Sobibor

Sobibor (nemischa: Das Vernichtungslager Sobibor ) – Polshada fashistlar tomonidan ikkinchi jahon urushi davrida tashkil etilgan va 1942-yil 15-maydan 1943-yil 15-oktabrgacha faoliyat yuritgan, 250 mingga yaqin yahudiylar halok boʻlgan qirgʻin lageri hisoblanadi.

Sobibor
nemischa: Das Vernichtungslager Sobibor
Boshqa nomlari	SS-Sonderkommando Sobibor
Tanilganlik sababi	Holokost davridagi genotsid
Joylashuvi	Sobibur,General-Gubernatorlik (Germaniya), (bosib olingan Polsha)
Meʼmor	Richard Thomalla (lager) Erwin Lambert (gaz kameralari)
Tashkilotchi	General-Gubernatorlik (Germaniya)
Komendant	Franz Stangl (28-Aprel 1942-yil – 30-Avgust 1942-yil) Franz Reichleitner (1-Sentabr 1942-yil – 17-oktabr 1943-yil)
Ilk qurilgan sanasi	15-may 1942-yil
Faoliyat davri	1942—1943 yillar
Gaz kameralari soni	1 ta
Mahbuslar turi	Yahudiylar (asosan Polshadan)
Mahbuslar soni	600-650 ta
Oʻldirilganlar soni	170 000 – 250 000 ta
Ozod etilishi	17-oktabr 1943-yil
Taniqli mahbuslar	Aleksandr Pecherskiy, Leon Feldxendler
Taniqli kitoblar	Escape from Sobibor: The Heroic Story of the Jews Who Escaped from a Nazi Death Camp (Muallif - Richard Rashke)
Veb-sayt	https://www.sobibor-memorial.eu/en

1943-yil 14-oktyabrda Sobiborda sovet zobiti Aleksandr Pecherskiy tomonidan qoʻzgʻolon rejalashtirilgan va amalga oshirilgan (fashistlarning oʻlim lagerlarida ommaviy qoʻzgʻolon kam sonli kuzatiladigan holat hisoblangan, yana bir qoʻzgʻolon 1943-yil avgustda „Treblinka 2“ oʻlim lagerida ham boʻlib oʻtgan).

Lager tarixi

"Sobibor" lageri Polshaning janubi-sharqida, Sobibor qishlogʻi yaqinidagi oʻrmon ichida (hozirgi Lublin vodiysida) joylashgan edi. U Reynxard operatsiyasining bir qismi sifatida tashkil etilgan boʻlib, uning maqsadi general-gubernatorlik (Germaniya tomonidan bosib olingan Polsha hududi) hududida yashaydigan yahudiy aholisini ommaviy yoʻq qilish edi. Keyinchalik, yahudiylar lagerga boshqa ishgʻol qilingan mamlakatlardan: Niderlandiya, Fransiya, Chexoslovakiya va SSSRdan ham olib kelingan.

1942-yil aprel oyidan boshlab lagerga SS Hauptsturmfürer Frants Stangl komendan etib tayinlangan, lager xodimlari 30 ga yaqin SS unter-ofitserlaridan tashkil topgan boʻlib, ularning koʻpchiligi „T-4“ dasturini toʻliq egallagan edi. Lagerning perimetri boʻylab xizmat qilish uchun oddiy qoʻriqchilarni hamkorlardan – Qizil Armiyaning sobiq harbiy asirlari, asosan (90-120 kishi) ukrainlardan, oʻsimlikshunos nomi bilan atalgan asirlar (ularning aksariyati „Travniki“ lagerida oʻqiganligi sababli) va koʻngilli fuqarolardan jalb qilishdi.

Lager Sobibor stansiyasi atrofidagi oʻrmonda joylashgan edi. Lager atrofi 3 metr balandlikdagi toʻrt qator tikanli sim bilan oʻralgan edi. Uchinchi va toʻrtinchi qatorlar orasidagi boʻshliq minalashtirildi. Ikkinchi va uchinchi qatorlar orasiga patrullar joylashtirildi. Butun perimetr boʻyicha toʻsiq tizimi koʻrinadigan minoralarda kecha-kunduz soqchilar navbatchilik qilishdi.

