Siriýa

SiriýaSiriýa Arap Respublikasy الجمهورية العربية السورية (Arap dili) ܩܘܛܢܝܘܬܐ ܥܪܒܝܬܐ ܫܐܡܝܬܐ (Assiriýa dili)


(Baýdag)	(Gerb)

Siriýa Arap respublikasy diýlip hem atlandyrylýan Siriýa Aziýada Lewantin döwletidir. Demirgazykda Türkiýe, günorta-günbatarda Liwan, günortada Iordaniýa we Ysraýyl, günorta-gündogarda Yrak bilen serhetleşýär. Siriýanyň paýtagty Damask, iň uly şäher Halapdyr.

"Siriýa" ady taryhy taýdan Lewant bilen manydaş we arap dilinde al-Şam ady bilen tanalýan has giň sebite degişlidir. Häzirki zaman döwleti, miladydan öňki 3-nji müňýyllygyň Eblan siwilizasiýasyny goşmak bilen birnäçe gadymy patyşalygyň we imperiýanyň ýerlerini öz içine alýar.

Taryh

Damaskdaky Umaýýad metjidi.

Takmynan 10,000-nji ýyldan bäri Siriýa dünýäde ilkinji gezek oba hojalygy we maldarçylyk peýda bolan täze daş asyry medeniýetiniň merkezlerinden biri bolupdyr. Aşakdaky täze daş asyry döwri (PPNB) Mureybet medeniýetiniň gönüburçly jaýlary bilen aňladylýar. Küýzegärçilikden öňki täze daş asyry döwründe adamlar daşdan, gyplardan we ýakylýan hekden (Vaisselle blanche) ýasalan gap-gaçlary ulanýardylar.

Sebitde iň irki hasaba alnan ýerli siwilizasiýa häzirki Idlibiň golaýyndaky Ebla şalygydyr. Ebla takmynan miladydan öňki 3500-nji ýylda esaslandyrylan ýaly bolup, kem-kemden Mesopotamiýa Sumer, Assiriýa we Akkad döwletleri, şeýle hem demirgazyk-günbatarda Hurrian we Hattiýa halklary bilen Kiçi Aziýada söwda arkaly öz baýlygyny kem-kemden gurupdyr. Gazuw-agtaryş işlerinde tapylan faraonlardan gelen sowgatlar Eblanyň Müsür bilen gatnaşygyny tassyklaýar. Mari bilen uzak wagtlap dowam eden söweş sebäpli Ebla gowşady we Akkadyň Sargony we agtygy Naram-Sin ýeňişleri biziň eramyzdan öňki 23-nji asyryň birinji ýarymynda Eblanyň Siriýa agalygyny tamamlandan soň tutuş Siriýa Mesopotamiýa Akkad imperiýasynyň bir bölegine öwrüldi.

Palmyradaky Bel ybadathanasy, Homs gubernatory. 2015-nji ýylda YDYD guramasy tarapyndan bölekleýin ýok edildi.

Miladydan öňki 21-nji asyra çenli Hurrianlar Siriýanyň demirgazyk gündogar bölegini mesgen tutupdyrlar, sebitiň galan böleginde amorlar agdyklyk edýärdi, Siriýa Assiriýa-Wawilon goňşulary tarapyndan Amurrunyň ýurdy diýlip atlandyryldy. Amorlaryň demirgazyk-günbatar semit dili Kengan dilleriniň iň irki subutnamasydyr.

Ugarit, Kengan dilleri bilen düýbünden baglanyşykly semit dili bolup, dünýäde iň gadymy elipbiý hasaplanýan Ugarit elipbiýini ösdüripdir. Ugarit şalygy miladydan öňki XII asyrda garakçy Hindi-Europeanewropa deňiz halklary tarapyndan weýran bolýança diri galypdyr, şuňa meňzeş patyşalyklary we döwletleri deňiz halklarynyň elinde şol bir weýrançylyga şaýat bolan Giç bürünç asyrynyň çökmegi diýlip atlandyrylýan ýerde.

