Panteizm

Panteizm ya da tüm tanrıcılık, her şeyi kapsayan içkin bir Tanrı'nın,^[1] Evren'in ya da doğanın Tanrı ile aynı olduğu görüşüdür.^[2] Panteistler kişileştirilmiş ya da antropomorfik bir Tanrıya inanmazlar.^[3]

Panteizm, genellikle monizm ile ilişkili bir kavramdır. Panteizmde her şey Tanrı'nın bir parçası olarak kabul edilir, Tanrı her şeydir ve her şey Tanrı'dır. Tanrı doğada, nesnelerde, insan dünyasında vardır.

Panteizm, 17. yüzyıl filozofu olan Baruch Spinoza'nın çalışmalarına dayalı bir teoloji ve felsefe olarak modern çağda popüler oldu.^[4] Monizm, Spinoza'nın felsefesinin temel bir parçasıdır. Spinoza, terimin adı o öldükten sonra konulsa da panteizmin en ünlü savunucusu olarak kabul edilir.^[5]

Etimoloji

Panteizm, Yunanca: pan ("tüm" anlamında) ve Yunanca: theos ("Tanrı" anlamında) köklerinden türetilmiştir.

Tarihçe

Tahminen 2. veya 3. yüzyılda yayınlanan ve Hermetik bir derleme olan Asclepius (logos teleios) da “Her şey bir bütünün parçasıdır veya tek biri hepsidir” cümlesi ile karşılaşıyoruz.^[6]

Felsefî bir görüş olarak panteizm, Eski Yunan felsefesinde Plotinos (205-270), Rönesans'tan sonra Giordano Bruno (1548-1600) ve Spinoza (1632-1677) tarafından ağırlıklı olarak temsil edilmiştir. Spinoza ağırlıklı panteizm algılayışına göre Tanrı her şeydir ve her şey Tanrı'dır. Tanrı-Evren-insan ayrımı yoktur, böyle bir ayrım aklın illüzyonu, yanılsamasıdır. Bilimsel olarak Tanrı, evren ve insan birdir, aynıdır.

19. yüzyılda panteizm pek çok önde gelen yazar ve filozofun teolojik bakış açısı oldu. Britanya'da William Wordsworth ve Samuel Taylor Coleridge; Almanya'da Johann Gottlieb Fichte, Friedrich Wilhelm Joseph Schelling ve Georg Wilhelm Friedrich Hegel; Amerika Birleşik Devletleri'nde Walt Whitman, Ralph Waldo Emerson ve Henry David Thoreau panteist yaklaşıma sahip kişilerdir.

Albert Einstein birçok yazısında panteist eğilimler sergiler, kişileştirilmiş bir tanrıya inanmadığını belirten "Asla doğaya bir amaç ya da hedef ya da insanmerkezci (antroposantris) olarak anlaşılabilecek herhangi bir şey yüklemedim" sözü,^[7] Spinoza hayranlığını belirttiği yazısı "Evren'in harikulade düzenlenmiş olduğunu ve belli yasalara uygun hareket ettiğini görüyoruz ama bu yasaları sadece bulanık bir şekilde anlayabiliyoruz. Spinoza’nın panteizmine hayranım, ama onun modern düşünceye katkısına çok daha fazla hayranım, çünkü o ruh ve bedenî iki ayrı şey değil de bir bütünmüş gibi gören ilk filozoftur"^[8] ve "Tanrıya inanıyor musun?" sorusuna verdiği cevap "Varolanların düzenli uyumunda kendini gösteren Spinoza’nın Tanrısı’na inanıyorum, insanların kaderiyle ve eylemleriyle ilgilenen bir Tanrı’ya değil."^[9]

20. yüzyılın sonlarına doğru panteizm, genellikle neopaganizmin benimsediği teolojik yaklaşım olarak ilan edildi.^[10] ve panteistler, panteizm için özel olarak örgütler kurmaya başladı.

Sınıflandırma

Yakın zamanda Paul D. Feinberg panteizmi sınıflandırmıştır; göreli monistik, akosmistik, absolutistik, immanentistic, hylozoistic, karşıtlıkların özdeşliği, neoplatonik ya da emanationistik panteizm.^[11]

Örgütler

20. yüzyılın son çeyreğinde iki panteist örgüt kuruldu. Tüm çeşitli panteistlere açık olan Evrensel Panteist Derneği 1975 yılında kuruldu.^[12] Dünya Panteist Hareketi bir çevreci, yazar ve eski Evrensel Panteist Derneği'nin başkan yardımcısı olan Paul Harrison tarafından yönetilmektedir. Dünya Panteist Hareketi panteizmin natüristik sürümünü teşvik amacıyla 1999 yılında kurulmuştur.^[13]