Lager uchta asosiy qismga boʻlingan – har biri oʻzining qatʼiy belgilangan maqsadiga ega „sublagerlar“dan tashkil topgan. Birinchisida mehnat lageri (ustaxonalar va turar-joy kazarmalari) joylashgan edi. Ikkinchisida sartaroshxona kazarmasi va oʻlgan asirlarning buyumlari saqlanadigan hamda omborxonalar joylashgan. Uchinchisida odamlarni oʻldirish uchun gaz kameralari joylashgan. Odamlarni ommaviy qirish uchun ushbu kameralarga bir nechta eski tanklarning dvigatelleri oʻrnatilib, ularning ishlashi paytida uglerod oksidi ajralib chiqib, u quvurlar orqali gaz kamerasiga yetkazib berilgan.

Lagerga olib kelingan mahbuslarning aksariyat katta qismi oʻsha kunning oʻzida gaz kameralarida oʻldirilgan. Faqat kichik bir qismi tirik qoldirilgan va lagerdagi turli ishlar uchun ishlatilgan.

Lager faoliyatining bir yarim yili davomida (1942-yil apreldan – 1943-yil oktyabrgacha) u yerda 170-180 mingga yaqin yahudiylar oʻldirilgan.

Mahbuslarni yoʻq qilish

Veniamin Kaverin va Pavel Antokolskiy tomonidan yozilgan „Vosstanie v Sobibure“ (jurnal „Znamya“, N 4, 1945) ocherki sobiq mahbus Dov Fainbergning 1944-yil 10-avgustdagi boshidan kechirganlari haqida guvohlik beradi . Faynbergning soʻzlariga koʻra, mahbuslar 800 ga yaqin odam sigʻadigan „hammom“ deb nomlangan gʻishtli binoda yoʻq qilingan:

Sakkiz yuz kishilik partiya „hammom“ga kirganida, eshik mahkam yopilgan edi. Unga nafasni boʻgʻuvchi gazni chiqaradigan dvigatel ulangan edi. Ishlab chiqarilgan gaz silindrlarga, ulardan shlanglar orqali xonaga sizib kirar edi. Odatda oʻn besh daqiqa ichida kameradagilarning hammasi boʻgʻilib nafas yetishmay oʻlar edilar. Binoda derazalar yoʻq edi. Faqat tepa qismida oyna boʻlib va „hammom xizmatchisi“ deb atalgan nemis xizmatchisi oʻldirish jarayoni tugaganmi yoki yoʻqligini bilish uchun uni kuzatib turar edi. Uning ishorasi bilan gaz taʼminoti toʻxtatilib, pol mexanik ravishda bir-biridan ajratilar va murdalar pastga yertoʻlaga tushirilar edi. Yertoʻlada bir guruh mahkumlar aravachalar orqali qatl etilganlarni jasadlarini maxsus vagonlarga joylashtirar edilar. Vagonlar yertoʻladan oʻrmonga olib chiqilib, u yerda vagondagi jasadlarni koʻmish uchun ulkan ariqlar qazilgan. Jasadlarni yigʻish va tashish bilan shugʻullanadigan mahkumlar vaqti-vaqti bilan otib tashlangan.

Keyinchalik Ocherk Qizil Armiya harbiy muxbirlari Ilya Erenburg va Vasiliy Grossmanning „Chyornaya kniga“ga kiritilgan.

Qarshilik koʻrsatishga urinishlar

1943-yil yangi yil kuni besh yahudiy mahbus qirgʻin zonasidan (3-sonli zona) qochib ketdi. Ammo polshalik bir dehqon qochoqlar haqida xabar berdi va Polshaning „koʻk politsiyasi“ ularni qoʻlga olishga muvaffaq boʻldi. Jazo harakati sifatida lagerda bir necha yuz mahbuslar otib tashlandi.

Bitta mahbus 1-zonadan ham qochishga muvaffaq boʻldi. U Sobibordan Germaniyaga joʻnatilgan oʻlgan mahbuslarning kiyimlari uyumi ortilgan yuk vagoniga berkinishga va Xelmga yetib olishga muvaffaq boʻldi. Uning sharofati bilan Xelmdagilar Sobiborda sodir boʻlayotgan voqealar haqida xabar topishdi. 1943-yil fevral oyining oxirida bu shahardan yahudiylarning soʻnggi guruhi Sobiborga yuborilganida, poyezddan qochishga bir necha bor urinishlar boʻlgan. 1943-yil 30-aprelda Sobiborga yetib kelgach, deportatsiya qilingan Vlodava yahudiylari vagonlardan ixtiyoriy chiqishdan bosh tortdilar.

