Roman e walon

On roman e walon, c' est on roman scrîts pår e walon.

E 20inme sieke, end a nén co tant yeu, eneviè les eplaidaedjes di ramexhnêyes d' arimés.

Les pus grands scrijheus di romans e walon sont metous so ene pådje tote seule.

Dilé les romans e walon, come live di prôze, gn a eto des otobiyografeyes e walon, sicrîte, e pårteye, a môde di roman.

Mwaissès piceures

Môde d' eplaidaedje

Les romans e walon ont stî å pus sovint eplaidîs come lives. Mins sacwants ont djusse parexhou e fouyton dins des gazetes e walon. A dater di 1998, sacwants romans e walon ont rexhou sol Daegntoele divant d' esse publiyîs so papî.

Longueur

Les romans e walon n' sont nén sovint foirt longs (on ptit cint d' pådjes).

Les sacwants ki passèt ou aprepyî les deus cint pådjes (tot-z acontant li grandeur des lives) :

Li houlot da Dieudonné Salme (1888).
Li ptit Bert da Auguste Laloux
"Li famile Sinte" da Emile Sullon
"Et mi, dji vs ratindeu" da Chantal Denis.
"Vera" da Lucyin Mahin
"Gabriyel eyet Gabriyel" da Djôr Sfasie.

Contnou

Dins bråmint des romans e walon, on trouve des pådjes eciclopedikes. Metans:

li discrijhaedje del veye di Lidje diviè 1850 dins "Li houlot"
li fabricåcion del sirôpe, des laesses po tinde ås tchampinnes, l' ovraedje des shabotîs et toplin d' ôtes dins les romans Joseph Calozet.
li guerre di Crimêye dins Vera.

Dins Gabriyel eyet Gabriyel, les bates di dvizes des persounaedjes divnèt ene vraiye assaye, avou citåcion des versets da Sint På.

Djivêye cronolodjike des romans e walon

Divant l' guere di catoize (1888-1914)

Li houlot (Dieudonné Salme), 1888.
Pitchete (Dieudonné Salme), 1890.
Li pope d' Anviesse (Joseph Vrindts), 1896.
Li mariaedje di Djhan Flipe (René Barmarin, parexhou e fouyton divins l' Cok d' Awousse, 1906-1908).
Wala (Jules Sottiaux), 1909 (nén eplaidî).
«Bietris» (Bêtris) (Robert Boxus, eplaidî e fouyton dins « Journal de Huy » e 1913).
«Les flamåjhes» (Robert Boxus sicrît e 1914, eplaidî e fouyton dins Vers l’Avenir e 1955).

Inte les deus gueres, et tins del guere di 40 (1918-1944)

Prumire modêye di "Pitit d' mon les matantes"

Li bracnî (Joseph Calozet, 1920).
Viè l' loumire (Joseph Mignolet, 1922)
Cadet (Jean Lejeune di Djoupeye), 1921).
Li payis des soteas (Joseph Mignolet, 1926).
«Li Li bôze da Dôre Barbayan» (Robert Boxus, sicrît e 1926, nén eplaidî).
Pitit d' mon les matantes (Joseph Calozet, 1929).
E payis des shabotîs (Joseph Calozet, 1933).
Li blanke dame (Joseph Mignolet, 1933).
Aline (Charles-Ferdinand Ramuz, ratourné pa Willy Bal, sicrît e 1934, eplaidî e 1998).
Li crawieuse agaesse (Joseph Calozet, 1937).
Leyon Cranasse, tchampete pa amour (Félicien Barry, 1944).

Après l' guere di 40

Bråmint di ces scrijheus la fwaiynut pårteye di çou k' Lorint Hendschel loma li "djermêye 48".

