Bozdoğan Kemeri
Bozdoğan Kemeri ya da başka adı ile Valens Su kemeri (Yunanca: Άγωγός του ὔδατος, Agōgós tou hýdatos; anlamı: "su kemeri"), Romalılar tarafından İstanbul'da yaptırılan su kemeri. Roma imparatoru Valens tarafından 4. yüzyılın sonlarında tamamlandı. Farklı dönemlerde Osmanlı Sultanları tarafından restore ettirilen su kemeri, şehrin önemli tarihî eserlerinden birisidir. Orta Çağ'da, kentin su ihtiyacını karşılayan su kemerlerinin en önemlilerindendir.
| Bozdoğan Kemeri | |
|---|---|
 Bozdoğan Kemerinin Atatürk Bulvarı’ndan görünüşü | |
 | |
| Diğer ad(lar) | Valens Su kemeri |
| Konum | Fatih, İstanbul, Türkiye |
| Koordinatlar | 41°1′12″K 28°57′36″D / 41.02000°K 28.96000°D |
| Türü | Kemer köprü |
Konumu
değiştirSu kemeri İstanbul Fatih'te, bugün İstanbul Üniversitesi'nin bulunduğu tepe ile Fatih Camii'nin bulunduğu tepe arasında uzanmaktadır. Valens su kemerinin günümüzde ayakta kalan bölümü orijinal uzunluğundan 50 metre daha kısa olan 921 metrelik bölümüdür.[1] Atatürk Bulvarı, tıpkı tipik bir viyadükte olduğu gibi su kemerini taşıyan ayakların arasından geçerek devam etmektedir.
Tarihi
değiştirRoma İmparatorluğu Dönemi
değiştir
O zamanki adı Bizans olan şehrin su rezerv sisteminin inşası İmparator Hadrianus döneminde başladı.[2] I. Konstantin zamanında şehrin yeniden yapılanması ve büyümesiyle birlikte hızla artan nüfusun ihtiyacını karşılamak için sistemin daha da genişletilmesine gerek duyuldu.[3]
Su kemeri, suyunu Kâğıthane ile Marmara Denizi[4] arasında kalan tepelerin yamaçlarından alan ve Trakya'nın tepelik bölgelerinden başkente kadar uzanarak şehrin su ihtiyacını karşılayan geniş su kemeri ve kanallar sisteminin - toplam uzunluğu 250 kilometreye kadar uzanan bu sistem antik dönemde yapılmış benzer sistemlerin en büyüğüdür - en son noktasında yer almaktadır. O zamanlar şehre gelen bu su, toplam kapasitesi 1 milyon metre küpten fazla olan üç açık ve Yerebatan Sarnıcı gibi yüzden fazla yeraltı sarnıcında depolanmaktaydı.[5]
Su kemerinin yapımı kayser I. Konstantin'ín hükmettiği 306 ve 337 yılları arasında başlatılmış, 378 yılında kayser Valens tarafından tamamlanmıştır. Valens su kemerinin adı kendisinden gelmektedir. Su kemeri o zaman Kapitolyum'un bulunduğu üçüncü tepe (bugün İstanbul Üniversitesi'nin bulunduğu yer) ile Havariyun Kilisesi'nin bulunduğu dördüncü tepe (bugün yıkılarak yerine Fatih Camii'sinin inşa edildiği yer) arasındaki vadide uzanmaktadır.[6] Söylentiye göre, Procopius isyanı sırasında çöken Kalkedon duvarının taşları kullanılarak yapılan su kemeri,[6] 373 yılında dönemin valisi Klearchos tarafından Theodosius Forumu'nda, Yunan Mitolojisinde su perisi olarak geçen Nemflere ithaf edilerek törenle hizmete sokulmuştur.[6]
