Irak-İran Savaşı

Irak-İran Savaşı
	İran-Suudi Arabistan vekâlet savaşları
	; İran cephesine katılan çocuk askerler (üstte solda); Iraklılar tarafından öldürülen İranlıların vücutları (üstte sağda); Iraklılardan 17 Mayıs 1987 günü ateşlenen Exocat füzesi ile yanlışla vurulduktan sonra iskele tarafına yatan USS Stark'ın görüntüsü (orta sol); Pasdaran tarafından Mersad Operasyonu'nda öldürülen mücahitler (orta sağ); İran kuvvetleri tarafından Hürremşehr'in yeniden ele geçirilmesi (alt sol); İran Ordusu tarafından kullanılan ZU-23-2 (alt sağ).
Tarih	22 Eylül 1980 - 20 Ağustos 1988; (7 yıl, 10 ay, 4 hafta ve 1 gün)
Bölge	Basra Körfezi, Irak-İran sınırı
Sonuç	Sonuçsuz; (Savaşın kilitlenmesi) Stratejik Irak hatası; Taktik İran hatası; Her iki taraf da zaferlerini iddia ettiler.;
Taraflar
Irak HMÖ; İran Kürdistanı Demokrat Partisi; Destek: Sovyetler Birliği ; Fransa ; Katar ; ABD ; Birleşik Krallık ; Kuveyt ; Ürdün ; Suudi Arabistan ; Birleşik Arap Emirlikleri ; Romanya ;	İran KDP; PUK; Destek: Suriye ; Kuzey Kore ;
Komutanlar ve liderler
Saddam Hüseyin; (Irak Cumhurbaşkanı); Diğerleri: Ali Hasan el Mecid; (General ve Irak İstihbarat Servisi Başkanı); Taha Yasin Ramazan; (General ve Parti Sekreteri Yardımcısı); İzzet İbrahim ed-Duri; (Başkan Yardımcısı, Devrim Komuta Konseyi); Abid Hamid Mahmud ; (Korgeneral); Salah Abud Mahmud; (General); Tarık Aziz; (Dışişleri Bakanı ve Devrim Komuta Konseyi üyesi); Adnan Hayrallah; (Savunma Bakanı); Saddam Kamil; (Cumhuriyet Muhafızları Komutanı); Abdul Rahman Hassemlu; (İran Kürdistan Demokrat Partisi Lideri); Uday Hüseyin; (Saddam Hüseyin'in oğlu); Kusay Hüseyin; (Saddam Hüseyin'in oğlu); Mahir Abdürraşid; (General); Mesud Recavi; (İran Ulusal Direniş Konseyi Başkanı); Meryem Recavi; (HMÖ Eş Başkanı) ;	Ruhullah Humeyni; (İran Dini Lideri) Diğerleri: Ebu'l-Hasan Beni Sadr ; (1. İran Cumhurbaşkanı) ; Cevad Fakuri, General ; (Savunma Bakanı) ; Veliullah Fallahi, General ; (Genelkurmay Başkanı) ; Behram Afzali, Koramiral ; (Deniz Kuvvetleri Komutanı) ; Ali Seyyid Şirazi, Albay ; (Kara Kuvvetleri Komutanı) ; Muhammed Hüseyin Muinpur, Albay ; (Hava Kuvvetleri Komutanı) Muhammed Ali Recai ; (2. İran Cumhurbaşkanı); Haşimi Rafsancani ; (Meclis Başkanı); Ali Hamaney ; (3. İran Cumhurbaşkanı); Muhammed Cevad Bahonar ; (eski İran Başbakanı); Mir Hüseyin Musavi ; (İran Başbakanı); Mustafa Çamran ; (Savunma Bakanı); Muhsin Rızai ; (İran Devrim Muhafızları Komutanı); Mesud Barzani ; (Kürdistan Demokrat Partisi Lideri); Celal Talabani ; (Kürdistan Yurtseverler Birliği Lideri); Neçirvan Mustafa ; (Kürdistan Yurtseverler Birliği Genel Sekreter Yardımcısı); Muhammed Bekir el Hakim ; (Irak İslam Yüksek Konseyi Lideri); Abdülaziz el Hakim ; (IİYK Askeri Kanat Lideri) ;
Çatışan birlikler
Irak Silahlı Kuvvetleri Kara Kuvvetleri; Hava Kuvvetleri; Deniz Kuvvetleri; Cumhuriyet Muhafızları; Halk Ordusu Millî Savunma Taburları; ;	İran Silahlı Kuvvetleri Kara Kuvvetleri; Hava Kuvvetleri; Deniz Kuvvetleri; Hava Savunma Kuvvetleri; Devrim Muhafızları Kara Kuvvetleri; Hava Kuvvetleri; Deniz Kuvvetleri; Füze Kuvvetleri; Kudüs Gücü; ; Jandarma; Şehrbani; Besic; Düzensiz Harp Karargâhı; Peşmerge;
Güçler
1980: 212.000 asker, 2000 tank, 1000 zırhlı araç, 370 uçak, 230 helikopter; 1987: 520.000 asker, 4500 tank, 4000 zırhlı araç, 1000 uçak, 500 helikopter	1980: 240.000 asker, 1800 tank, 1000 zırhlı araç, 747 uçak, 750 helikopter; 1986: 355.000 asker, 700.000 gönüllü, 1000 tank, 1500 zırhlı araç, 150 uçak, 300 helikopter
Kayıplar
Tahmini 375.000-400.000 asker/sivil öldü ya da yaralandı.	Tahmini 750.000-1.000.000 asker/sivil öldü ya da yaralandı.