«Goliate» (Robert Boxus, 1949).
Mamjhele Chôze (roman) (Henri Van Cutsem), 1950.
Li ci k' esteut d' trop" (Joseph Durbuy, 1950).
Padzo ene belfleur (Léon Mahy, fouyton, 1956-1957).
Li Ptit Bert (Auguste Laloux, 1966).
Pa totès stroetès voyes (da Auguste Laloux, replaidî e 2010)
Li curé d' Såtô (Auguste Laloux, replaidî e 2011)

Les anêyes 1970-1995

So les tienes (Jean Gionno, ratourné pa Emile Gilliard).
Les Grignous (Gaston Lucy), diviè 1965, eplaidî e 2013.
Les teres då Bon Diè (André Henin, 1979).

Li rvicance (anêyes 2000)

Lucien Somme padvant onk di sès lîves(2007)

Dispu les anêyes 2000, on voet ene florixhåjhe di romans e walon, ene troejhinne disk' a ene cénkinne tos ls ans :

On djoû nûlêye, on djoû solea (Lucien Somme, 2001).
Ene måjhone sins finiesse (Chantal Denis, 2001).
Tereze, (Lucien Somme, 2002).
On byin bråve ome (Chantal Denis, 2002).
Les djoûs racourtixhnut (Emile Gilliard, 2002).
L' ome ki n' dimandéve rén (Emile Sullon, 2002).
Li famile Sinte (Emile Sullon, 2002).
Ch@rlote.com (Lucien Somme, 2003).
L' ouxh å lådje (Chantal Denis, 2003).
Li dierin des catîs (Lucien Somme, 2003).
Li batreye des cwate vints (Lucien Mahin, 2004).
Et mi, dji vs ratindeu (Chantal Denis, 2005).
Li tåvlêye do diåle (Lucien Somme, 2005).
So l' Anuti (Laurent Hendschel, 2006).
Kî çk’ a touwé JFK ? (Chantal Denis, 2006).
Djihan-Leu (Lucien Somme, 2006).
On n' candje nén s' planete (Chantal Denis, 2007).
L' anêye des cwate soleas (Lucien Somme, 2007)
C' est l' veye do monde (Lucien Somme, 2008)
Dji m' lome Meliye (Jean Goffart, 2009)
Et noste ôrlodje ki tournéve sote (Lucien Somme, 2009)
Dji vôreu k' i ploureut (Chantal Denis, 2009)
Boignes contes, ou... ?” (Chantal Denis, 2009)
Ene sacrêye pitite arsouye” (Chantal Denis, 2010)
L' efant d' èn ôte (Lucyin Somme, 2010)
Discomelaedje d' on noer poyon foû scwere (Jacques Desmet, 2011)
Vera (Lucien Mahin, 2011)
So les trîs des Goletes (Emile Gilliard, 2011)
Gabriyel eyet Gabriyel (Djôr & Nicolas Staelens, 2012)

Les sôres di romans (et di ptits romans)

Les romans sicolodjikes

I racontèt l' istwere d' ene djin, ses tuzaedjes et ses rsintaedjes.

"Li crawieuse Agaesse" li dierin roman da Djôzef Calozet, k' i saye di mostrer les toûs d' rossea tchén d' ene feme k' a l' diåle e coir.
"Li ptit Bert" da Augusse Laloux.
"Tereze" da Lucyin Somme
"Les djoûs racourtixhnut" da Emile Gilliard, k' est scrît a môde di djournå.
"Ene måjhone sins finiesse", et "l’ ouxh å lådje", da Chantal Denis.
"Li famile Sinte", da Emile Sullon, ki raconte les brognes dins ene famile, so dipus d' cint-z ans d' tins.
"Li Noeråde" da Jean-Luc Fauconnier, ki raconte ossu l' istwere d' ene famile so cénk djermêyes.

Les romans d' amour

Loukîz eto sol pådje des romans d' amour.

I sont bastis so ene istwere d' amour inte on djonnea et ene djonnete, u des pus viyès djins, mins bén metous el sôcieté.

"Å bea payis d' Han" on ptit roman da Adelin Lebrun, on modele des romans a l' aiwe di rôze ki finixhèt todi bén.
"Les teres då Bon Diè", da André Henin, l' istwere d' èn amour di djonnesse ki li mwaisse-persounaedje saye di rtrover.
"On djoû nûlêye, on djoû solea" et "Ch@rlote.com" da Lucien Somme.