Qarshilikning yana biri 1943-yil 11-oktyabrda sodir boʻldi, odamlar gaz kamerasiga kirishdan bosh tortdilar va qochishga urina boshladilar. Ulardan baʼzilari lager devori yonida otib oʻldirilgan, boshqalari esa qoʻlga olingan va qiynoqqa solingan.

1943-yil 5-iyulda Gimmler Sobiborni konslagerga aylantirishni buyurdi, uning mahbuslari qoʻlga olingan sovet qurollari bilan qayta jihozlanadi. Shu munosabat bilan lagerning shimoliy qismida (4-sonli zona) yangi qurilish ishlari boshlandi. „Oʻrmon jamoasi“ laqabli bilan atalgan 40 mahbusni (Polsha va Gollandiyalik yahudiylarni) oʻz ichiga olgan brigada Sobibordan bir necha kilometr uzoqlikda daraxt kesishni boshladi. Xavfsizlik xizmatiga yetti nafar ukrainalik soqchi va ikki nafar SS askari tayinlangan.

Bir kuni ushbu brigadadan ikki mahbus (Shlomo Podhlebnik va Jozef Kurts, ikkalasi ham polshalik yahudiylar) ukrainalik qoʻriqchi kuzatuvi ostida suv olib kelish uchun eng yaqin qishloqqa joʻnatildi. Yoʻl-yoʻlakay bu ikki mahbus qoʻriqchini oʻldirib, qurolini olib, qochib ketishdi. Bu voqea aniqlanishi bilanoq, „oʻrmon jamoasi“ ishi darhol toʻxtatildi va mahbuslar lagerga qayta yuborildi. Ammo yoʻlda, toʻsatdan, oldindan belgilab qoʻyilgan signalda, „oʻrmon jamoasi“dan polshalik yahudiylar qocha boshladilar. Gollandiyalik yahudiylar qochishga urinishda qatnashmaslikka qaror qilishdi, chunki polyak tilini va hududni bilmasliklari uchun boshpana topish juda qiyin deb hisoblar edilar.

Sakkiz nafar qochoq qochishga muvaffaq boʻlgan. Bir necha kishi qochishga urinayotganda otib tashlangan. Oʻntasi qoʻlga olinib, lagerga olib ketildi va u yerda barcha mahbuslarni chiziq tartibida qoʻyib otib tashladilar.

Qoʻzgʻolon

Lagerda mahbuslarni Konslagerdan qochishni rejalashtirgan yashirin harakat mavjud edi.

1943-yil iyul va avgust oylarida lagerda Polsha Ravvinining oʻgʻli Leon Feldhendler boshchiligida yashirin guruh tashkil etildi. Bu guruhning rejasi qoʻzgʻolon uyushtirish va Sobibordan ommaviy qochish edi. 1943-yil sentyabr oyining oxirida lagerga Minskdan sovet yahudiy harbiy asirlari keltirildi. Yangi kelganlar orasida yashirin qoʻzgʻolon guruhiga qoʻshilgan va uni boshqargan leytenant Aleksandr Pecherskiy bor edi va Leon Feldhendler unga oʻrinbosari boʻldi.

Sobibor kontslageridagi qoʻzgʻolon. 1941-1945 yillardagi Ulug 'Vatan urushidagi Gʻalabaning 70 yilligiga. Rossiya markasi, 2015 yil.

1943-yil 14 oktyabrda Pecherskiy va Feldxendler boshchiligidagi oʻlim lageri asirlari isyon koʻtarishdi. Pecherskiyning rejasiga koʻra, mahbuslar lagerning SS xodimlarini yashirincha birma-bir yoʻq qilishlari va keyin lager omborida joylashgan qurollarni egallab, soqchilarni oʻldirishlari kerak edi. Reja qisman amalga oshirildi: qoʻzgʻolonchilar lager xodimlaridan oʻn bir (boshqa maʼlumotlarga koʻra – oʻn ikki) SS askarini va bir nechta ukrainalik soqchilarni oʻldirishga muvaffaq boʻlishdi, ammo ular qurol omborini qoʻlga kirita olmadilar. Soqchilar lagerdan minalangan maydonlar orqali qochishga majbur boʻlgan mahbuslarga qarata oʻq uzdilar. Ular qoʻriqchilarga tashlanib, oʻrmonga qochishga muvaffaq boʻlishdi.