Irak-İran Savaşı, İran'da Tahmilî Savaş (جنگ تحمیلی Jang-e-tahmīlī) veya Mukaddes Müdafaa (دفاع مقدس Defā'-e-moghaddas), Irak'ta Saddam'ın Kadisiyesi (قادسيّة صدّام Qādisiyyat Ṣaddām) ve Arap Dünyasında Birinci Körfez Savaşı^{[not 1]} (حرب الخليج الأولى Ḥarb al-Khalīj al-'Ūlā) olarak anılan 1980-1988 yılları arasında İran ve Irak arasında yaşanmış savaş. Yaklaşık bir milyon kişinin ölümüne, iki milyon kişinin yaralanmasına, 150 milyar Amerikan Doları maddi hasara, her iki ülkede de ağır yıkımlara yol açmıştır. Irak'ın zaferleri ile başlayan savaş, İran'ın direnmesiyle yıpratma savaşına dönüşmüş ve galibi olmadan sonuçlanmıştır.

Savaş, 22 Eylül 1980'de Irak'ın başlattığı işgal operasyonuyla başladı. Irak'ın saldırısının ardında, iki ülke arasındaki çok uzun bir geçmişe sahip olan sınır sorunları, İran'ın Basra Körfezi'ndeki hakimiyetine son verme amacı ile İran İslam Devrimi'nin Irak'taki Şii nüfusu etkilemesinden duyulan kaygılar yatıyordu. Irak, İran'da devrimden sonra yaşanan kaotik ortama güvenerek, hiçbir resmî uyarı yapmadan başlattığı saldırıda çok az ilerleme kaydetti. İran kısa sürede Irak güçlerini püskürterek, Haziran 1982'ye değin, kaybettiği toprakların neredeyse tamamını geri aldı.

Savaş sırasında, Halkın Mücahitleri Örgütü Irak tarafında yer alırken, Iraklı Kürtlerden oluşan Kürdistan Demokratik Partisi (KDP) ile Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) İran'ı destekledi.

