Jura (dönem)
 | Bu madde, Vikipedi biçem el kitabına uygun değildir. (Ekim 2020) |
| Jura | |
|---|---|
201,3 ± 0,2 - ~145,0 myö | |
 Orta Jura döneminde dünya (170 milyon yıl önce) | |
| Kronoloji | |
| Etimoloji | |
| Kullanım bilgisi | |
| Gök cismi | Dünya |
| Bölgesel kullanım | Küresel (ICS) |
| Kullanılan zaman çizelgesi | ICS Zaman Cetveli |
| Tanım | |
| Kronolojik birim | Dönem |
| Stratigrafik birim | Sistem |
| Zaman aralığının resmîyeti | Resmî |
| Alt sınırını belirleyen | Bir ammonit olan Psiloceras spelae tirolicum'un ilk ortaya çıkışı. |
| Alt sınır KSKN | Kuhjoch kesiti, Karwendel dağları, Kuzey Kireçli Alpleri, Avusturya 47°29′02″N 11°31′50″E / 47.4839°K 11.5306°D |
| KSKN onayı | 2010[2] |
| Üst sınırını belirleyen | Resmî olarak belirlenmemiştir |
| Üst sınır belirleyici adayları |
|
| Üst sınır KSKN aday bölümleri | Yok |
| Atmosfer ve iklim verileri | |
Jura veya Jura dönemi, Mezozoyik Zaman'ın Triyas'tan sonra gelen, yani ikinci dönemidir.[3] 200 milyon yıl öncesi ve 145 milyon yıl öncesi arasındadır. Jura, adını o döneme ait kireçtaşı tabakalarının ilk belirlendiği Avrupa Alplerindeki Jura Dağları'ndan almıştır. Jura döneminin başlangıcında, süper kıta Pangea iki kara kütlesine bölünmeye başlamıştı: kuzeyde Lavrasya ve güneyde Gondvana. Bu, daha fazla kıyı şeridi yarattı ve karasal iklimi kurudan nemliye kaydırdı; Triyas'ın kurak çöllerinin çoğunun yerini yemyeşil yağmur ormanları aldı.
Jura dönemi üç alt döneme ayrılır: erken, orta ve geç. Benzer şekilde stratigrafide de; alt Jura, orta Jura ve üst Jura kaya oluşumlarına ayrılır.
Jura döneminde tek kıta Pangea, kuzeye doğru kayarken, kuzey enlemlerinde sıkışıyor ve parçalanmaya başlıyordu. Parçalar birbirinden uzaklaşmaya başladılar. Bu uzaklaşmalar aralarında geniş ve uzun yarıklar oluşturdu. Bu yarıklar boyunca pek çok volkanik etkinlik yaşanmıştır. İzleyen Kretase döneminde bugünkü Kuzey Avrupa ve Kuzey Amerika birbirinden ince bir deniz çizgisiyle ayrılmış olacaktır.
Jura iklimi Triyas'a göre daha yumuşak, iklimler arası farklılıklar belirsizdi. Yağış miktarı artmış, sıcaklıklar düşmüştü. Artan nem miktarıyla birlikte bitki yaşamı daha güçlendi. Dönemin büyük bölümünde kutuplarda buzul yoktu ve bunun bir sonucu olarak deniz seviyesi yüksekti. Yükselen denizler, kıtaların bir bölümünün üzerini örttü.
Triyas'ın sonunda gerçekleşen küçük bir yok oluş, Jura'da dinozorların yayılmasına fırsat verdi. Dinozorlar çeşitlenip gelişti, dev boyutlara ulaştı. Jura'nın başında Diplodocus ve Apatosaurus gibi devasa sauropod dinozorlar çeşitlendi. Allosaurus ve Compsognathus gibi etçil teropodlar da sayıca bollaştı. Kuş benzeri dinozorlar yaygınlaşırken, Archaeopteryx gibi dinozor benzeri ilkel kuşlar dönemin sonunda ortaya çıktı.
