Carbonio

El carbonio el xe l'ełemento chìmego de ła tabeła periòdica dei ełementi che el ga come sìnboło C e come nùmero atòmego 6. El xe n'ełemento no-metàłico, co quatro ełetroni de vałénsa. L'àtomo de carbonio inte i conposti co altri ełementi o co sè steso el pol prexentarse inte na de łe tre forme de ibridixasion cognosue (secondo ła teoria dei orbitałi atòmeghi LCAO): sp³,sp² e sp respetivamente. Co ste qua el carbonio el xe bon de coordenar respetivamente altri 4,3 e 2 àtomi co àngołi de łigame visini a 109,5° , 120° e 180°. Secondo, daspò, ła simetria de łe autofunsion mołecolari conplesive de łe copie de àtomi che łe tol parte inte el łigame, se gavarà łigami sìngołi, dopi o tripli.

Mołècoła de benzene, i àtomi de carbonio i xe i negri, quełi de idrògeno i ciari

El carbonio el xe inportante par paréce raxon. Ła sóe desferénti forme (ałòtropi) łe tol drénto algune de łe sostanse più mołexine (grafite) e na de łe più dure (diamante) cognosude dal'omo. Daspò, el ga na granda tendénsa a far łigami chìmeghi co altri àtomi łixièri, infrà i cuałi el carbonio steso, e łe sóe pìcołe dimension eło fa bon de formar łigami mùltipli (propietà che ła vien ciamada desmalusogenia). Ste propietà qua łe permete l'existénsa de 10 miłióni de conposti del carbonio. I conposti de carbonio i forma łe baxe de tuta ła vita su ła Tera e'l siclo carbonio-azoto el fornise parte del'energia prodota dal sol e da altre stéłe.

El carbonio no'l xe stà creà 'tel Big Bang par via del fato che ghe xe bixogno de na tripla cołixion de partexełe alfa (nùclei de ełio) par èser prodoto. L'universo, ai prinsipi, el se ga slargà e sfredà in manièra masa vełose perché sta roba ła capitase. El xe, in ogni modo, prodoto indrénto łe stéle che łe trasforma i nùclei de elio in carbonio traverso el proceso triplo alfa.

El carbonio el xe na componénte vital de tuti i sistemi vivénti cognosùi e sénsa de eło ła vita come ła cognosémo no ła existeria. El prinsipal uxo comercial del carbonio el xe in forma de idrocarburi, prinsipalmente conbustìbiłi fòsiłi, gas metan e petrołio. El petrołio el xe doperà dal'industria petrolchìmega par produr, infrà i altri, benzina, gasołio e cherosene inte łe rafinarie, traverso un proceso de distiłasion. El petrołio el fornise el material de baxe par paréce sostanse sintèteghe che łe vien ciamae tute insieme plàsteghe. Ła grafite ła vien doperada par far lapis, mentre i diamanti, che i xe presióxi e bełi da véder, in xogełaria. Na pìcoła persentual de petrołio ła vien mesa insieme al fero par crear l'asal, n'altra più alta (2%) ła dà ła ghixa.

I conposti inorgànisi più inportanti del carbonio i xe l'anidride carbònica (CO₂), monòsido de carbonio (CO) e tuti i carbonati (CO₃^--), bicarbonati (HCO₃^-) e cianuri (CN^-). In maxoransa (miga CO, parò) sti qua i ga nùmero de osidasion +4.

I conposti orgànisi i xe ła vèra particołarità del carbonio, xà a partir dall'infinìo nùmaro de conbinasion posìbiłi. El carbonio e pol formar caéne de mołècołe (come i połìmeri) e anca anełi (come el benzene).

El carbonio el ga dó ixòtopi stàbiłi, disponìbiłi in natura: ¹²C (98,89%) e ¹³C (1,11%). Dai quei stàbiłi de dódexe e trèdexe, el riva daspò a nùclei co anca sédexe partexełe. El ¹²C el xe inportante, miga soło par ła frequénsa, ma anca perché el vien doperà par definir ła mołe. Ła prexensa del ¹⁴C (radiocarbonio) ła perméte de stabiłir l'età de un material orgànico e'l xe stà spéso uxà in archeołogia.

Bibliografia

Francesco Neve. Carbonio. Breve storia di un materiale del futuro. Roma, Aracne editrice, 2008. ISBN 978-88-548-1650-3.

Altri progeti

Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Carbonio
Scholia el detien schemi gràfeghi so Carbonio

**Tabeła periòdica dei ełeminti**
>	1 I A	2 II A	3 III B	4 IV B	5 V B	6 VI B	7 VII B	8 VIII B	9 VIII B	10 VIII B	11 I B	12 II B	13 III A	14 IV A	15 V A	16 VI A	17 VII A	18 VIII A
V
1	1 H																	2 He
2	3 Li	4 Be											5 B	6 C	7 N	8 O	9 F	10 Ne
3	11 Na	12 Mg											13 Al	14 Si	15 P	16 S	17 Cl	18 Ar
4	19 K	20 Ca	21 Sc	22 Ti	23 V	24 Cr	25 Mn	26 Fe	27 Co	28 Ni	29 Cu	30 Zn	31 Ga	32 Ge	33 As	34 Se	35 Br	36 Kr
5	37 Rb	38 Sr	39 Y	40 Zr	41 Nb	42 Mo	43 Tc	44 Ru	45 Rh	46 Pd	47 Ag	48 Cd	49 In	50 Sn	51 Sb	52 Te	53 I	54 Xe
6	55 Cs	56 Ba	*	72 Hf	73 Ta	74 W	75 Re	76 Os	77 Ir	78 Pt	79 Au	80 Hg	81 Tl	82 Pb	83 Bi	84 Po	85 At	86 Rn
7	87 Fr	88 Ra	**	104 Rf	105 Db	106 Sg	107 Bh	108 Hs	109 Mt	110 Ds	111 Rg	112 Cn	113 Nh	114 Fl	115 Mc	116 Lv	117 Ts	118 Og

* Lantànidi				57 La	58 Ce	59 Pr	60 Nd	61 Pm	62 Sm	63 Eu	64 Gd	65 Tb	66 Dy	67 Ho	68 Er	69 Tm	70 Yb	71 Lu
Atìnidi**				89 Ac	90 Th	91 Pa	92 U	93 Np	94 Pu	95 Am	96 Cm	97 Bk	98 Cf	99 Es	100 Fm	101 Md	102 No	103 Lr

Metałi alcałini	Metałi alcałino-teroxi	Lantànidi	Atìnidi	Metałi de transision
Metałi del bloco p	Semimetałi	No-metałi	Ałògeni	Gas nòbiłi

Controło de autorità	LCCN (EN) sh85020090 · GND (DE) 4164538-8 · BNF (FR) cb11976417k (data) · BNE (ES) XX526055 (data) · NDL (EN, JA) 00572686