Birleşmiş Milletler'in ateşkes çağrılarına rağmen savaş 1988'e değin sürdü. Savaş, iki tarafın da kabul ettiği Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin 598 no'lu kararıyla sona erdi. Savaşın sona ermesini takip eden birkaç hafta içinde İran güçleri, Irak topraklarını tahliye ederek, 1975'teki Cezayir Antlaşması'nda öngörülen sınırlara çekildi. Son savaş esiri değişimi 2003 yılında gerçekleşti.

Savaş öncesinde Irak-İran ilişkileri

Soğuk Savaş boyunca Irak-İran ilişkileri hiçbir zaman iyi olmadı. 1969 Nisan ayında, Amerika Birleşik Devletleri'nin de desteğini alan İran Şahı, önemli bir su yolu olan ve 1937 yılı Irak-İran sınır antlaşması ile Irak'a bırakılan Şatt-ül-Arap'ı geri almak istedi. Bu amaçla, güç gösterisi olarak gemilerini bölgeye gönderdi. 1970 yılında kesilen diplomatik ilişkiler, 1973 yılında tekrar kurulmasına rağmen İran-Irak ilişkilerinde bir düzelme olmadı ve iki ülke arasında 1974–75 Şattülarap Çatışması yaşandıktan sonra 1975'te Cezayir'de bir antlaşma imzalandı. Buna göre iki ülke arasındaki sınır, su yolunun en derin noktasından geçecekti. Ayrıca İran, Irak'taki Kürtleri merkezi hükûmete karşı desteklemeyeceğini taahhüt ediyordu. Fakat 1971 yılındaki silahlı çatışmalar sırasında İran'ın ele geçirdiği Körfez adalarından çekilmemesi, iki ülke arasındaki ilişkilerin olumlu yönde gelişmesine engel oldu.

İran'da Humeyni iktidarı

Adalar sorunu yüzünden zaten gergin olan Irak-İran ilişkileri, İran'da Şiîliğin savunucusu olan Humeyni iktidarının başa gelmesi ile iyice bozulmaya başladı. Bağdat'taki Saddam Hüseyin hükûmeti, İran'daki Şiî hükûmetin, Irak'taki Şiî çoğunluğu Sünni iktidara karşı kışkırtmasından endişe ediyordu. Bu arada Irak, İran'daki Arap bölgesi Huzistan'ı ele geçirmek fikrini savunmaya başlamıştı.

Savaşın başlaması ve ilk aşamalar

1980 yılının ortalarında, ordudaki yüksek rütbeli subayların tasfiye edilmesi ve rehineler olayıyla Amerika Birleşik Devletleri'nin düşmanlığını çekmesi dolayısıyla, İran'ın güçsüz durumda olduğu izlenimi uyanmıştı. İran'ın iki ülke arasında anlaşmazlık konusu olan bölgeden askerlerini çekmeyi reddetmesi üzerine 22 Eylül 1980'de Irak ordusu sınırı geçti. Irak, 16 Eylül'de, Şattülarap Antlaşmasını feshettiğini açıklamıştı.

Savaşın ilk günleri, baskın avantajını koruyan Irak'ın üstünlüğü ile geçti. Fakat, zamanla İran'ın direnişinin artması ile savaş karşılıklı yıpratma sürecine girdi.

Savaş

İran'ın ilk tepkisi, sadece ilerleyen Irak birliklerini değil, aynı zamanda Irak'ın Basra limanını da bombalamak oldu. Aynı günlerde Tahran ve Bağdat karşılıklı bombalandı. Eylül ayının sonunda Irak ordusu Abadan ve Hürremşehr kentlerini abluka altına almıştı, ama kış gelmeden bitirmek istediği savaşta istediği sonuca gidemiyordu. 1980 kışı boyunca yapılan barış girişimleri başarısız oldu ve 1981 Nisan ayından itibaren savaş yeniden alevlendi.

