Икенче бөтендөнья сугышы
Икенче бөтендөнья сугышы (1939 елның 1 сентябре — 1945 елның 2 сентябре) — ике хәрби-сәяси коалиция арасындагы сугыш. Кешелек тарихындагы иң зур сугыш. Хәрби хәрәкәтләр барлык континентларда һәм дүрт океанда алып барыла. Анда ул вакытка булган 73 дәүләтнең 62-се (Җир шары халкының 80%-ы) катнашкан.
Сугышта барлыгы якынча 70 млн кеше һәлак була.
Сугыш хәрәкәтләре Европа, Азия Һәм Африка территорияләрендә һәм барлык океаннар суларында алып барыла. Бу — атом-төш коралы кулланылган бердәнбер конфликт.
Катнашучылар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Катнашучылар саны сугыш дәвамында үзгәрә. Аларның кайберләре актив хәрби хәрәкәтләр алып барды, икенчеләре азык-төлек белән тәэмин итүдә үз союздашларына ярдәм итте, ә күбесе сугышта бары тик номиналь рәвештә генә катнашты.
Сугыш чыгу шартлары
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Сугыш алшартлары Европада
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Версаль килешүе Алманиянең кораллы көчләрен үстерү мөмкинлеген нык чикләгән. Алмания буенча Версаль килешүендәге шартлар юридик залимнар һәм икътисади тормышка ашмаслыклар. Өстәвенә, репарацияләр суммасы алдан ук әйтелмәгән һәм ике тапкырга арткан. Болар барысы да халыкара киеренкелек һәм 20 елдан соң дөнья сугышы яңадан торгызылачагына ышаныч тудыра.
1922 елның апрель—май айларында Төньяк Британиянең Рапалло дигән порт шәһәрендә Генуэз конференциясе уза. Шулай ук Совет Россия вәкилләре: Георгий Чичирин (рәис), Леонид Красин, Адольф Иоффе чакырылган иде. Алманиядән Вальтер Ратенау катнашты. Конференциянең төп темасы Беренче бөтендөнья сугышында хәрби хәрәкәтләр вакытында китерелгән зыян өчен компенсация таләпләрен тәкъдим итүдән баш тарту иде. Конференция нәтиҗәсе буларак, 1922 елның 16 апрелендә РСФСР һәм Веймар Республикасы арасында Рапалл килешүе төзү карала. Шартнамә РСФСР һәм Алмания арасындагы дипломатик мөнәсәбәтләрне тулы күләмдә кичекмәстән торгызуны күздә тота. Совет Россиясе өчен бу аның тарихында беренче халыкара килешү була. Бүгенге көнгә кадәр халыкара сәясәт өлкәсендә законнан тыш булган Алмания өчен бу килешү принципиаль әһәмияткә ия, чөнки ул халыкара бергәлек дип танылган дәүләтләр арасына әйләнеп кайта башлады.
Рапалл килешүен имзалаганнан соң, 1922 елның 11 августында Рейхсвер белән Кызыл Армия арасында хезмәттәшлек турында яшерен килешү төзелә[1]. Алмания һәм Совет Россиясенең Беренче бөтендөнья сугышы елларында тупланган хәрби-техник потенциалны сакларга һәм үстерергә мөмкинлекләре барлыкка килде[2][3]. Хезмәттәшлек нәтиҗәсендә, Кызыл армия Алмания хәрби сәнәгатенең техник казанышларына һәм Алмания Генштабының эш алымнарына юл ала, ә Рейхсвер СССР территориясендәге өч мәктәптә очучылар, танкчылар һәм химик корал буенча белгечләр әзерли башлый, Алмания хәрби сәнәгатенең бүлендек предприятиеләре базасында үз офицерларын Алмания территориясендә тыелган коралның яңа модельләре белән таныштыра ала[4].