382 yılında yaşanan şiddetli kuraklıktan sonra I. Theodosius tarafından Belgrad Ormanlarından şehre su taşıyan yeni bir su kemeri yaptırdı (Theodosius Su kemeri).[3] II. Theodosius döneminde, Valens su kemerinin suyunun Zeuksippos Banyolarına ve İmparatorluk Sarayına dağıtımı sağlandı. Muhtemelen bir depremde zarar gördükten sonra, Yerebatan ve Binbirdirek Sarnıçlarıyla bağlantılarını da tamamlatan Roma İmparatoru I. Justinianus tarafından restore ettirilen su kemeri son olarak ikinci bir su kemeri yaptıran II. Justinus tarafından 576 yılında tamir ettirilmiştir.[6][7]
626 yılındaki Avar kuşatması sırasında sur dışında kalan kısmının bir bölümü yıkılarak su iletimi kesilen su kemeri, ancak 758 yılındaki büyük kuraklık zamanında V. Konstantinos tarafından yıkılan yerlerinin onartılmasıyla tekrar su iletilebildi.[6] İmparator şehrin su rezerv sisteminin tamamını, Anadolu'dan ve Yunanistan'dan getirttiği işçiler vasıtasıyla Patrikios'a onarttırdı.[6]
Su kemerinin diğer bakım çalışmaları II. Basileios (1019'da) ve III. Romanos döneminde gerçekleştirilmiştir.[4][8] Su kemeri ile ilgilenen son Bizans İmparatoru I. Andronikos'tur.[7] Ne Latin İmparatorluğu döneminde ne de Palaiologus hanedanı zamanında herhangi bir bakımdan geçmeyen su kemeri, şehrin nüfusunun 40-50 binlere kadar düşmesi üzerine eski önemini yitirmiştir.[4] Fakat, buna rağmen Kastilyalı bir sefir olan Ruy Gonzáles de Clavijo'nun 1403'te Timur'u ziyareti dolayısıyla güzergahında bulunan İstanbul'dan geçerken belirttiğine göre o tarihte su kemeri hâlâ aktif olarak kullanılmaktadır.[6]
Osmanlı Dönemi
değiştir
Fatih Sultan Mehmet'in, İstanbul'u fethinden(1453) sonra, Eski Saray'a ve daha sonra Topkapı Sarayı'na da su sağlayacak olan rezerv sisteminin tamamı onarıldı ve kuzeydoğudan çekilen yeni bir hatla birleştirildi. 1509'da meydana gelen Büyük İstanbul Depreminde Şehzade Camii yakınlarındaki bölümü zarar gören su kemeri yıkılan kısımları kısa bir süre sonra tekrar inşa edildi. Aslına uygun bir restorasyon yapılmadığı için bu olay daha sonra caminin görünümünü engellediği için su kemerinin kısaltıldığı iddialarına neden oldu. II. Bayezid dönemi boyunca tamiratına devam edilen su rezerv sistemine yeni bir hat daha eklendi.[8] 16. yüzyılın ortalarında, Kanuni Sultan Süleyman döneminde Şehzade Camii'nin yanında bulunan 47-51'inci su kemerleri Gotik tarzda yeniden restore edildi ve yine aynı dönemde Mimar Sinan tarafından Belgrad Ormanlarından gelen su su kemerine bağlatılarak kullanılmaya devam edildi.[4] Artan su miktarıyla birlikte Haliç kıyısında bulunan Kırkçeşme bölgesine su iletimi sağlandı ve yine bu bölgeye birçok çeşme yaptırıldı.[4]
II. Mustafa zamanında 41 - 45'inci su kemerleri asıllarına uygun biçimde restore ettirilmiştir. Eserde bulunun 1696/1697 tarihli bir kitabede bu olay yad edilmektedir.[8] II.Mustafa'nın halefi III. Ahmet döneminde şehrin su rezerv sistemi tekrar tamirattan geçirilmiştir.[8] 1912'de Fatih Camii tarafında kalan kısmında 50 metrelik bir bölüm çökmüştür.[4] Aynı dönemde su kemerlerinin doğu ucuna bir dağıtım merkezi yaptırılmıştır.[4]
Yapısal özellikleri