Tarih, yıpratma savaşlarında ekonomik gücünü ve insan kaynağını en uzun süre kullanabilen tarafın avantajlı olduğunu göstermiştir. İran bu uzun savaşta kendisini, stratejisini hızlı bir zafer üzerine kuran Irak'a göre daha rahat hissediyordu. Bunu bilen Irak, İran'ın ekonomik gücünü zayıflatma amacıyla saldırıya başladı.

İki ülkenin de ekonomik gücü büyük ölçüde, en büyük ihraç ürünleri olan petrole dayanıyordu. Irak, boru hatlarından petrol ihraç edebilirken İran, ihracatını büyük ölçüde Basra Körfezi'nden yapıyordu. Yani, Basra Körfezi'ndeki petrol ticaretinin kesintisiz sürmesi Irak'ın değil, İran'ın işine geliyordu. Bu sebeple Irak, petrol taşıyan İran gemilerine saldırılar düzenlemeye başladı. Benzer şekilde İran da, Irak petrol tesislerine saldırıya başladı.

Körfez petrol ticaretinin zarar görmesi, Amerika Birleşik Devletleri'nin savaşa aktif olarak katılmasına sebep oldu. ABD ve müttefikleri (Avrupa ve Japonya) büyük ölçüde Körfez petrolüne muhtaçtı ve petrol yolunun saldırıya açık olması Batı dünyası için tehlikeliydi. Körfez petrol yolunu açık tutmak için Amerika Birleşik Devletleri bölgeye bir filo gönderdi ve ABD bayrağı çekmiş Kuveyt tankerlerini korumaya başladı.

Sekiz yıl süren savaş 1988 Ağustos ayında yapılan ateşkes ile sona erdi. Ancak daha sonra Birleşmiş Milletler gözetiminde yapılan barış görüşmelerinden bir sonuç alınamadı. İran, görüşmeler için ön koşul olarak topraklarındaki tüm Irak askerlerinin çekilmesini isterken, Irak Şatt-ül-Arap suyolu üzerinde ortak denetim kurulmasında ısrar etti. İki ülke arasındaki barış, ancak Irak’ın Kuveyt’i 1990 Ağustos ayında işgalinden sonra ABD ile savaşa tutuşma korkusuyla İran'dan aldığı toprakları geri vermesiyle gerçekleşti.

Uluslararası destek

Orta Doğu

Orta Doğu'da yer alan birçok ülke, dış politikalarını göz önünde bulundurarak savaşta güçlenmesini amaçladıkları taraflara ekonomik ve askeri destek sağlamıştır. Irak'ın savaşı sürdürmesinde Arap ülkelerinden aldığı ekonomik destek belirleyici olmuştur.

Suudi Arabistan'dan 30 milyar dolar, BAE ve Kuveyt'ten ise 8 milyar dolar destek alınmıştır. Ürdün, Irak'a gönderilen desteklerin ulaşması için lojistik yardımda bulunmuştur. Sudan, savaşta Irak'ın yanında yer almaları için küçük bir askerî birlik göndermiştir. Mısır ise, silah ihracatı gerçekleştirerek Irak'ın askeri ihtiyaçlarını karşılamıştır.

Libya Arap Cemahiriyesi, Suriye ve Etiyopya, İran'a silah ihracatı gerçekleştirmiştir. Pakistan, İran'a askeri yardımlarda bulunmakla birlikte, aynı zamanda diplomatik destek de sağlamıştır. Güney Afrika'nın, iki tarafa da silah ihracatı yaptığını gösteren kaynaklar bulunmaktadır.

Arap ülkelerinin çoğunluğu, petrol piyasasında İran'ın belirleyici rolünden ve ağırlığından duydukları rahatsızlıktan ötürü Irak taraflı bir politika izlemişlerdir. Filistin'de yapılan Arap-İran iş birliğine rağmen, Irak'ın Arap kökenli bir ülke olması da, Suudi Arabistan başta olmak üzere Orta Doğu'da yer alan birçok ülkeden destek almalarında etkili olmuştur.