1928 елның 27 июлендә Парижда милли сәясәт коралы буларак сугыштан баш тарту турында Бриан — Келлог пактына кул куела. Пакт 1929 елның 24 июлендә үз көченә керергә тиеш була. 1929 елның 9 февралендә, пакт үз көченә кергәнче үк, Мәскәүдә «Литвинов беркетмәсе» — СССР, Польша, Румыния, Эстония һәм Латвия арасында Бриан — Келлог пактын вакытыннан алда гамәлгә кертү турындагы Мәскәү протоколы имзалана. 1929 елның 1 апрелендә аңа Төркия һәм 5 апрельдә Литва кушыла.
1932 елның 25 июлендә Советлар Союзы һәм Польша һөҗүм итмәскә килешү төзиләр.
1933 елда Адольф Гитлер җитәкчелегендәге Милли-cоциалистик эш партиясе хакимияткә килгәч, Бөекбритания һәм Франция ягыннан аерым каршылыкларны очратмыйча, кайбер урыннарда һәм алар ярдәмендә Версаль килешүенең күп кенә чикләүләренә игътибар итми башлый-аерым алганда, армиягә чакыруны торгыза һәм корал һәм хәрби техник җитештерүне тиз арттыра[5]. 1933 елның 14 октябрендә Алмания Милләтләр Лигасыннан чыга һәм коралсызландыру буенча Женева конференциясендә катнашудан баш тарта. 1934 елның 26 гыйнварында Алмания белән Польша арасында һөҗүм итмәскә килешү төзелә. 1934 елның 24 июлендә Алмания Австриягә аншлюс ясарга омтыла, Венада хөкүмәткә каршы юл күрсәтә, ләкин Италия диктаторы Бенито Муссолини кискен тискәре позициясе аркасында, үз планнарыннан баш тартырга мәҗбүр.
1930 елларда Италия агрессив тышкы сәясәт үткәрә. 1935 елның 3 октябрендә ул Хәбәшстанга керә һәм 1936 елның маена аны ала. 1936 елда Италия империясе игълан ителә. Урта диңгезгә «безнең диңгез» (лат. Mare Nostrum) исеме бирелә. Акт көнбатыш державаларыннан һәм милләтләр Лигасыннан канәгатьсезлек тудыра. Көнбатыш державалар белән мөнәсәбәтләр начараю Италияне Алмания белән якынаюга этәрә. 1936 елның гыйнварында Муссолини, Адриатикада экспансиядән баш тарткан очракта, аншлюска принципиаль ризалык бирә. 1936 елның 7 мартында алман гаскәрләре Рейн демилитарлаштырылган зонасын били. Бөекбритания һәм Франция күрсәтми моңа тәэсирле каршылык, формаль протест белән чикләнеп. 1936 елның 25 ноябрендә Алмания һәм Япуния коммунизм белән уртак көрәш турында Коминтернга каршы пакт төзи. 1937 елның 6 ноябрендә пактка Италия кушыла.
1938 елның мартында Алмания бер каршылыксыз үзенә Австрияне куша.
1938 елның 30 сентябрендә Британия премьер-министры Чемберлен һәм Гитлер тарафыннан Бөекбритания белән Алмания арасындагы бәхәсле мәсьәләләрне җайга салу һәм җайга салу турында декларация — ССРБ-да Мүнхен сүзе буларак билгеле килешү имзаланган. 1938 елда Чемберлен өч тапкыр Гитлер белән очраша, ә Мүнхенда очрашудан соң «мин сезгә тынычлык алып килдем!» дип өйгә кайтты. Асылда, Чехословакия җитәкчелеге катнашыннан башка төзелгән әлеге килешү Маҗарстан һәм Польша катнашында, аның бүлегенә китерә. Агрессорны тынычландыру буенча классик үрнәг булып санала, ул соңыннан аны агрессив сәясәтен тагын да киңәйтүгә этәргән һәм Икенче бөтендөнья сугышы башлану сәбәпләренең берсе булган.
У. Черчилль, 1938 елның 3 октябре:
Бөекбританиягә сугыш белән рисвайлык арасында сайлау тәкъдим ителгән иде. Ул намуссызлыкны сайлый һәм шуңа сугыш алачак.