Les romans d' police

Loukîz a : «roman d' police»

Gn a des moûdes, ou des ratindaedjes avou coixheures, et on cwire kî çki c' est l' moudreu (u l' ratindeu).

Li prumî vraiy roman policî, c' est kécfeye "* L' afwaire des Houlpeas, da Djan Bosly.
"On byin bråve ome" da Chantal Denis.
Dins "L' ome ki n' dimandéve rén", les policîs fijhèt rire di zels; c' est çou k' on lome ene comedeye policire, a môde des fimes da De Funes.
Dins "Li famile Sinte", gn a on ptit roman policî å mitan d' on roman sicolodjike.
Kî çk’ a touwé JFK ?

Les romans etnografikes

I discrijhèt li vicaedje dins on monde di ptitès djins, avou tot çou k' i s' î passe. Mins, gn a waire d' avinteures.

"Li bracnî" da Djôzef Calozet, ki raconte li vicåreye d' on bokion-bracnî
"E payis des shabotîs", todi da Djôzef Calozet, ki mostere on viyaedje avou toplin des ovroes d' shabotîs.
"Li djoû k' i plourè des pupes di tere", da Jean-Luc Fauconnier, ki raconte li djournêye d' on mwaisse bresseu.
Al fosse al diele da Henri Matterne nos discrît miersipepieuzmint l' ovraedje dins les fosses al diele.

Les romans biyografikes

C' est l' vicåreye d' ene djin k' a viké podbon (kécfeye li scrijheu lu-minme), mins remantcheye a môde di roman.

"Pitit d' mon les matantes" da Joseph Calozet.
"Leyon Cranasse, tchampete pa amour" da Félicien Barry.
"Mamjhele Chôze da (Henri Van Cutsem.
"Mignolet", on ptit roman da Jean-Pierre Dumont (divins Contes di m' payis et d' co pus lon).
"Pilipili", on roman otobiyografike da Gilbert Renson.

Les romans istorikes

I cåzèt d' etrevéns istorikes, avou les vraiyès dates. Les persounaedjes do roman vikèt ces evenmints la.

«Amour a l' Alambra» da Joseph Mignolet si passe e 14inme sieke do trevén d' l' Andalouzeye arabe.
«Et mi, dji vs ratindeu» da Chantal Denis si passe e l' Mîtrinne Ådje
«Fåvnale» da Jacques Warnier si passe al fén di l' Ancyin Redjime.
«So l' anuti», da Lorint Hendschel, si passe e l' ötriche ey el Tourkeye e 18inme sieke, djusse divant l' Revolucion francesse.
«Les Grignous» da Gaston Lucy, so les bandeyes et l' djustice dizo l' Ancyin redjime, e payis di Smwès et e l' Årdene francesse.
«Douda d' Aiwe d' Oûte» da René Brialmont, ki s' passe tins des trevéns holandès
«Li fi del guere» da Louwis Tilkin (1919) eyet «Letes di guere d' on piyote» da Pierre Lazard si passèt sol front d' l' Izer tins del guere di 1914-1918.
«Ene nute di Noyé al cinse» da Georges Alexis, so l' après-guere e 1946, la k' des cinsîs d' Årdene si rvindjèt so on prijhnî almand, ancyin SS.
«Li batreye des cwate vints» da Lucien Mahin, sol peupe-sipata do Rwanda e 1994.
«Li famile Sinte», ki nos berlondje, avou des dates, del resconte di Stanley eyet "l' vî Stone" e Congo e 1871, disk' å tronnmint d' tere di Lidje e 1983, pout esse riwaitî, avou, come on roman istorike.

"Vera" da Lucyin Mahin si disrôle el Crimêye, et rahouke des evenmints istorikes dispu l' guere di Crimêye disk' å disrashonnaedje di l' URSS et l' dislaxhaedje di l' Oucrinne
"Li Noeråde" da Jean-Luc Fauconnier est corinné sol guere di 40, mins sins dner des detays istorike; djusse li vicaedje di ptitès djins so ç' trevén la.
"Louwis d' emon l' Pitchou" da Henri Matterne nos fwait moussî spepieuzmint dins l' monde des rezistants tins del guere di 40

Les romans teyolodjikes

Les persounaedjes djåznut et tuzer teyolodjeye.