Dinozorlar karada hüküm sürerken, bilinen en büyük uçan omurgalılar olan teruzorlar gökyüzünde yaygınlaştı. İhtiyozorlar, plesiyozorlar ve dev deniz timsahları, denizlerde sürüngen hanedanın temsilcileri olarak besin zincirinin en üstünde yerlerini aldı.
Jura'da sürüngenlerin ezici üstünlüğü olsa da, ilkel memeliler bu dönemde gelişme ve çeşitlenmelerine devam etti; üst Jura'da ilkel eteneli memelilerin ilk temsilcisi Juramaia evrimleşti. İlk çiçekli bitkilerin de Jura'nın sonlarına doğru evrimleştiği düşünülüyor.
Jura'nın sonunda küçük bir kitlesel yok oluş meydana geldi. Yok oluştan karasal ekosistemler, özellikle dinozorlar, pek fazla etkilenmedi. Ammonitlerin pek çok cinsi, deniz sürüngenleri, midye ve istiridye türlerinin %80'i ve pek çok sığ su canlısı yok oldu. Bu yok oluşun sebebi bilinmiyor. Ancak deniz tabanındaki çok büyük metan yataklarının boşalmasının tetiklediği bir dizi olayın sonucunda oluşan iklim değişiminin yok oluşa neden olabileceğine dair kuşkular vardır. Jura'dan sonra Kretase dönemi başladı.
Jura döneminin dönüm noktaları
[değiştir | kaynağı değiştir]- 205,1-142 milyon yıl önce Pangea parçalanmaya başlar.
- 170 milyon yıl önce Madagaskar (ayrıca Hindistan, Avustralya ve Antarktika) Gondwana'dan ayrılır.
- Ekvatoral ve nemli olan iklim dönem boyunca gittikçe yumuşar.
- Dinozorlar karasal ekosistemlerin baskın omurgalı grubu olur.
- Denizlerde sürüngenler çağı başlar (ihtiyozorlar, plesiyozorlar).
- Sürüngenler gökyüzünün de hakimi olur (teruzorlar).
- Belemmitler denizlerde yaygınlaşıp çeşitlenir.
- Bitkiler dünyasında "Sikatların Çağı" başlamıştır.
- 165-150 milyon yıl önce ilk kuşların (Avialae) ortaya çıkması.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]"Jura" adı, Kelt kökünden * jor' dan Galya * iuris "ormanlık dağ" dan türetilmiştir. Yer adı olarak Latince' den ödünç alınan, Juria ve son olarak Jura' ya dönüşmüştür.[4]
Kronostratigrafik terim olan "Jurassic", esasen Fransa-İsviçre sınırını izleyen bir dağ sırası olan Jura Dağları ile doğrudan bağlantılıdır. 1795 yılında bölgeyi gezerken, Alexander von Humboldt, Jura Dağları'nın esas olarak kireçtaşı ağırlıklı dağ silsilesini Abraham Gottlob Werner tarafından tanımlanan yerleşik stratigrafik sisteme dahil edilmemiş ayrı bir oluşum olarak kabul etti ve "Jura- Kalkstein "('Jura kireçtaşı') 1799.[5] Otuz yıl sonra, 1829'da, Fransız doğa bilimcisi Alexandre Brongniart, Dünya'nın kabuğunu oluşturan farklı araziler hakkında bir anket yayınladı. Bu kitapta Brongniart, Jura Dağları'nın arazilerini "terrains jurassiques" olarak adlandırdı, böylece terimi ilk kez bastı ve yayınladı.[6]
Bölümler
[değiştir | kaynağı değiştir]Jurassic dönemi üç döneme ayrılır: erken, orta ve geç. Benzer şekilde, stratigrafide, Jurassic, Avrupa'da Lias, Dogger ve Malm olarak da bilinen alt Jurassic, Orta Jurassic ve üst Jurassic Kaya oluşumlarına ayrılmıştır.[7] Jurassic teriminin üç bölüme ayrılması Leopold von Buch ile ortaya çıkmıştır. Bölümleri şu şekildedir:[8]