Bu durum karşısında, İsrail savaşın ilk gününden beri Araplar'ın üstünlüğünü engellemek için bölgedeki ezeli Arap düşmanı olan İran'ı desteklemiştir. İran-Kontra skandalı ve birçok gizli antlaşmayla, İran'ın elindeki ABD yapımı silahların ve özellikle savaşın tartışılmaz üstünlüğünü sağlayan, Muhammed Rıza Pehlevi tarafından satın alınmış olan F-14 Tomcat'lerin yedek parçalarını temin etmiştir.

Türkiye, savaş boyunca genel olarak tarafsız kalmış, İran'a uygulanan ambargoya katılmamış ve her iki tarafla da ilişkilerini sürdürmeye devam etmiştir.

Avrupa

Avrupa ülkeleri, savaş boyunca genel olarak taraflara silah ihracatında bulunmuştur. Batı Bloku'nda yer alan birkaç Avrupa ülkesi, savaşın gidişatını göz önünde bulundurarak taraflardan birine yaklaşırken, çoğunluğu her iki tarafa da silah satarak gelir elde etmeyi amaçlamıştır.

Romanya, Macaristan ve Polonya gibi Doğu Bloku ülkeleri, askeri ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla Irak'a silah satmıştır. Sovyetler Birliği, Doğu Almanya ve Yugoslavya, savaş boyunca Irak'a açık destek vermekle birlikte, bazı durumlarda İran'la da bağlantıya geçmiştir. Kuzey Kore, İran'ın uzun süreli destekçilerinden biri olması nedeniyle, Sovyetler Birliği ve İran arasındaki diplomatik ilişkilerin kurulması için aracılık yapmıştır. Doğu Almanya ise, İran'ın savaş sırasında Irak'tan ele geçirdiği Sovyet mühimmatları için yedek parça satışında bulunmuştur.

İsveç, savaşın başından itibaren İran'a deniz ve havada kullanılabilecek savaş mühimmatları satmıştır. İspanya ve Portekiz, her iki tarafa da birçok mühimmat satışı gerçekleştirirken, Norveç yangın söndürme ve kurtarma araçları satışında bulunmuştur.

Batı Bloku ülkeleri, savaş boyunca Irak'a 35 milyar dolar destek sağlamıştır. Birleşik Krallık, Fransa, İtalya ve Batı Almanya, Irak'ın askeri destek aldığı en önemli ülkeler olmakla birlikte, İran'a da açık olmasa bile silah ihracatında bulunmuşlardır.

Avrupa'nın tavrını belirleyen durumlardan biri, İran'ın daha büyük bir petrol gücü haline gelmesini kabul etmek istememeleri olmuştur. Irak, savaş boyunca ve İran'ın yıpratma politikası izlediği dönemlerde, ABD'nin de aralarında yer aldığı Batı Bloku ülkeleri tarafından desteklenmiştir. Böylece, Irak'ın kontrolündeki petrol noktaları, İran tarafından işgal edilememiştir.

Asya

Kuzey Kore savaş boyunca İran'ın en büyük destekçilerinden biri olmuş, Vietnam ise ABD'nin geri çekilirken bırakmak zorunda kaldığı silahları İran'a satmıştır. Çin, Japonya ve Güney Kore, her iki tarafa da birçok mühimmat satışında bulunmuştur.

Amerika

Saddam ile Başkan Reagan'ın elçisi Donald Rumsfeld (aynı zamanda eski ABD Savunma Bakanı) el sıkışırken

Brezilya'nın her iki tarafa da silah ihracatı yaptığını gösteren kaynaklar bulunurken, Arjantin uzun bir süre boyunca İran'a savaş mühimmatları satmıştır. ABD, Irak'a ekonomik ve askeri destek vermekle birlikte, İran'la da İran-Kontra skandalıyla açığa çıkan görüşmeler gerçekleştirmiştir.