değiştirDeniz seviyesinden 63 metre yukarıda bulunan Bozdoğan Su kemerinin uzunluğu 971 metre, yüksekliğinin maksimuma ulaştığı noktanın yerden yüksekliği 29 metre ve eğimi 1:1000'dir.[6] 1 - 40'ıncı, 46 - 51'inci su kemerleri İmparator Valens döneminde tamamlanmış, 41 - 45. kemerler Sultan II. Mustafa ve 52 - 56. kemerler Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde eklenmiştir.[9] 18 - 73. kemerler çift, diğerleri ise tek katlıdır.[6][9]
Bozdoğan Kemeri'nin temelleri günümüz yer seviyesinin yaklaşık 5.4 - 6.0 m. altında bulunmaktadır.[10] Ayrıca yeni gerçekleştirilen jeofizik ölçümler sonucunda Bozdoğan Kemeri'nin Atatürk Bulvarı'nı kestiği yaklaşık 40 m.'lik kısımda ortalama 3 metre derinlikte kemer ayağına bağlı pervazların bulunduğu da kanıtlanmıştır.[10]
Dümdüz bir yol şeklinde uzanan kemerlerin orijinal yapısı, Fatih Camii'sinin inşası sırasında bilinmeyen nedenlerden dolayı bükülmüştür.[11] Düzenli bir duvarcılığa sahip olmayan yapıda kesme taşlar ve tuğlalar kullanılmıştır.[6] İlk katında düzgün dörtgen taş blokların kullanıldığı yapının üst katları 4 - 7'gen taşların çimento ve demir mengeneler vasıtasıyla birbirlerine kenetlenmesi ile oluşturulmuştur.[11] kemerlerin genişliği 7.75 metre ile 8.24 metre arasında değişmektedir.[6] Sütunların kalınlığı 3.70 metre ve kavisler 4 metre genişliğindedir.[11]
Kuzeydoğu ve kuzeybatıdan gelen sular surun dışında Edirnekapı yakınlarında birleşmekteydi.[1] Su kemerlerinin doğu ucunda dağıtım tesisi bulunmakta ve Ayasofya'ya kadar uzanarak İmparatorluk Sarayı civarını beslemekteydi.[11] 1950'lerde kemerdeki günlük su debisi 6.120 metreküptü[11] ve Bizans döneminde şehir için önemli sayılan iki yol, kemerlerin doğu bölümünde kesişmekteydi.[11]
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- Özel
- ^ a b Mamboury, 196
- ^ Evans, p. 30
- ^ a b Mamboury, 193
- ^ a b c d e f g Mamboury, 202
- ^ Evans, p.31
- ^ a b c d e f g h i j k Müller-Wiener, 273
- ^ a b Mamboury, 194
- ^ a b c d Müller-Wiener, 274
- ^ a b Eyice, 78
- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 16 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2009.
- ^ a b c d e f Mamboury, 203
- Genel
- Raymond Janin (1950). Constantinople Byzantine. Paris: Institut Français d'Etudes Byzantines.
- Mamboury, Ernest (1953). The Tourists' Istanbul. Istanbul: Çituri Biraderler Basımevi.
- Semavi Eyice (1955). Istanbul. Petite Guide a travers les Monuments Byzantins et Turcs. Istanbul: Istanbul Matbaası.
- Gülersoy, Çelik (1976). A guide to Istanbul. Istanbul Kitaplığı.
- Müller-Wiener, Wolfgang (1977). Bildlexikon zur Topographie Istanbuls: Byzantion, Konstantinupolis, Istanbul bis zum Beginn d. 17 Jh. Tübingen: Wasmuth. ISBN 978-3-8030-1022-3.
- Evans, J.A.S. (1996). The Age of Justinian: The Circumstances of Imperial Power. Routledge.
Dış bağlantılar
değiştir
- Byzantium 1200 1 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- The Water Supply of Constantinople