| Üst/Geç Jura | Yaş (My) |
| Tithoniyen | 152.1 |
| Kimmeridciyen | 157.3 |
| Oksfordiyen | 163.5 |
| Orta Jura | |
| Calloviyen | 166.1 |
| Batoiyen | 168.3 |
| Bajocian | 170.3 |
| Aaleniyen | 174.1 |
| Aşağı/Erken Jura | |
| Toarcian | 182.7 |
| Pliensbakiyen | 190.8 |
| Sinemurian | 199.3 |
| Hettangiyen | 201.3 |
Paleocoğrafya ve tektonik
[değiştir | kaynağı değiştir]
Erken Jurassic döneminde, süper kıta Pangaea Kuzey Süper kıta Laurasia ve Güney süper kıta Gondwana içine dağıldı; Meksika Körfezi Kuzey Amerika ve şimdi Meksika'nın Yucatan Yarımadası arasındaki yeni yarık açıldı. Jurassic Kuzey Atlantik Okyanusu nispeten dardı, Güney Atlantik ise Gondwana' nın kendisinin parçalandığı bir sonraki Kretase dönemine kadar açılmadı.[9] Tethys Denizi kapandı ve Neotethys Havzası ortaya çıktı. İklimler sıcaktı ve buzulun ortaya çıktığına dair bir kanıt yoktu. Triyas'ta olduğu gibi, görünüşe göre her iki kutup üzerinde de geniş buzullar yoktu.
Jura jeolojik kaydı, kapsamlı deniz dizilerinin gelecekteki kara kütlelerinin çoğunun sığ tropikal denizlerin altına battığı bir zamanı işaret ettiği Batı Avrupa'da iyidir; ünlü yerler arasında güney İngiltere'deki Jurassic Coast Dünya Mirası Alanı ve Almanya'daki Holzmaden ve Solnhofen'deki meşhur Jurassic lagerstätten sayılabilir.[10] Buna karşılık, Kuzey Amerika Jura kaydı, yüzeyde birkaç mostra ile Mesozoik'in en fakiridir.[11] Epi kıtasal Sundance Denizi, Jura'nın sonlarında Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada'nın kuzey düzlüklerinin bazı kısımlarında deniz çökeltileri bırakmış olsa da, bu dönemden en çok maruz kalan tortular, Morrison Formasyonu'nun alüvyon çökeltileri gibi kıtasaldır.
Jurassic, düşük magnezyum kalsitin kalsiyum karbonatın birincil inorganik deniz çökeltisi olduğu kalsit deniz jeokimyası zamanıydı. Bu nedenle, karbonat hardgrounds, kalsitik ooidler, kalsitik çimentolar ve baskın kalsitik iskeletlere sahip omurgasız faunalarla birlikte çok yaygındı.[12]
Birkaç büyük batolitin ilki, Jurassic döneminin ortalarından başlayarak Kuzey Amerika cordillera'ya yerleştirildi ve Nevadan orojenezini işaret etti.[13] Önemli Jurassic Maruz Kalma Rusya, Hindistan, Güney Amerika, Japonya, Avustralya ve Birleşik Krallık'ta da bulunur.
Afrika'da, erken Jurassic tabakaları, güneyde daha yaygın mostralar ve kuzeydeki izler tarafından baskın olan daha az yaygın fosil yatakları ile geç Triyas yataklarına benzer şekilde dağıtılır. Jurassic ilerledikçe, Afrika'da sauropodalar ve ornithopterler gibi daha büyük ve daha ikonik dinozor grupları çoğaldı. Orta Jurassic tabakaları Afrika'da ne iyi temsil edilir ne de iyi çalışılır. Geç Jurassic tabakaları, Tanzanya'daki etkileyici tendaguru faunasının yanı sıra zayıf bir şekilde temsil edilmektedir. Tendaguru'nun geç Jurassic hayatı, Batı Kuzey Amerika'nın Morrison oluşumunda bulunana çok benzer.