ABD, İran'da iş birliği içerisinde bulundukları Muhammed Rıza Pehlevi'yi devirerek iktidara gelen rejimden hiçbir zaman hoşnut olmamıştır. Bu nedenle, 1967 yılında diplomatik ilişkilerini kestiği Irak ile tekrar yakınlaşmaya çalışmıştır. Irak'a çeşitli kanallardan silah yardımı yapmış ve büyük miktarda borç para sağlamıştır. Irak'ın biyolojik ve kimyasal silahlar üretmesine yardımcı olmuştur.^{[kaynak belirtilmeli]}

ABD ve Birleşik Krallık, Mart 1986'da Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin, Irak’ın İran’a karşı kitle imha silahları (kimyasal ve biyolojik silahlar) kullanmasını^[18] eleştiren kararlar almasını, karşı oy kullanarak engellemiştir.

Savaşın sonuçları

Irak-İran Savaşı, yaklaşık bir milyon insanın hayatına mal oldu. Savaşan taraflar ufak kazançlar için ekonomik kaynaklarını tüketti. Savaşın sonucunda Irak-İran sınırı değişmedi. Savaşın etkileri yıllar boyunca hissedildi.
İki ülkenin birbirlerinin petrol tesislerine saldırılar düzenlemesi sonucu petrol üretimi düştü, petrol fiyatları arttı.
Savaş boyunca Irak, kendisini destekleyen devletlerden borç alarak silah satın almıştı. Bu borçları ödemekte zorlanması, 1990 yılında Kuveyt’e saldırarak oradaki petrol kuyularını ele geçirmeye çalışmasına yol açtı. Bu tavrı da Irak'ı uluslararası ilişkilerde yalnızlığa sürükledi ve desteksiz bıraktı.

Notlar

^ Savaş Arap dünyasında ve diğer birkaç bölgede Birinci Körfez Savaşı olarak bilinirken Batılı kaynaklar bu ismi 1991'de Amerikan liderliğindeki koalisyon ile Irak arasındaki çatışmaya atıfta bulunmak için kullanıyor.

Kaynakça

Genel

Oral Sander, Siyasi Tarih 1918 – 1994, İmge Kitabevi 13 Baskı, Sayfalar: 559-563
Wikipedia: Iran-Iraq War
George Washington University, National Security Archive, Shaking Hands with Saddam Hussein: The U.S. Tilts toward Iraq, 1980-198412 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Congressional Record: September 20, 2002 (US Senate)5 Mayıs 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Made in the USA, Part III: The Dishonor Roll, LAWeekly13 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
George Washington University, National Security Archive, Shaking Hands with Saddam Hussein: The U.S. Tilts toward Iraq, 1980-198412 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Özel

^ Metz, Helen Chapin, ed. (1988), "The Soviet Union" 8 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Iraq: a Country Study, Library of Congress
^ Metz, Helen Chapin, ed. (1988), "Arms from The Soviet Union" 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Iraq: a Country Study, Library of Congress
^ Metz, Helen Chapin, ed. (1988), "Arms from France" 14 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Iraq: a Country Study, Library of Congress^{[doğrulama gerekli]}
^ Timmerman, Kenneth R., Chapter 7: Operation Staunch"Fanning the Flames: Guns, Greed & Geopolitics in the Gulf War", Iran Brief, 13 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Ocak 2016
^ "Brief History of Qatar". Heritage of Qatar. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2012.
^ Vatanka, Alex (22 Mart 2012). "The Odd Couple". The Majalla. Saudi Research and Publishing Company. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2012.
^ Friedman, Alan. Spider's Web: The Secret History of How the White House Illegally Armed Iraq, Bantam Books, 1993.
^ Timmerman, Kenneth R. The Death Lobby: How the West Armed Iraq. New York, Houghton Mifflin Company, 1991.
^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2016.
^ Anthony, John Duke; Ochsenwald, William L.; Crystal, Jill Ann. "Kuwait". Encyclopædia Britannica. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2015.
^ David Kenneth Schenker, Dancing with Saddam: The Strategic Tango of Jordanian-Iraqi Relations
^ Iran and Syria 14 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.| Jubin Goodarzi
^ Copulsky, Alex (Kış 2008), "Death of a Salesman", Harvard Political Review, 356 (6370), s. 627, Bibcode:1992Natur.356..627R, doi:10.1038/356627a0, 11 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Ocak 2016
^ Mearsheimer, John J.; Walt, Stephen M. (12 Kasım 2002). "Can Saddam Be Contained? History Says Yes". International Security. Belfer Center for Science and International Affairs. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ "Iraq: THE REGULAR ARMED FORCES". 3 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.
^ "Iran: Organization, Size, and Equipment". 4 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.
^ Karsh, Efraim The Iran-Iraq War 1980–1988, London: Osprey, 2002, sayfa 37
^ "Iran Chamber Society: Arming Iraq: A Chronology of U.S. Involvement". 11 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2006.