Dinlerde panteizm

Dinlerde panteizmin kökeni Hint ve yerli Amerikan dinlerine kadar uzanır.^[14] Bilinen en eski panteist fikirlerin Hindu dini metinlerinde yer aldığı iddia edilmektedir.^[15]Alevilik panteist unsurlar içerir. Alevilik'te vahdet-i vücud olarak isimlendirilen yaklaşımda Dünya'daki bütün varlıklar ve tüm Evren, Tanrı'nın yansımaları olarak görülür. Vika gibi modern pagan dinleri panteist görüşler içermektedir.^[16]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Encyclopedia of Philosophy ed. Paul Edwards. New York: Macmillan and Free Press. 1967. ss. 34.
^ The New Oxford Dictionary Of English. Oxford: Clarendon Press. 1998. ss. 1341. ISBN 0-19-861263-X.
^ A Companion to Philosophy of Religion edited by Charles Taliaferro, Paul Draper, Philip L. Quinn, p.340 "They deny that God is "totally other" than the world or ontologically distinct from it."
^ Picton, James Allanson, Pantheism: Its story and significance, Archibald Constable & Co., 1905. online 2 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ Shoham, Schlomo Giora (2010). To Test the Limits of Our Endurance. Cambridge Scholars. s. 111. ISBN 1443820687.
^ Ebeling, Florian; Assmann, Jan; Lorton, David (1 Eylül 2011). The Secret History of Hermes Trismegistus. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-6482-9.
^ Albert Einstein, replying to a letter in 1954 or 1955; from Albert Einstein the Human Side, Helen Dukas and Banesh Hoffman, eds., Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1981, p. 39.
^ Frankenberry, Nancy K. (2009-08-11). The Faith of Scientists: In Their Own Words. Princeton University Press. p. 153. ISBN 978-0-691-13487-1.
^ Autobiographical Notes (1949, p.103)
^ Margot Adler, Drawing Down the Moon, Beacon Press, 1986.
^ Evangelical Dictionary of Theology, edited by Walter A. Elwell, p. 887
^ "Home page". Universal Pantheist Society. 31 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2012.
^ World Pantheist Movement. "Naturalism and Religion: can there be a naturalistic & scientific spirituality?". 29 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2012.
^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2013.
^ Plumptre, Constance (1879). General sketch of the history of pantheism, Volume 2. Londra: Samuel Deacon and Co. ss. 3-5, 8, 29. ISBN 9780766155022.
^ Carpenter, Dennis D. (1996). "Emergent Nature Spirituality: An Examination of the Major Spiritual Contours of the Contemporary Pagan Worldview". In Lewis, James R.. Magical Religion and Modern Witchcraft. Albany: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-2890-0. p 50

[Edwards-1] Encyclopedia of Philosophy ed. Paul Edwards. New York: Macmillan and Free Press. 1967. ss. 34.

[2] The New Oxford Dictionary Of English. Oxford: Clarendon Press. 1998. ss. 1341. ISBN 0-19-861263-X.

[3] A Companion to Philosophy of Religion edited by Charles Taliaferro, Paul Draper, Philip L. Quinn, p.340 "They deny that God is "totally other" than the world or ontologically distinct from it."

[4] Picton, James Allanson, Pantheism: Its story and significance, Archibald Constable & Co., 1905. online 2 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

[5] Shoham, Schlomo Giora (2010). To Test the Limits of Our Endurance. Cambridge Scholars. s. 111. ISBN 1443820687.

[6] Ebeling, Florian; Assmann, Jan; Lorton, David (1 Eylül 2011). The Secret History of Hermes Trismegistus. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-6482-9.

[7] Albert Einstein, replying to a letter in 1954 or 1955; from Albert Einstein the Human Side, Helen Dukas and Banesh Hoffman, eds., Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1981, p. 39.

[8] Frankenberry, Nancy K. (2009-08-11). The Faith of Scientists: In Their Own Words. Princeton University Press. p. 153. ISBN 978-0-691-13487-1.

[9] Autobiographical Notes (1949, p.103)

[10] Margot Adler, Drawing Down the Moon, Beacon Press, 1986.

[11] Evangelical Dictionary of Theology, edited by Walter A. Elwell, p. 887

[12] "Home page". Universal Pantheist Society. 31 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2012.

[13] World Pantheist Movement. "Naturalism and Religion: can there be a naturalistic & scientific spirituality?". 29 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2012.

[14] "Arşivlenmiş kopya". 5 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2013.

[Plumptre-15] Plumptre, Constance (1879). General sketch of the history of pantheism, Volume 2. Londra: Samuel Deacon and Co. ss. 3-5, 8, 29. ISBN 9780766155022.

[16] Carpenter, Dennis D. (1996). "Emergent Nature Spirituality: An Examination of the Major Spiritual Contours of the Contemporary Pagan Worldview". In Lewis, James R.. Magical Religion and Modern Witchcraft. Albany: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-2890-0. p 50

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

g t d Katolik Kilisesi tarafından sapkın ilan edilen inançlar
Antik Çağ	Adoptionism Apollinarizm Ariusçuluk Antidicomarianites Audianism Doketizm Donatizm Düalizm Ebiyonitler Euchites Gnostisizm Maniheizm Pavlusçuluk Priscillianism Naassenes Ophites Sethianizm Valentinusçuluk İkonoklazm Luciferianism Macedonianism Marcionism Melchisedechians Monarşianizm Athinganoi Monofizitizm Monotelitizm Montanizm Nestûrîlik Novatiyanizm Patripassianizm Pelagianizm Semipelagianism Pneumatomachians Sabelliyanizm Tabiiyetçilik Valentinusçuluk
Orta Çağ	Arnoldizm Bogomilizm Bosna Kilisesi Katharizm Conciliarism Dolcinoculuk Fraticelli Free Spirits Henricians Humiliati Husçuluk Impanation Josephçilik Lollard Migetians Pasagians Taborculuk Valdoculuk
Yeni Çağ	İbahilik Consubstantiation Febroniusçuluk Gallikanizm Jansencilik Josephçilik Panteizm Protestanlık Anabaptizm Arminiusçuluk Kalvinizm Lütercilik