Gabriyel eyet Gabriyel da G. et N. Staelens
Les djoûs racourtixhnut da Émile Gilliard

Les romans sol vicaedje des biesses

Li mwaisse persounaedje, c' est ene biesse. Metans, on live, dins "Cadet" da Djhan Lejeune.

Pareymint, dins «Goliate» da Robert Boxus, c' est ene cope di såverdeas.

Les romans d' avinteures

I cåzèt di spoûles avou bråmint do ramdam. Gn a pont d' egzimpe e walon.

Les romans et les ptits romans foû-naturels

I s’ passèt dins on monde ki n’ egzistêye nén.

"Li rodje dame": des noveles da Jean-Denys Boussart.
Li Ptit Prince da Antoine de Saint-Exupéry, onk ratourné pa Lorint Hendschel; èn ôte pa Djan-Pol Grandmont (nén eplaidîs) pu adon pa Jean-Luc Fauconnier (2009).
«Li ptite comere avou l' blanke camizole» da Lucyin Mahin.
«Vos, mi, come hasse et roy», da Paul Biron, ratourné pa Guy Fontinne.
"Sacwantès fåviretes di houte did ci", da Lorint Hendschel (nén eplaidî).
"Racrapotaedjes", da Jean-François Brackman (nén eplaidî).
«L' efexhaedje» da Jacques Warnier (2013)

Vindince des romans e walon

Imådje:B4v.jpg

Li batreye des cwate vints

C' est co les romans publiyîs e fouytons å cmince do 20inme sieke dins les gazetes e walon k' ont dandjreus yeu li pus di léjheus(es). Après, les romans e walon n' estît saetchîs k' a on ptit nombe d' egzimplaires. Mamjhele Chôze da Van Cutsem (1950) a vudî a 1005 egzimplaires. "So les tienes" a 1000 egzimplaires. Les romans da Lucyin Somme et Chantal Denis n' estént saetchîs fok a 200 egzimplaires. Les romans nén eplaidîs (So l' anuti, Mignolet), ont stî csemés come sillabusse a nén ddja céncwante egzimplaires.

Les romans e walon sont sovint imprimés a conte d' oteur. Udonbén k' èn oteur ki scrît bråmint fwait si prôpe pitite måjhon d' edicion. Emile Gilliard li lome "Dire et scrire e walon"; dispu 2001, Chantal Denis et Lucien Somme fwaiynut ene coleccion a zels deus. Nerén, les romans e walon ni s' vindèt nén foû di leu coine (metans les romans namurwès a Nameur). Li vindaedje si fwait avou l' aidance des soces di belès letes (ALWAC po "Mamjhele Chôze). Pacô, c' est ene grande soce di belès letes ki s' ocupe d' eplaidî les romans, come li SLLW avou les cis da Calozet. Udonbén micRomania po "Aline" ratourné pa Willy Bal. Adon, i sont on pô dpus spårdous.

Des eplaideus a leu boûsses ont, pacô, rexhou des romans e walon: "Vos, mi, come hasse et roy" a stî publiyî pa Dricot, pol martchî lidjwès. Li minme eplaideu rimeta çoula e 2002, to fjhant moussî foû, après l' moirt do scrijheu, les deus romans da Emile Sullon "L' ome ki n' dimandéve rén" eyet "Li famile Sinte". "Li batreye des cwate vints", saetcheye a 400 egzimplaires, a vûdî did mon Weyrich (å Tchestea), avou l' idêye kel live sereut léjhou so tote li Walonreye, poy ki c' esteut l' prumî roman eplaidî e rfondou.

Hårdêye divintrinne

Pådje des rlomés romantîs e walon

Hårdêye difoûtrinne

Corwaitaedje des sudjets des romans e walon (pa L. Mahin, so l Aberteke, e francès).