-
Güney İsrail'de Jura kireçtaşları ve marnlar (Matmor Formasyonu) -
Colorado'daki Üst Jurassic Morrison Formasyonu, Kuzey Amerika'daki en verimli dinozor fosil kaynaklarından biridir. -
Gigandipus, Utah'ın güneybatısındaki Johnson Farm'daki St. George dinozor keşif sahasındaki Aşağı Jurassic Moenave oluşumunda bir dinozor ayak izi. -
Utah'ın güneydoğusundaki Colorado Platosu alanının Jura boyunca Permiyen stratigrafisi.
Fauna
[değiştir | kaynağı değiştir]Karada, fauna, hem dinosauromorf hem de crocodylomorf arkozorların egemen olduğu Triyas faunasından, yalnızca dinozorların egemen olduğu faunaya geçiş yaptı. İlk kuşlar, teropod dinozorlarının bir dalından evrimleşerek Jura döneminde ortaya çıktı. Diğer önemli olaylar arasında en erken kelerlerin ortaya çıkışı ve ilkel eteneliler (Eutheria) de dahil olmak üzere memelilerin evrimi sayılabilir. Timsahlar karasal yaşamdan suda yaşayan bir yaşam tarzına geçiş yaptılar. Okyanuslarda, ihtiyozorlar ve plesiyozorlar gibi deniz sürüngenleri yaşarken, teruzorlar baskın uçan omurgalılardı.
Su ve deniz
[değiştir | kaynağı değiştir]Jura döneminde, balık ve deniz sürüngenlerinin bulunduğu denizde yaşayan birincil omurgalılar. İkincisi, çeşitliliğinin zirvesinde olan ihtiyozorlar, plesiyozorlar, pliosaurlar ve Teleosauridae ve Metriorhynchidae ailelerinin deniz timsahlarını içerir.[14] Göllerde ve nehirlerde çok sayıda kaplumbağa bulunabilir.[15]
Omurgasız dünyada, rudistler (resif oluşturan çift kabuklu deniz hayvanları) ve belemnitler de dahil olmak üzere birkaç yeni grup ortaya çıktı. Kalkerli sabellidler (glomerüler) erken Jura döneminde ortaya çıktı. Jura ayrıca çeşitli encrusting ve sıkıcı (sclerobiont) topluluklara sahipti ve karbonat kabuklarının ve sert alanların biyoerozyonunda önemli bir artış gördü. Özellikle yaygın olan ıchnogenus (iz fosili) Gastrokaenolitlerdir.
Jurassic döneminde, fosil kayıtlarında var olan on iki planktonik organizmanın yaklaşık dördü veya beşi ya büyük bir evrimsel radyasyon yaşadı ya da ilk kez ortaya çıktı.[16]
-
Güney Almanya'daki alt (erken) Jurassic kayraklarından gelen ıchthyosaurus, yunus benzeri bir vücut şekline sahipti. -
Muraenosaurus gibi Plesiosaurlar, Jura okyanuslarında dolaştı. -
Kara
[değiştir | kaynağı değiştir]
Karada, çeşitli arkozor sürüngenler baskın kaldı. Jura, dönemin sonlarında karada dolaşan sauropodlar olarak bilinen büyük otçul dinozorlar - Camarasaurus, Apatosaurus, Diplodocus, Brachiosaurus ve diğerleri - için altın bir çağdı; yiyecek arama alanları, uyarlamalarına göre ya eğrelti otları, palmiye benzeri sikadlar ve bennettitallerin çayırları ya da daha yüksekte iğne yapraklılardı. Stegosaurlar ve küçük ornitopodlar gibi daha küçük ornithischian otobur dinozorları daha az baskınlardı, ancak önemli roller oynadılar. Ceratosaurus, Megalosaurus, Torvosaurus ve Allosaurus gibi büyük teropodlar tarafından avlandılar, bunların hepsi dinozorların 'kertenkele kalçalı' veya saurischian kladına aittir.[17]