Biziň eýýamymyzdan ozalky XIV asyrda gündogarda Wawilon bilen şowsuz konflikte giren ýarym çarwa suýtanlar we ozalky amorlary goldaýan günbatar semit dilli arameýler ýaly sebitde dürli semit halklary peýda bolupdyr. Olar hem asyrlar boýy Assiriýa we Hititler tarapyndan boýun egilipdir. Müsürliler günbatar Siriýany dolandyrmak üçin Hititlere garşy söweşdi; söweş miladydan öňki 1274-nji ýylda Kadeş söweşi bilen iň ýokary derejesine ýetdi. Günbatar weýran bolýança Hit imperiýasynyň bir bölegi bolup galypdyr. Miladydan öňki 1200-nji ýyl, gündogar Siriýa esasan 1114-1076-njy ýyllar aralygynda Tiglat-Pileser I döwründe Günbataryň köp bölegini basyp alan Orta Assiriýa imperiýasynyň bir bölegi bolupdyr.

Soňra Siriýa we Nearakyn Gündogaryň günbatar ýarysy giň Neo Assiriýa imperiýasyna (miladydan öňki 911-nji ýyl - 605-nji ýyl) degişlidir. Assiriýalylar imperiýa arameýini imperiýasynyň lingua franky hökmünde tanatdylar. Bu dil biziň eramyzyň VII we VIII asyrlarynda arap yslamlary basyp alandan soň Siriýada we tutuş Nearakyn Gündogarda agdyklyk etmeli we hristiançylygyň ýaýramagy üçin ulag bolmalydy. Assiriýalylar Siriýa we Liwan koloniýalaryna Eber-Nari diýip at berdiler. Assiriýanyň agalygy, Assiriýalylar gazaply içerki söweşlerde, soňundan hüjümler bilen özlerini ep-esli derejede gowşadandan soň tamamlandy; midiýalylar, wawilonlylar, babyllylar, parslar, skifler we kimmerler. Assiriýa ýykylanda skifler Siriýanyň köp bölegini weýran etdiler we taladylar. Assiriýa goşunynyň soňky duralgasy miladydan öňki 605-nji ýylda Siriýanyň demirgazygyndaky Karçemişde bolupdyr.

Oturan siriýaly abraýly adamyň heýkeli.

2-nji asyrda Siriýanyň demirgazygynda baý we käwagt güýçli arameý dilli şalyk Palmyra döräpdir; Palmyren şäheri Rim imperiýasynyň iň baýlarynyň birine öwürýän söwda ulgamyny döretdi. Ahyrynda, biziň eramyzyň 3-nji asyrynyň ahyrynda Palmyren şasy Odaenathus Pars imperatory Şapur I-ni ýeňdi we Rim gündogaryna gözegçilik etdi, mirasdüşeri we dul aýaly Zenobiýa Müsüri, Siriýany, Palestini, Aziýanyň köp bölegini basyp alan Palmyrene imperiýasyny döretdi. Kiçi, Judahahuda we Liwan biziň eramyzyň 273-nji ýylda Rimiň gözegçiligine alynmazdan ozal.

Wizantiýa imperiýasynyň gülläp ösen döwründe esasan arameý dilli Siriýanyň ilaty XIX asyra çenli ýene-de köp bolmazdy. Biziň eramyzyň VII asyrynda Arap Yslam ýeňişinden ozal ilatyň aglaba bölegi aramlardy, emma Siriýada grek we rim dolandyryjy toparlary hem ýaşaýardy, assiriýalylar henizem demirgazyk gündogarda, kenarýaka finikiýalylar, ýewreý we ermeni jemgyýetleri ýaşaýardy. Nabateýalylar we Yslamdan öňki araplar ýaly Lakmidler we Gassanidler Siriýanyň günortasyndaky çöllerde ýaşaýardy. Siriýa hristianlygy esasy din hökmünde kabul edilipdi, beýlekiler henizem ýahudylyga, Mitraizm, Manikanizm, Grek-Rim dinine, Kengan dinine we Mesopotamiýa dinine uýýarlar. Siriýanyň köp we abadan ilaty Siriýany Rim we Wizantiýa welaýatlarynyň iň möhümleriniň birine öwürdi, esasanam 2-nji we 3-nji asyrda (biziň eýýamymyz).