Төп тексты (ингл.) England has been offered a choice between war and shame. She has chosen shame, and will get war.
Франция Республикасының тышкы эшләр министры Җорҗ Бонне һәм Алмания тышкы эшләр министры Йоахим фон Риббентроп 1938 елның 6 декабрендә Франция-Алмания декларациясенә кул куйдылар.
1938 елның октябрендә Мүнхен килешүе нәтиҗәсендә, Алмания Чехословакиянең Судет өлкәсен аннексияләй. Ризалыкны бу актка Англия һәм Франция бирә, өстәвенә, Чехословакиянең фикере исәпкә дә алынмай. 1939 елның 15 мартында Алмания килешүне бозып Чехияне оккупацияләй. Чехия территориясендә Богемия һәм Моравия протектораты төзелә. Маҗарстан һәм Польша Чехословакияне бүлүдә катнашалар: Словакия (күбесенчә Маҗарстанга караган Көньяк регионнардан тыш) бәйсез пронацистлар дәүләте дип игълан ителгән, Чески-Тешин шәһәре тирәсендә Польша гаскәрләре керәләр, ә бәйсезлекне игълан иткән Карпат Украинасы, элегерәк җирле ополчение белән авыр сугышлардан соң өлешчә Маҗарстан гаскәрләре тарафыннан алынганнан соң, тулысынча адмирал Миклош Һорти гаскәрләре тарафыннан оккупацияләнә. 1939 елның 24 февралендә Антикоминтерн пактына Маҗарстан, 27 мартта Испания кушыла, анда хакимияткә ватандашлар сугышы тәмамланганнан соң Франсиско Франко килә.
Моңа кадәр Алманиянең агрессив гамәлләре Бөекбритания һәм Франция ягыннан җитди каршылыкларны очратмый иде, алар сугышны башларга карар итми һәм Версаль килешүе системын алар уйлаганчы акыллы калышулар («үлем сәясәте» дип атала) белән саклап калырга тырышалар иде. Әмма, Гитлер Мүнхен килешүен бозганнан соң, ике илдә дә артык катгый сәясәт кирәклеге күбрәк аңлана башлый, һәм Алманиянең булырга мөмкин агрессиясенә каршы Бөекбритания һәм Франция Польшагә хәрби ышанычлыклар бирә. 1939 елның 7-12 апрелендә Албания Италия тарафыннан басып алынгач, Румыния, Төркия һәм Греция шундый ук ышанычлык ала.
Территорияләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Барлык хәрби хәрәкәтләрне 5 сугыш хәрәкәтләре мәйданына бүлеп була:
- Көнбатыш Европа: Көнбатыш Алмания, Дания, Норвегия, Бельгия, Люксембург, Нидерландлар, Франция, Бөекбритания (авиабомбалаулар), Атлантика.
- Көнчыгыш Европа: СССР (көнбатыш өлеше), Польша, Финляндия, Норвегиянең төньягы, Чехословакия, Румыния, Маҗарстан, Болгария, Югославия, Австрия (көнчыгыш өлеше), Көнчыгыш Алмания, Баренц диңгезе, Балтыйк диңгезе, Кара диңгез.
- Урта диңгез: Югославия, Греция, Албания, Италия, Урта диңгез утраулары (Мальта, Кипр һ.б.), Мисыр, Ливия, Төньяк Африка (Франциягә караган өлеше), Сүрия, Лөбнан, Гыйрак, Иран, Урта диңгез.
- Африка: Хәбәшстан, Сомали (Британия һәм Италиянеке), Кения, Судан, Көнбатыш Африка (Франциягә караган өлеше), Экваториаль Африка (Франция кулында), Мадагаскар.