Ish lageridagi besh yuz ellikka yaqin mahbusdan bir yuz oʻttiz nafari qoʻzgʻolonda qatnashmagan (lagerda qolgan), saksonga yaqini qochish paytida vafot etgan. Qolganlari qochishga muvaffaq boʻlishdi.

Qochishdan keyingi ikki hafta ichida nemislar qochqinlar uchun haqiqiy ovni uyushtirdilar, unda nemis harbiy politsiyasi va lager qoʻriqchilari ishtirok etdi. Qidiruv paytida bir yuz yetmish kishi qoʻlga olindi va darhol otib tashlandi. 1943-yil noyabr oyining boshida nemislar qidiruvlarni toʻxtatdilar. 1943-yil noyabrdan Polsha ozod etilgunga qadar, Sobiborning yana toʻqsonga yaqin sobiq asirlari (nemislar tuta olmagan asirlar) mahalliy aholi tomonidan nemislarga topshirildi yoki nemislarga koʻngilli hamkorlar tomonidan oʻldirildi. Urush oxirigacha qoʻzgʻolon qatnashchilaridan atigi ellik uch nafari tirik qolgan (boshqa maʼlumotlarga koʻra – qirq yetti nafar).

Sobibordagi qoʻzgʻolon Ikkinchi Jahon urushining barcha yillaridagi bir nechta muvaffaqiyatli lager qoʻzgʻolonlaridan biri edi. Mahbuslar qochib ketganidan koʻp oʻtmay lager tugatildi va barcha binolar demontaj qilindi. Uning oʻrniga nemislar yerni haydab, karam va kartoshka ekishdi.

Ikkinchi jahon urushidan keyin

Lager joyida Polsha hukumati yodgorlik ochdi. Qoʻzgʻolonning 50 yilligi munosabati bilan Polsha prezidenti Lex Valensa marosim ishtirokchilariga quyidagi xabarni yubordi: :

Polsha zaminida azob-uqubat, pastkashlik, shafqatsizlik, qahramonlik va jasorat ramzi boʻlgan joylar mavjud. Bu – oʻlim lagerlaridir. Fashist muhandislari tomonidan qurilgan, fashist „mutaxassislari“ tomonidan boshqariladigan lagerlar yahudiy xalqini butunlay yoʻq qilishning yagona maqsadiga xizmat qildi. Bunday lagerlardan biri Sobibor edi. Inson qoʻli bilan yaratilgan doʻzax… mahbuslar qutilib ketish uchun deyarli imkoniyatga ega emas edilar, ammo umidlarini yoʻqotmadilar.

Qoʻzgʻolonda qahramonlik koʻrsatib hayotini saqllab qolish uchun emas, munosib oʻlim uchun kurash olib borildi. 250 ming qurbonning qadr-qimmatini himoya qilib, ularning aksariyati Polsha fuqarolari boʻlgan yahudiylar maʼnaviy gʻalaba qozonishdi. Ular oʻzlarining qadr-qimmati va sharafini saqlab qolishdi, insoniyat qadr-qimmatini himoya qilishdi. Ularning qilmishlarini unutish mumkin emas, ayniqsa bugungi kunda, dunyoning koʻp qismlari yana fanatizm, irqchilik, murosasizlik bilan qamrab olinganida, genotsid yana amalga oshirilganda.

Sobibor eslatma va ogohlantirish boʻlib qolmoqda. Biroq, Sobibor tarixi ham insonparvarlik va qadr-qimmat ahdi, insoniylikning gʻalabasidir. Men Polsha va Evropaning boshqa mamlakatlaridan kelgan, bu yerda qiynoqqa solingan va oʻldirilgan yahudiylar uchun qarzimni uzmoqchiman.

2017-yilda Sobibordagi muzey rekonstruksiya qilish uchun yopildi. Muzeyning rekonstruksiya ishlari yakunlanishi va yangi doimiy koʻrgazmasining ochilishi 2020-yil 29-oktabrda boʻlib oʻtdi.

