҳатто навиштаҳои Гален дар Аврупо дар тарҷумаҳо аз арабӣ паҳн мешуданд.

Давраи Эҳё

Марҳилаи назаррас дар рушди тиб дар давраи Эҳё (асрҳои XV—XVIII) гузошта шуд. Пизишки швейтсарӣ Парацелс тибро дар асоси таҷриба ва дониш таблиғ мекард, маводи гуногуни кимиёвӣ ва обҳои минералиро дар амалияи тиббӣ ҷорӣ намуд. А.Весалиус сохтор ва вазифаҳои бадани инсонро тавсиф кардааст. Табиби англис В.Харви назарияи гардиши хунро ба вуҷуд овард.

Дар соҳаи тибби амалӣ муҳимтарин рӯйдодҳои асри 16 аз ҷониби табиби итолиёӣ Г.Фракасторо таълими доктринаи бемориҳои сироятӣ (сироятӣ) ва таҳияи аввалин асосҳои илмии ҷарроҳӣ аз ҷониби табиби фаронсавӣ А.Паре буданд.

Давраи навин

Афзоиши истеҳсолоти саноатӣ диққатро ба омӯзиши бемориҳои касбӣ ҷалб кард. Дар ибтидои асрҳои 17-18, табиби итолиёӣ Б.Рамаззини бо ташаббуси омӯзиши патологияи саноатӣ ва саломатии касбӣ баромад кард.

Бо рушди тиб, мактабҳои тиббӣ дар кишварҳои гуногун ба вуҷуд меоянд. Дар асри 18 дар Империяи Россия Академияи илмҳо (1724) ва Коллеҷи тиббӣ (1763) таъсис дода шуданд — марказҳои маъмурии соҳаи тиб ва инчунин якчанд мактабҳои тиббӣ кушода шуданд.

Соли 1773 дар Львов Коллеҷи тиббӣ кушода шуд, ки он соли 1784 бо факултаи тиббии Донишгоҳи Львов якҷоя шуд, соли 1787 Мактаби тиббӣ-ҷарроҳии Елизаветград кушода шуд. Яке аз сарчашмаҳои асосие, ки донишҷӯёни мактабҳои тиббиро ба кор ҷалб мекарданд, Академияи Киев буд, ки дар охири асри 18 онҳо ба таълими тиб шурӯъ карданд (соли 1802 синфи тиббӣ кушода шуд — А. Ф. Масловский аввалин муаллими он шуд).

Дар нимаи дуюми асри 18 — нимаи якуми асри 19 асосҳои гигиенаи ҳарбӣ ва баҳрӣ гузошта шуданд. Олими немис Р.Кох яке аз асосгузорони микробиология гардид. Асосҳои фармакология ва токсикологияи таҷрибавиро физиолог ва патологи фаронсавӣ С.Бернард гузоштааст. Асарҳои физиологи немис Г.Гелмголтс ва биологи чех Я.Пуркин ба пешрафти чашм мусоидат карданд.

Дар айни замон, шумораи мактабҳои тиббӣ меафзояд.

Равонаҳо ва соҳаҳои тиб

Тибби профилактикӣ (пешгирикунанда)

Пештар ин соҳаро Санитария ва Гигиена меномиданд. Он барои пешгирии бемориҳои яке аз беморон ва ё бемориҳои ҳамаи аҳолӣ машғул аст.

Гигиена (тозагӣ)
Санитарӣ
Эпидемиология
Дезинфектология

Тибби клиникавӣ

Ба дарёфт в табобати одамони бемор ва ба пешгирии такрор шудани ҳамон беморӣ дар ҳамон одамони бемор машғул аст.

Диетология — ба омӯзиши таъсири озуқаворӣ ва нӯшокӣ ба саломатӣ ва беморӣ, махсусан, дар муайян намудани истеъмоли ғизои оптималӣ. Диетолог (табиби парҳезгар, ки дар ин соқа фаъолият менамояд) ғизои табобатиро (терапевтическая диета) таъйин менамояд барои беморони гирифтори диабети қанд, бемориҳои дилу раг, вазни барзиёд ва ихтилоли ҳозима, аллергия, камғизоӣ ва омосҳо (баъзан нодуруст бо гигиенаи озуқаворӣ меомезанд).
Терапия
Равонпизишкӣ (Психиатрия)
Пизишкии кӯдакон (Педиатрия)
Геронтология
Кардиология
Эндокринология (ғадудҳои дарунӣ)
Асабшиносӣ (Неврология)
Чашмпизишкӣ (Офталмология)
Дандонпизишкӣ (Стоматология)
Мизроҳпизишкӣ (Урология)

Фармакология

Фармакоэпидемиология
Фармакологияи биохимиявӣ
Фармакологияи клиникавӣ
Фармакологияи молекулавӣ
Фармакогеномика
Фармакологияи таҷрибавӣ

Соҳаҳои тиббӣ-биологӣ

Анатомия
Биохимия
Биомеханика
Статистикаи биологӣ
Биофизика
Цитология
Эмбриология
Генетика
Гистология
Иммунология
Инфектология
Комбустиология
Физикаи тиббӣ
Микробиология
Биологияи молекулавӣ
Нейробиология
Патология
Фотобиология
Физиология
Радиобиология
Токсикология
Сексопатология

Соҳаҳои алоҳидаи тиб

Тибби авиасионӣ
Тибби арктикӣ
Тибби ҳарбӣ
Тибби кайҳонӣ
Тибби офатҳои (табиӣ)
Тибби зериобӣ
Тибби варзишӣ
Тибби ташхиси судӣ
Тибби меҳнат
Тибби хронологӣ

Тибби назариявӣ

Тибби амалӣ

Ин мақолаи нопурра аз пизишкӣ мебошад.
Шумо метавонед бо пурра кардани ин ба Википедия кумак кунед.