Damaskdaky upupiter ybadathanasy.

Biziň eramyzyň 640-njy ýyla çenli Halid ibn al-Walidiň ýolbaşçylygyndaky Arap Reşidun goşuny Siriýany basyp aldy. VII asyryň ortalarynda imperiýanyň hökümdarlary bolan Umaýýad neberesi imperiýanyň paýtagty Damaskda ýerleşipdir. Soňky Umaýýad döwründe ýurduň güýji pese gaçdy; bu esasan totalitarizm, korrupsiýa we ýüze çykan rewolýusiýalar bilen baglanyşyklydy. Soňra Umaýýad neberesi 750-nji ýylda imperiýanyň paýtagty Bagdada göçürilen Abbas dinastiýasy tarapyndan agdarylypdyr.

1516-njy ýylda Osman imperiýasy Müsüriň Mamluk soltanlygyna çozup, Siriýany basyp aldy we imperiýasyna goşdy. Osmanly siriýalylar üçin agyr däldi, sebäbi türkler arap dilini Gurhanyň dili hökmünde hormatlaýardylar we dini goraýjylaryň eşigini kabul edýärdiler. Damask Mekgäniň esasy girelgesi boldy we haj zyýaratyndan, Mekgä haj zyýaratyndan geçen sansyz zyýaratçylaryň peýdaly netijeleri sebäpli musulmanlar üçin mukaddes häsiýete eýe boldy.

Osmanly administrasiýasy parahatçylykly ýaşaşmaga alyp barýan sistema eýerdi. Her bir etno-dini azlyk - arap şaýy musulmanlary, arap sünni musulmanlary, arame-siriýa prawoslawlary, grek prawoslawlary, maronit hristianlary, assiriýa hristianlary, ermeniler, kürtler we ýewreýler millet emele getirdi. Her jemgyýetiň dini ýolbaşçylary ähli şahsy status kanunlaryny dolandyrýardy we käbir raýat wezipelerini ýerine ýetirýärdi.

Assiriýa dilindäki karta, Assiriýa genosidi döwründe ýörişler we öldürmeler barada jikme-jik maglumat.

1920-nji ýylda Haşimitler maşgalasynyň Faýsal I döwründe gysga möhletli garaşsyz Siriýa Patyşalygy döredildi. Şeýle-de bolsa, onuň Siriýa hökümdarlygy Maýsalun söweşinden birnäçe aý soň tamamlandy. San Remo konferensiýasy Milletler Bileleşiginiň Siriýany fransuz mandatyna tabşyrmagy teklip edeninden soň, şol ýylyň ahyrynda fransuz goşunlary Siriýany basyp aldy.

Siriýa bilen Fransiýa 1936-njy ýylyň sentýabr aýynda garaşsyzlyk şertnamasy baglaşdy we Haşim al-Atassi häzirki Siriýa respublikasynyň ilkinji keşbine laýyklykda saýlanan ilkinji prezident boldy.

1960-njy ýyllaryň ahyryna çenli garaşsyzlykdan Siriýanyň syýasatynda tolgunyşyklar agdyklyk etdi. 1948-nji ýylyň maý aýynda Siriýanyň goşunlary beýleki arap döwletleri bilen bilelikde Palestina çozdy we derrew ýewreý ilatly nokatlaryna hüjüm etdi. Olaryň prezidenti Şukri al-Kuwwatli frontdaky goşunlaryna "sionistleri ýok etmegi" tabşyrdy. Şeýle-de bolsa, Ysraýyl döwletini ýok etmek meýilnamasy başa barmady we Ikinji jahan urşundan bäri sebitde ilkinji agdarlyşyk boldy.

Dowam edýän Siriýa raýat urşy "Arap bahary" ynkylaplaryndan ylham aldy. 2011-nji ýylda parahatçylykly protestleriň zynjyry hökmünde başlandy, soň bolsa Siriýanyň goşuny tarapyndan basyş edilendigi aýdylýar. 2011-nji ýylyň iýulynda goşun goraýjylary Erkin Siriýa Goşunynyň döredilendigini yglan etdiler we söweş bölümlerini döretmäge başladylar. Oppozisiýada sünni musulmanlar agdyklyk edýär, öňdebaryjy hökümet işgärleri köplenç alawitler bilen baglanyşykly. Uruş gozgalaňçy toparlara (YD we al-Nusra) hem-de dürli daşary ýurtlaryň gatyşmagyna degişlidir, ikinjisini Siriýada wekilçilikli söweş hökmünde häsiýetlendirip bolar.