- Тын океан: Кытай (көнчыгыш өлеше һәм төньяк-көнчыгыш өлеше), Япония (Корея, Көньяк Сахалин, Курил утраулары), СССР (Ерак Көнчыгыш), Алеут утраулары, Монголия, Һоңкоң, Француз Һиндкытае, Бирма, Андаман утраулары, Малайя, Сингапур, Саравак, Голланд Ост-Индиясе, Сабах, Бруней, Яңа Гвинея, Папуа, Соломон утраулары, Филипин, Һавай утраулары, Гуам, Уэйк, Мидуэй, Мариан утраулары, Каролин утраулары, Маршалл утраулары, Гилберт утраулары, Тын океанның күп санлы вак утраулары, Тын океанның зур өлеше, Һинд океаны.
Европа һәм Төньяк Африкадагы хәрби хәрәкәтләр күренеше
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Икенче дөнья сугышы 1939 елның 1 сентябрендә Алманиянең Польшага һөҗүм итүе белән башлана. 3 сентябрь көнне Бөек Британия һәм Франция Алманиягә сугыш игълан итә. 17 сентябрьда совет гәскәрләре Польшаның көнчыгыш төбәкләрен басып ала. 30 ноябрьда совет гәскәрләре Финляндия территориясенә керә (Кышкы сугыш 1940 елның 12 мартына хәтле давам итә һәм формаль яктан совет чыганакларында Икенче дөнья сугышының өлеше дип исәпләнми). 1940 елның апрель һәм май айларында Алмания гәскәрләре Дания, Норвегия, Бельгия, Нидерландлар, Люксембург, июнь аенда Францияне басып алалар. 1940 елның июнь аенда СССР Литва, Латвия, Эстония һәм Румыниянең көнчыгыш төбәкләрен басып ала. 1940 елның 10 июлендә Алманияне яклап Италия сугышка керә, аның гәскәрләре август һәм сентябрь айларында Британия Сомалины, өлешчә Кения һәм Судан басып алган, Мисыр җирләренә кергән. Декабрь аенда алар Британия гәскәрләре тарафыннан тар-мар ителеп, 1941 елның гыйнвар—май айларында Көнчыгыш Африкадан куылган. 1941 елның апрелендә Алмания Греция һәм Югославияны басып ала. Япония Кытайның көньяк төбәкләрен һәм француз Һиндкытайның төньяк өлешен оккупацияләгән.
1941 елның 22 июнендә Алмания Советлар Союзына һөҗүм итә (Бөек Ватан сугышын кара). 1941—1942 елларда Гитлерга каршы коалициянең нигезе оеша (СССР, Бөек Британия һәм Америка Кушма Штатлары).
Кызыл Армиянең Сталинград (1942—1943), Курск (1943) һәм Днепр елгасы (1943) ярларындагы җиңүләре белән Икенче дөнья сугышының борылышы билгеләнә. 1943 елның маенда Бөек Британия һәм Америка гәскәрләре Төньяк Африканы азат итәләр. 1943 елның июлендә Италиянең фашист режимы җимерелә, октябрь аенда Италия Алманиягә сугыш игълан итә. Алмания гәскәрләре Италия территориясен басып ала. 1943 елның июль-август айларында коалиция гәскәрләре Италиягә, 1944 елның июнендә — икенче фронт ачып Нормандиягә керәләр. 1944—1945 елларда совет гәскәрләре Үзәк һәм Көньяк-көнчыгыш Европа илләрен азат иткән. 1945 елның апрелендә союздаш гәскәрләр Төньяк Италияне азат итәләр, Көнбатыш Алманияне басып алалар. 1945 елның 2 маенда Кызыл Армия Берлинны яулап ала. 8 май көнне Берлин янындагы Карлсхорст дигән урында Алмания гәскәре башлыклары шартсыз капитуляция актына кул куялар. СССР, АКШ һәм Бөек Британия хөкүмәт башлыкларының Берлин конференциясе (17 июль—2 август, 1945, Потсдам) Европаның сугыштан соң корылышының нигезләрен билгеләгән.