[18] Savaş Arap dünyasında ve diğer birkaç bölgede Birinci Körfez Savaşı olarak bilinirken Batılı kaynaklar bu ismi 1991'de Amerikan liderliğindeki koalisyon ile Irak arasındaki çatışmaya atıfta bulunmak için kullanıyor.

[1] Metz, Helen Chapin, ed. (1988), "The Soviet Union" 8 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Iraq: a Country Study, Library of Congress

[2] Metz, Helen Chapin, ed. (1988), "Arms from The Soviet Union" 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Iraq: a Country Study, Library of Congress

[3] Metz, Helen Chapin, ed. (1988), "Arms from France" 14 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Iraq: a Country Study, Library of Congress^{[doğrulama gerekli]}

[Timmermann-4] Timmerman, Kenneth R., Chapter 7: Operation Staunch"Fanning the Flames: Guns, Greed & Geopolitics in the Gulf War", Iran Brief, 13 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Ocak 2016

[heritage-of-qatar-5] "Brief History of Qatar". Heritage of Qatar. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2012.

[vatanka12-6] Vatanka, Alex (22 Mart 2012). "The Odd Couple". The Majalla. Saudi Research and Publishing Company. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2012.

[7] Friedman, Alan. Spider's Web: The Secret History of How the White House Illegally Armed Iraq, Bantam Books, 1993.

[8] Timmerman, Kenneth R. The Death Lobby: How the West Armed Iraq. New York, Houghton Mifflin Company, 1991.

[9] "Arşivlenmiş kopya". 1 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2016.

[brittaenica-kuwait-10] Anthony, John Duke; Ochsenwald, William L.; Crystal, Jill Ann. "Kuwait". Encyclopædia Britannica. 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2015.

[11] David Kenneth Schenker, Dancing with Saddam: The Strategic Tango of Jordanian-Iraqi Relations

[primer-12] Iran and Syria 14 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.| Jubin Goodarzi

[Copulsky2008-13] Copulsky, Alex (Kış 2008), "Death of a Salesman", Harvard Political Review, 356 (6370), s. 627, Bibcode:1992Natur.356..627R, doi:10.1038/356627a0, 11 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 9 Ocak 2016

[mearsheimer02-14] Mearsheimer, John J.; Walt, Stephen M. (12 Kasım 2002). "Can Saddam Be Contained? History Says Yes". International Security. Belfer Center for Science and International Affairs. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[15] "Iraq: THE REGULAR ARMED FORCES". 3 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.

[16] "Iran: Organization, Size, and Equipment". 4 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2020.

[17] Karsh, Efraim The Iran-Iraq War 1980–1988, London: Osprey, 2002, sayfa 37

[19] "Iran Chamber Society: Arming Iraq: A Chronology of U.S. Involvement". 11 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2006.

[not 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]