Geç Jura döneminde, Archæopteryx gibi ilk avialanlar, küçük coelurosaurian dinozorlarından evrimleşti. Havada pterozorlar yaygındı; şu anki kuşlar tarafından alınan birçok ekolojik rolü yerine getirerek[18] gökyüzüne hükmettiler ve şimdiden tüm zamanların en büyük uçan hayvanlarından bazılarını üretmiş olabilirler.[19] Çalılıklar arasında çeşitli erken dönem memelilerin yanı sıra tritlodonts, kertenkele benzeri sfenodontlar ve ilk lissamphibianlar vardı. Lissamphibia'nın geri kalanı bu dönemde gelişti ve ilk semenderleri ve caecilians'ı tanıttı.[20]
-
30 m'yi aşan uzunluklara ulaşan Diplodocus, Jurassic'in sonlarında yaygın bir sauropod idi. -
Allosaurus, Jura dönemindeki en büyük kara avcılarından biriydi. -
Stegosaurus, dinozorların en tanınmış türlerinden biridir ve Jurassic'in ortasından sonlarına kadar yaşamıştır. -
Geç Jurassic döneminde yaşayan Aurornis xui, bugüne kadar bilinen en ilkel avialan dinozor olabilir ve bugüne kadar bulunan en eski avialanlardan biridir.
Bitki örtüsü
[değiştir | kaynağı değiştir]Triyas'a özgü kurak kıtasal koşullar, özellikle daha yüksek enlemlerde Jurassic döneminde istikrarlı bir şekilde hafifledi; sıcak ve nemli iklim, yemyeşil ormanların manzaranın çoğunu kaplamasına izin verdi.[17] Gymnospermler Jurassic döneminde nispeten çeşitliydi. Özellikle Kozalaklı ağaçlar, Triyas döneminde olduğu gibi floraya hükmetti; en çeşitli gruptu ve büyük ağaçların çoğunluğunu oluşturdular.
Jurassic döneminde gelişen kaybolmamış kozalaklı aileler arasında Araucariaceae, Cephalotaxaceae, Pinaceae, Podocarpaceae, Taxaceae[21] ve Taxodiaceae vardı. Soyu tükenmiş Mesozoik kozalaklı aile Cheirolepidiaceae, çalı Bennettitales gibi düşük enlem bitki örtüsüne hükmetti. Ormandaki ginkgos ve Dicksoniaceous ağaç eğrelti otları gibi palmiye ağaçlarına benzer sag ağaçları da yaygındı. Daha küçük eğrelti otları muhtemelen baskın çalılıklardı. Caytoniaceous tohum eğrelti otları bu süre zarfında önemli bitkilerin bir başka grubuydu ve küçük ağaç büyüklüğünde çalı olduğu düşünülmektedir. Ginkgo bitkileri özellikle orta ve yüksek Kuzey enlemlerinde yaygındı. Güney yarımkürede podocarps özellikle başarılıydı, Ginkgos ve Czekanowskiales ise nadirdi.[17][21]
Okyanuslarda, modern coralline algleri ilk kez ortaya çıktı.[22] Ancak, bir sonraki büyük zaman diliminde meydana gelen başka bir büyük yok oluşun bir parçasıydı.
Popüler kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]1990'ların başından bu yana, Jurassic terimi, 1990 yılında Michael Crichton'un aynı adı taşıyan romanı ve ilk olarak 1993'te piyasaya sürülen film uyarlaması ile başlayan Jurassic Park franchise tarafından popüler hale getirildi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge" (PDF). www.stratigraphy.org. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu.