Siriýanyň raýat urşunyň ýagdaýyny görkezýän karta.

Demografiýa

Halap galasynda däp bolan eşikli siriýalylar.

Adamlaryň köpüsi upewfrat derýasynyň jülgesinde we kenarýaka düzlüklerde, kenarýaka daglar bilen çöl arasynda oňat zolakda ýaşaýarlar. Siriýada ilatyň umumy gürlügi her inedördül kilometre 99 töweregi (inedördül kilometre 258). ABŞ-nyň Bosgunlar we immigrantlar komiteti tarapyndan neşir edilen Bütindünýä bosgun gözleginiň 2008-nji ýyldaky maglumatlaryna görä Siriýada bosgunlaryň we gaçybatalga gözleýänleriň sany takmynan 1,852,300 adam boldy. Bu ilatyň aglaba köplügi Yrakdan (1,300,000), emma Palestina (543,400) we Somaliden (5200) köp ilat bu ýurtda ýaşaýardy.

Siriýalylar Liwanlylar, Palestinalylar, Iordaniýalylar we Jewsewreýler ýaly ýakyn goňşulary bilen ýakyndan baglanyşykly ýerli Lewantin halkydyr. Siriýanyň takmynan 18,500,000 ilaty bar (2019-njy ýylyň çaklamasy). Siriýaly araplar, 600 000 palestinaly bilen bilelikde, daşary ýurtdaky 6 million bosguny öz içine almaýar. Ilatyň takmynan 74% -ini araplar düzýär.

Asserli Assiriýalylar we Günbatar Arameý dilinde gürleýänler takmynan 400,000 adam, Günbatar Arameý dilinde gürleýänler esasan Mauloula, Jubb'adin we Bag'a obalarynda ýaşaýarlar, Assiriýalylar esasan demirgazykda we demirgazyk-gündogarda ýaşaýarlar (esasanam Homs, Halap, Kamişli we Hasakah). Köpüsi (esasanam Assiriýa topary) henizem täze we arameý şiwelerini gürleýiş we ýazuw dilleri hökmünde saklaýarlar.

Assiriýa halky Täze ýyly belleýär. Assiriýalylar Siriýada we Türkiýede hristian azlygydyr.

Siriýada ikinj orunda durýan etnik topar kürtlerdir. Ilatyň takmynan 9% -den 10% -ine ýa-da takmynan 1,6 million adama (şol sanda 40,000 idazidi [197]) degişlidir. Kürtleriň köpüsi Siriýanyň demirgazyk-gündogar burçunda ýaşaýar we köpüsi kürt diliniň Kurmanji görnüşini bilýär. [196]

Üçünji uly etnik topar, türk dilli siriýaly türkmenler / türkoman. Jemi ilaty barada birnäçe ýüz müňden 3,5 milliona çenli bolan çaklamalar ýok.

Şeýle hem albanlar, bosniýalylar, gürjüler, grekler, parslar, puştunlar we ruslar ýaly kiçi etnik azlyk toparlary bar. Şeýle-de bolsa, bu etnik azlyklaryň köpüsi belli bir derejede araplaşdy, esasanam musulman dinine uýýanlar.

Damaskdaky Al-Hamidiýe bazary.

Arap dünýäsiniň daşyndaky Siriýa diasporasynyň iň köp konsentrasiýasy millionlarça arap we beýleki Nearakyn Gündogardan bolan Braziliýada ýerleşýär. Braziliýa Amerikada siriýaly bosgunlara ynsanperwerlik wizalaryny hödürleýän ilkinji ýurt. Arap argentinalylaryň aglabasy Liwanly ýa-da Siriýaly.