Qoʻzgʻolonning soʻnggi ishtirokchisi Semyon Rozenfeld 2019-yil 3-iyunda vafot etdi. Arkadiy Vaispapir 2018-yil 11-yanvarda vafot etdi. Gollandiyalik Selma Engel-Vaynberg 2018-yil 4-dekabrda AQShda vafot etdi , Aleksey Vaitsen – 2015-yil 14-yanvarda vafot etdi.

Urush jinoyatlari boʻyicha sudlar

1950-yil 8-aprelda Berlin sudi Erich Hermann Bauerni oʻlimga hukm qildi. Biroq 1971-yilda jazo umrbod qamoq jazosiga almashtirildi. Bauer 1980-yilda Berlindagi Tegel qamoqxonasida vafot etdi.

1950-yilda Hubert Gomerskiy va Yoxan Klir Frankfurtda sudga tortildi. Yoxan Klir oqlandi. Gomerskiy umrbod qamoq jazosiga hukm qilindi, bu hukm 1972-yilda bekor qilindi va Gomerski 1977-yilda ozod qilindi. U 1999-yil 28-dekabrda Frankfurt-Maynda vafot etdi.

1962-1965 yillarda Kiyev va Krasnodarda sobiq lager qoʻriqchilari ustidan sud jarayonlari boʻlib oʻtdi. Ulardan 13 nafari oʻlimga hukm qilingan.

1965-yil 6-sentabrdan 1966-yil 20-dekabrgacha sud jarayoni Xagenda boʻlib oʻtdi. 1-lager boshligʻi boʻlgan Karl Frenzel umrbod qamoq jazosiga hukm qilindi. Bir ayblanuvchi sakkiz yilga, ikki nafari toʻrt yilga, yana ikki nafari esa uch yilga ozodlikdan mahrum etildi. Besh nafar sudlanuvchi oqlandi. Obersharfyurer Kurt Bolender 1966-yil 10-oktyabrda oʻz joniga qasd qildi. 1982-yilda Frenzel ozodlikka chiqdi, ammo 1985-yilda u yana umrbod qamoq jazosiga hukm qilindi. 1992-yil 1-noyabrda yoshi ulugʻligi va sogʻligʻi yomonlashgani uchun umrbod qamoq jazosini oʻtashdan ozod etilgan. U umrining soʻnggi yillarini Gannover yaqinidagi Garbsen shahrida oʻtkazdi va u yerda 1996-yil 2-sentyabrda 85 yoshida vafot etdi.

1967-yilda Simon Vizentalning saʼy-harakatlari tufayli Frants Stangl Braziliyadan ekstraditsiya qilindi. 1970-yilda u 400 000 kishining qotilligida sababchi boʻlgani uchun umrbod qamoq jazosiga hukm qilingan. 1971-yilda Dyusseldorf qamoqxonasida vafot etdi.

2011-yil 12-mayda Myunxen sudi Sobiborning sobiq qoʻriqchisi Ivan Demyanjukni besh yilga ozodlikdan mahrum qildi.

Sobibor lageri haqida film

• „Pobeg iz Sobibora“ – amerikalik yozuvchi Richard Rashkening xuddi shu nomdagi kitobi (1982) asosida Jek Gold (1987) tomonidan suratga olingan badiiy film.
• „Sobibor, 14 oktyabrya 1943, 16 chasov“ – rejissyor Klod Lanzmann (2001) hujjatli filmi.
• „Sobibor“ – rejissyor Konstantin Xabenskiy (2018) badiiy filmi.
• „Raskopanniy Sobibor“ (inglizcha: Sobibor Excavated, the 4 stages of deceit) – Mark Limburgning hujjatli filmi (2018) .
• „Sobibor. Nepokorennie“ – Sergey Pashkovning hujjatli filmi (2013) .