- ^ Hillebrandt, A.v.; Krystyn, L.; Kürschner, W. M.; Bonis, N. R.; Ruhl, M.; Richoz, S.; Schobben, M. A. N.; Urlichs, M.; Bown, P.R.; Kment, K.; McRoberts, C. A.; Simms, M.; Tomãsových, A. (September 2013). "The Global Stratotype Sections and Point (GSSP) for the base of the Jurassic System at Kuhjoch (Karwendel Mountains, Northern Calcareous Alps, Tyrol, Austria)". Episodes. 36 (3): 162-98. CiteSeerX 10.1.1.736.9905 $2. doi:10.18814/epiiugs/2013/v36i3/001. 27 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2020.
- ^ "Definition of Jurassic | Dictionary.com". www.dictionary.com (İngilizce). 8 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ Arkell, William Joscelyn (1956). Jurassic geology of the world. Internet Archive. Edinburgh, Oliver and Boyd.
- ^ "Jurassic. İçinde: Orta Avrupa'nın Jeolojisi, T. McCann (ed.), 2008". Grzegorz Pienkowski. Ocak 2008. 20 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2020.
- ^ Brongniart, Alexandre (1770-1847) Auteur du texte (1829). Tableau des terrains qui composent l'écorce du globe ou Essai sur la structure de la partie connue de la terre . Par Alexandre Brongniart,... (Fransızca). 4 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ "Palaeos Mesozoic: Jurassic: The Jurassic Period". web.archive.org. 5 Ocak 2006. 5 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ "ics-chart". stratigraphy.org. 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2020.
- ^ "Late Jurassic". www.scotese.com. 2 Mart 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ "Jurassic Period". web.archive.org. 14 Temmuz 2007. 14 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ "The North America Tapestry - Jurassic Rocks". web.archive.org. 15 Temmuz 2007. 15 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ Stanley, Steven M.; Hardie, Lawrence A. (1 Kasım 1998). "Secular oscillations in the carbonate mineralogy of reef-building and sediment-producing organisms driven by tectonically forced shifts in seawater chemistry". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 144: 3-19. doi:10.1016/S0031-0182(98)00109-6. 3 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ Monroe, James S. (James Stewart) (1997). The changing earth : exploring geology and evolution. Internet Archive. Belmont, Calif. : Wadsworth Pub. ISBN 978-0-314-09577-0.
- ^ "Rulers of the Jurassic Seas". Scientific American (İngilizce). 9 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ Wings, Oliver; Rabi, Márton; Schneider, Jörg W.; Schwermann, Leonie; Sun, Ge; Zhou, Chang-Fu; Joyce, Walter G. (Kasım 2012). "An enormous Jurassic turtle bone bed from the Turpan Basin of Xinjiang, China". Naturwissenschaften (İngilizce). 99 (11): 925-935. doi:10.1007/s00114-012-0974-5. ISSN 0028-1042. 30 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ "Palaeos Mesozoic: Jurassic: The Jurassic Period". web.archive.org. 5 Ocak 2006. 5 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2020.
- ^ a b c Haines, Tim (2000). Walking with dinosaurs : a natural history. Internet Archive. New York : DK. ISBN 978-0-7894-5187-3.
- ^ Feduccia, Alan (1996). The origin and evolution of birds. Oliver Wendell Holmes Library Phillips Academy. New Haven : Yale University Press. ISBN 978-0-300-06460-5.
- ^ Witton, Mark (23 Haziran 2016). "Mark Witton.com Blog: Why the giant azhdarchid Arambourgiania philadelphiae needs a fanclub". Mark Witton.com Blog. 27 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2020.
- ^ Carroll, Robert L. (1988). Vertebrate paleontology and evolution. Internet Archive. New York, N.Y. : Freeman. ISBN 978-0-7167-1822-2.
- ^ a b Terrestrial ecosystems through time : evolutionary paleoecology of terrestrial plants and animals. Behrensmeyer, Anna K. Chicago: University of Chicago Press. 1992. ISBN 0-226-04154-9. OCLC 25008194.
- ^ "Palaeos Mesozoic: Jurassic: The Jurassic Period". web.archive.org. 5 Ocak 2006. 5 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2020.
