Lislaam

'Lislaam jenn diiney asamaan (monothéiste) la (walla ju jenn yàlla), ju Muhammad (j.m) doon woote ca Dunu Araab ba (arabie) ca VIIeelu xarnu, Moom nag jenn la ci ñatti diine yees di wooye (diine yu ibraayma) yi, ñooy (diiney yahood, nasaraan ak Lislaam). Ñi ko gëm ñu leen di wooye ay "Jullit", mu bawoo ci baatub julli biy wund nangul Yàlla (t.s) di dégg ay ndigalam, ndax kooy julli ngir moom di ko jaamu nangul nga ko te ronu cig ronam, baatub jullit nag ci araab mooy (Muslim) giy tekki "aji jébbalu", aji nangul Yàlla, ndax jullit bi naafequl day déggal Yàlla, wéetal ko, ronu ci ron keppaaram, tënku cig nosteem, raggu cig bokkaaleem, dañtalu ci ñoñam (ñoñ bokkaale). Loolu nag ag bayliku gu mag la gu tukkee ci nit ñeel Yàlla, féete ci moom, jox ko boppam ci lépp lu muy def.

Jullit ñi dañoo gëm ne Lislaam mooy diine ji Yàlla mujj a wàcce ci (diiney asamaan) yi, te moom nasaxal na ya ko fi jiitu ci diine, (maanaam wotte na leen) ni ko Alxuraan waxe: «Tay jii laa leen matalal seen diine te mottali sama xéewal ci yéen, te gërëm naa Lislaam muy seen diine » (Taabal (mayida) 3), waxati ko: «Wàcce nañu ci yaw téere ba ànd ak dëgg, muy dëggal li ko fi jiitu ci téere, te di ko féete kaw » (Taabal 48).

Jullit ñi tam dañoo gëm ne Muhammad ab yonent la bu bawoo fa Yàlla, mooy ki ub nabiyu yi ak yonent yi, moom nag Yàlla da koo yonni ci ñaari way dijj-bopp yi (Jinne ak Nit). Bokk na ci dàtti pas-pasu Lislaam gëm ne am na jenn yàlla ju fi nekk moom rekk mooy Yàlla "Allaa", te ñoom (juliit ñi) anafiya lañuy topp muy diiney Ibraayma.

Jullit ñi dañuy Gëm Yàlla, Gëm Malaaka yi, Gëm Téere yi, Gëm Yonnant yi it mboole seen, yi fi jiitu woon, ak Gëm Bis Pénc te Gëm Dogal bi, ak Alxuraan mooy téere bi ñu wàcce ci Muhammad mu tukkee ci Yàlla, jaare ci Jibriil, Alxuraan nag mooy balluwaayu yoonal bu njëkk bi ci Lislaam, teg ci Sunna. Ponki Lislaam nag juróom lañu:

Seere
Julli
Natt asaka
Woor
Aj Màkka ci ku ko man benn yoon

Moom lañuy jàppe ñatteel ci dawaan yu mag yu diiney jenn-yàlla yi bokk ci njabootugDiiney Ibraayma yi. Moom nag diine la ju wuuteek diiney Yahood ak ju nasaraan ji mu bokkal ay wàll yu bari yu niroo. Moom nag mooy jaaro bu mujj bi ca càllalag diine ja yonent ya indi woon mu bawoo woon ca Yàlla, la ko dale ca Noohin romb mbooleem yonent yi ba ci Muhammad (j.ñ) mi tëj Yonent gi ak téere yi ci téeéreem bii di Alxuraan.

Alxuraan nag mooy téere bi jullit ñiy sukkandiku ci seen yoonal, bu jàllee sunna ñëw, di jëf ak waxi Yonent bi Muhammad (j.m), mook Sunna ak yeneen ñaar ñooy bañlluwaay yi jillit yiy ball-loo seeni àtte ak yoon (sariiya), yeneen ñaar yi di "ijmaah" (dajeg boroom-xam-xam yi) ak Qiyaas (nattale). Moom Alxuraan nag waxi Yàlla la ju ñu wahyu Yonent bi jaare ko ci Jibriil, muy lol daa wàcc ci anam gu toftaloo te toppante, ci diir bu tollu ci 23 at.

Lu tollook 1,5 milyaar ciy jullit ñi ngi ci àdduna bi. Ñoon nag dañoo séddaliku ci ay dawaan yu limu, ñooy ci tur dawaanu Sunna, bi ëmb lu tollook 80 ak 85% ci jullit ñi, ak bu Siiya bi nga xam ne ma nga ëppe ca Iraan, ci biir Sunna am na fa ay bànqaas niki tasawuf, naka noonu ci Siiya.

Xamale ko

Baatub Lislaam day tekki jébbalu ci jenn Yàlla ji amul moroom amul ku mu bokkal (laa sariika lahuu) joxe sa bopp gii nag ci teeyug bakkan lay ame. Fi Jullit ñi Yonent yépp ay jullit lañu, Ibraayma, Musaa ak Isaa (j.ñ), ndax ñoom niki jullit yépp dañoo tënku ci ay àtte yu Yàlla, te topp ci, kon jébbalu nañu te nangul Yàlla, bu ko defee Yàlla di leen dëgëral ak a dooleel ci ay kéemtaan (miracles)
Baatub Jullit nag li muy tekki mooy ki aju ci diiney Lislaam di ko doxal, di julli tey def mbooleel àttey Yàlla yi.
jullit nag leeg-leeg mu tekki aw xeet, walla aw nitu am réew niki ña dëkk ca Bosni, ñooñu ay Jullit lees leen di wooye, naan Kurwaat Serb ak Jullit