Атлантика өчен сугыш
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Икенче дөнья сугышы башланыр алдыннан Бөекбританиянең Хәрби диңгез көчләре Алманиянекеннән күпкә көчлерәк булган. Бөекбританиянең хәрби флотына каршы көрәшүне өметсез эш дип исәпләп, Алманиянең хәрби диңгез флотының башлыгы Редер керәйсер сугышы стратегиясен сайлаган, ягъни дошманның транспортларын юк итү стратегиясен. Бу идеяны гәмәлгә ашырыр өчен утызынчы еллар азагында «Дойчланд», «Адмирал Шеер», «Адмирал граф Шпее» исемле «кече линкорлар» төзелгән. Шул ук максатка «Бисмарк» һәм «Тирпиц» исемле линкорлар арналган.
1941 елның май аенда «Бисмарк», Атлантикага рейдка чыгып, Британия хәрби кораблар тарафыннан батырылган. Шуннан соң Гитлер зур корабларга ышаныч югалтып, хәрби флот башлыгы итеп Дёницты билгеләгән. Дёниц исә бигрәк су асты көймәләр ярдәмендә сугыш алып бару дигән фикердә торган.
Алмания күпләп су асты көймәләре төзи башлаган. Башта аларның хәрби хәрәкәтләре уңышлы булган, ләкин 1943 елның апреленнән алып Алманиянең су асты көймәләре авыр югалтулар кичерә башлаган.
Атлантика өчен сугыш чорында, 1939 елдан алып 1945 елга хәтле, Алмания 340 су асты көймәсен югалткан. Гитлерга каршы коалиция көчләре 4245 транспорт карабы югалткан.
Атлантика өчен сугышта Алманиянең хәрби флоты нык көчсезләнгән. Нәтиҗә буларак, Алмания хәрби диңгез көчләре, коалиция көчләре Нормандиягә диңгез ягыннан кергәндә, җитди каршылык күрсәтә алмаган.
Якын Көнчыгыш һәм Тыныч океандагы хәрби хәрәкәтләр күренеше
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]1931 елдан алып япуннар Манҗурия һәм Төньяк Кытайны басып алуны башлаганнар. 1941 елның 7 декабрендә, сугыш игълан итмичә Перл-Харборга һөжүм итеп, Япония АКШка каршы сугыш ачкан (бу сугыш Тын океандагы сугыш исем астында билгеле).
1941—1942 елның башында Япония Малайзияне, Индонезияне, Филипинны, Бирманы басып алган.
Тын океандагы сугышның борылышы Мидуэй атоллы янындагы яу булган.
1944—1945 елларда бөек Британия һәм Америка гәскәрләре Маршалл һәм Мариан утрауларын, Филиппины азат иткән һәм Японияның Окинава утравын басып алган. Америка авиациясы Япониядагы Хиросима (1945 елның 6 августында) һәм Нагасаки (9 августында) шәһәрләренә атом бомбаларын төшергән. 1945 елның 9 августында Советлар Союзы Япониягә сугыш игълан итә, совет гәскәрләре Япониянең Квантун гәскәрен тар-мар итә, Төньяк-Көнчыгыш Кытай, Төньяк Корея, Көньяк Сахалин һәм Курил утраулары азат итә. 1945 елның 2 сентябрендә Япония шартсыз капитуляция турындагы актка кул куя.
Шулай ук карагыз
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ Русская Германия Рейхсвер и Красная армия: брак по расчёту
- ↑ Липецкая секретная авиашкола Немецкий след в истории отечественной авиации. /Соболев Д. А., Хазанов Д. Б.
- ↑ Немецкие танки в бою 2022 елның 11 апрель көнендә архивланган. Михаил Борисович Барятинский
- ↑ Внешняя политика Вемарской республики (1919—1932) / Н. В. Павлов // MGIMO.ru. −2011. — Октябрь.
- ↑ Павлов Н. В. Внешняя политика третьего рейха (1933—1945)
 |
Бу мәкалә Татар Википедиясенең яхшы мәкаләләр рәтенә керә. |