Sünni musulmanlar Siriýanyň ilatynyň 69–74% -ini, sünni araplar bolsa ilatyň 59-60% -ini emele getirýär. Kürtleriň köpüsi (8,5%) we türkomanlylaryň (3%) sünni mezhebine uýýanlar we sünni araplaryň arasyndaky tapawudy hasaba alýarlar, siriýalylaryň 13% -i şaýy musulmanlary (esasanam alawitler, on iki adam we ysmaýyllar), emma araplar, kürtler we Türkoman), 10% hristian (aglaba bölegi Antiokiýa grek prawoslawlary, galanlary Siriýanyň prawoslawlary, grek katolikleri we beýleki katolik däp-dessurlary, gündogaryň assiriýa kilisesi, ermeni prawoslawlary, protestantlar we beýleki dinler) we 3% druze. Druze 500,000 töweregi bolup, esasan Jabal al-Druze sebitinde jemlenýär.

Medeniýeti

Siriýa uzak medeni taryhy bolan adaty jemgyýet. Maşgala, din, bilim, öz-özüňi terbiýelemek we hormat goýmak möhümdir. Siriýalylaryň däp bolan sungata bolan islegi, al-Samah, Dabkeh ýaly tanslarda we gylyç tansynda beýan edilýär. Nika dabaralary we çagalaryň dünýä inmegi halk däp-dessurlaryny janly görkezmek üçin pursatlardyr.

Siriýanyň edebiýaty arap edebiýatyna goşant goşdy we dilden we ýazuw şygryýetiniň buýsançly däbine eýe. Köpüsi Müsüre göçüp gelen siriýaly ýazyjylar XIX asyryň nahda ýa-da arap edebi we medeni galkynyşynda möhüm rol oýnady. Häzirki zaman siriýaly tanymal ýazyjylar, beýlekiler bilen bir hatarda Adonis, Muhammet Maghout, Haýdar Haýdar, Ghada al-Samman, Nizar Kabbani we Zakariýa Tamer bar. Şeýle-de bolsa, Baas hökümeti edebiýata berk senzura girizdi.

Musulmanlaryň arasynda meşhur bolan Dabke tansyny ýerine ýetirýän aýallar.

Telewideniýe Siriýa we Müsür bilen 1960-njy ýylda, ikisi hem Birleşen Arap Respublikasynyň bir bölegi bolupdy. 1976-njy ýyla çenli ak-gara reňkde ýaýlyma berildi. Siriýanyň sabyn operalary gündogar arap dünýäsinde bazara aralaşdy.

Siriýanyň köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň hemmesi diýen ýaly döwlete degişli we Baas partiýasy ähli gazetlere diýen ýaly gözegçilik edýär. Häkimiýetler birnäçe operasiýa işleýän Şubat al-Mukhabarat al-Askariýa atly birnäçe aňtaw gullugyny işleýär. Siriýanyň raýat urşy döwründe Siriýanyň köp sanly suratkeşi, şahyry, ýazyjysy we aktiwisti tussag edildi, käbirleri öldürildi, şol sanda meşhur karikaturaçy Akram Raslam.

Siriýanyň aşhanasy, belli bir tagamyň dörän sebitleri bilen baglanyşykly, düzüminde baý we dürli-dürli. Siriýanyň iýmitleri esasan Günorta Ortaýer deňzi, grek we günorta-günbatar Aziýa tagamlaryndan durýar. Käbir siriýaly tagamlar türk we fransuz naharlaryndan hem emele geldi: şiş kebap, doldurylan nahar / kurget we yabraʾ (üzüm ýapraklary).

Eastakyn Gündogarda iň meşhur tagamlardan biri bolan Kebab. Suratda et taýýarlanýar.

Siriýalylar Liwanlylar, Palestinalylar, Iordaniýalylar we Jewsewreýler ýaly ýakyn goňşulary bilen ýakyndan baglanyşykly ýerli Lewantin halkydyr. Siriýanyň takmynan 18,500,000 ilaty bar (2019-njy ýylyň çaklamasy). Siriýaly araplar, 600 000 palestinaly bilen bilelikde, daşary ýurtdaky 6 million bosguny öz içine almaýar. Ilatyň takmynan 74% -ini araplar düzýär.