Shuningdek qarang

• Konsentratsion lager
• Yahudiylar
• Ulugʻ Vatan urushi

Adabiyotlar

• „Собибор“ (ru). yadvashem.org. Яд Вашем (2019).
• Sobibor na sayte 'jewish virtual library'^(ingl.)
• «Памяць. Брэст (том II)». Мн.: «БЕЛТА», 2001. ISBN 985-6302-30-7. 
• Sobibor: vzglyad po obe storoni kolyuchey provoloki / Pod red. L. A. Terushkina, K. A. Paxalyuka. M.: Yauza, 2018.
• Богданова С., Макарова Ю.. Герои Собибора. Фотолетопись, M.; Ierusalim, 2015. ISBN 978-5-93273-406-3; 978-5-93273-406-4. 
• Виленский С. С., Горбовицкий Г. Б., Терушкин Л. А.. Собибор, M., 2010. ISBN 978-5-7157-0229-6. 
• Lev M. A. „Dlinnie teni“ (na russkom, perevod s idisha)
• Lev M. A. „Sobibor“ (roman). V knige „Sobibor. Ven Nit Di Fraynt Mayne“ (Sobibor. Kogda b ne druzya moi, na idishe). Izdatelstvo Isroel-bux: Tel-Aviv, 2002.
• Рашке Р.. Побег из Собибора (книга)|Pobeg iz Sobibora. ISBN 588832-018-8. 
• Симкин, Лев Семёнович|Simkin L. S.. [1]. ISBN 5906339272, 9785906339270. 
• Svanidze N. K., Vasilev I. Yu. Sobibor. Vozvraщenie podviga Aleksandra Pecherskogo – Eksmo, 2018. – 16+. – 224 s.- ISBN 978-5-04-093888-9
• Simkin L. S. Sobibor. Posleslovie. AST, Corpus 2019. ISBN 978-5-17-113047-3
• Tomin V., Sinelnikov A. Vozvraщenie nejelatelno. – M.: Molodaya gvardiya, 1964.
• Arad I.. „Belzes, Sobibor, Treblinka“ (na ивритe)
• Thomas Blatt. From the Ashes of Sobibór – A Story of Survival. Northwestern University Press, Evanston, Illinois, 1997. ISBN 0-8101-1302-3

Maqolalar va tadqiqotlar

• P. Antokolskiy, V. Kaverin: Vosstanie v Sobibore. – „Chyornaya kniga“
• „KZ Sobibor“ na sayte Shoa.de^(olm.) (+ Spisok lit-ri na angl. i nem.)
• Memorial „Sobibor“ na sayte ARC
• Istoriya lagerya na sayte 'Holocaust Education & Archive Research Team' (+ karta lagerya)
• Retsenziya Ili Smirnova na knigu o Sobibore
• Isxak Arad. Vosstanie v Sobibore
• Ye. Makarovskiy. Sobibor
• „Survivors of the revolt - Sobibor Interviews“ (en). sobiborinterviews.nl. Qaraldi: 2011-yil 15-may.
• Семён Виленский, Григорий Горбовицкий, Леонид Терушкин. Собибор. Восстание в лагере смерти // Фрагменты книги. — ©«Заметки по еврейской истории», март 2012 года. — Т. №3(150).
• Holocaust: SS officer’s photos reveal Sobibor death camp – foto-svidetelstva; BBC, 28.01.2020^(ingl.)

Havolalar

• Елена Рыковцева. „«Аронович» не годился на роль героя“. Лицом к событию. Радио «Свобода» (2013-yil 14-oktyabr). Qaraldi: 2015-yil 19-yanvar.
• Sobibor perpetrator collection Fotoalbom zamestitelya komendanta lagerya Yoxannesa Nimana na sayte

Video

• Интервью участника восстания Семёна Розенфельда часть 1 YouTubeda
• Интервью участника восстания Семёна Розенфельда часть 2 YouTubeda
• Интервью участника восстания Аркадия Вайспапира YouTubeda
• В передаче «Теория заблуждений» YouTubeda

Internetdagi guvohlarning qaydlari

• Vospominaniya uchastnika vosstaniya Alekseya Vaysena. – „New Times“ № 35(81), 1.09.2008"New Times"^(rus.) Nemeskiy variant stati v gaz. „Tageszeitung“^(olm.)
• Uchastnik vosstaniya Yexuda Lerner i dok. film „Sobibor, 14 oktyabrya 1943, 16 chasov“^(olm.)
• Isxak Arad: Vosstanie v Sobibore. – j-l „Menora“ № 26, 1985
• Stanislaw Smajzner: Extracts from the Tragedy of a Jewish Teenager^(ingl.)