Lislaam nag du lu ñu jagleel aw askan wëliif weneen, walla aw nit bàyyi weneen, moom de ag woote la ñeel mbindéef yépp, ngir amal ag maandute ak yamoo ñeel mbindéef yépp. Lislaam daa taxaw ci ag nite ak yamale mbooleem bennaani mboolaay gu Lislaam gi, du def genn ràññatle ci diggante ku am ak ku ñàkk, ku am doole ak ku ko néewle, garmi akub baadoola. Neewul wenn xeet a gën moroom ja ndare ci ragal Yàlla ak topp ko. Loolu mooy dàtt bi jëfi jullit di tegu ngir man a baax, lu ko moy déet. yàlla a ngi wax ci Alxuraan: «Yéen nit ñi, ñun de bind nañu leen ci góor ak jigéen, te def leen ay askan aki giir ngir ngéen xamante, (te ngéen xam ne) ki gën a tedd ci yeen fa Yàlla mooy ka ca gën a ragal Yàlla, Yàlla ku xam la, ku dañ-kumpa la (dara umpu ko) » (saaru néeg (Hujuraat) 13)

Yonent bi Muhammad (j.m) nee na: «Ndax duma leen xamal ku di ab jullit? Kok nit ñi wóolu nañu ko ci seen alal ak seen bopp, ab jullit mooy ki nit ñi mucc ci làmmiñam ak loxoom, jiyaarkat mooy ki jiyaar ak bakkanam ci topp Yàlla, aji gàddaay mooy ki gàddaay ñaawtéef yeek bàkkaar yi»

Ag sosoom

Lislaam feeñ na ca Dunu araab ba ca juroom ñaareelu xarnu g.j, (ginaaw juddug Isaa), ci loxol Muhammad mom Abdul Laa (j.m), mi xéyoon di woo nit ñi ci ñu gëm pas-pas buy woote jaamu Yàlla miy kenn tey ku wéet te ba jaamug xërëm yi, mu boole ci indiwaale fi meneen mbooloo ciy ponk aki xalaat ak pas-pas, loolu nag di ndigal lu bawoo fa Yàlla miy kenn tey ku ñàkk maas, (Allaa), rax ci it Alxuraanالقرآن ju araab ju ñu wàcce ci Muhammad (j.m) mu tukkee ci Yàlla jaare ci malaaka Jibriil, mii daa jàng Alxuraan jii ci Muhammad ci anam gii nuy wooye "Wahyu".

Pas-pas ak Sariiya

Jullit ñi dañuy gëm ne Muhammad (j.m) daa dikk ngir mottali te tëj bataaxelub Yàlla bi mu yonnee yonent yi ko fi jiitu woon niki Ibraayma, Musaa, ak Masi Isaa mom Maryaama (y.j.ñ) te ñoom Yonent yooyu yépp ay jullit lañu, te dañuy gëm it ne Anafiya ji ñu nekk mooy cëslaayu diiney Ibraayma. Dañuy gis it ne wuute gi ci diiney asamaan yi ci sariiya la (maanaam àtte yi) waaye du ci pas-pas bi te sariiyab Lislaam nasaxal na (wuutuna fi) mbooleem sariiya yi ko fi jiitu woon.Kon diiney Lislaam mi ngi ame ci pas-pas ak sariya. Pas-pas bi di mbooleem dal (principe) yi nga xam ne jullit bi war na leen a gëm, ñoom nag way sax lañu, duñu soppiwku ak lu yonent yi soppiku. Sariiya nag aw tur la ñeel àtte yu jëf yi nga xam ne man nay wuute ak a soppiku ci soppikug yonent yi, bu ko defee bi mujj a ñëw di nasaxal (di fi wuutu) bi ko jiitu.

Alxuraan nee na: «Wàcce nañu ci yaw téere bi ànd ak dëgg, muy dëggal la ko fi jiitu ci téere te di ko féete kaw (di ko nasaxal), àtte leen ci li Yàlla wàcce te bul topp seeni bànneex ba bàyyi li la dikkal ci dëgg, ku mu ci yeen defal nañu ko aw yoon akum ngér, bu sooboon Yàlla mu def leen wenn xeet, waaye da leen di nattu ci li mu leen indil, njëkkanteleen yiw yi, ca Yàlla ngeen di dellu, bu ko defee mu xibaar leen fi seenug wuute nekkoon» (saaru Taabal 48) {وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِناً عَلَيْهِ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ عَمَّا جَاءكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجاً وَلَوْ شَاء اللّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَـكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُم فَاسْتَبِقُوا الخَيْرَاتِ إِلَى الله مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ }المائدة48

Ay baat aki waxiin

"Allaa":Yàlla, mooy yàlla jiy dëgg ji yayoo ag jaamu moom rekk, moom mooy Aji bind jiy Aji sàkk, kiy melal, ki moom tur yu rafet ya ak melokaan yu kawe ya, ki bind nekk gi(àdduna bi) tey ki nga xam ne moom rekk a ko man, mooy ki moom asamaan yeek suuf si. Yàlla nag yonni na yonent yi ngir ñu woo nit ñi ci ñu jaamu ko moom rekk te bàyyi jaamu ku dul moom.

"Yonent bi", yonentub Lislaam mooy Muhammad mom Abdul Laa mom Abdul Mutalib mu Quraysin, mi ngi judd ci 571 ci Màkka gu tedd gi. Ag njabootam ñu xame ko ci turu njaboot gu Haasim, ngir askanale ko ca maamam Haasim mom Abdu Manaaf. Yàlla yonni na ko jox ko diiney Lislaam atum 610 g.j te booba ma ngay def xalwatu ngir jaamu ca xuntim Harraa. Xamees na ko ci njëkk ak ci ginaaw yonent gi ci ay jikko yu rafet, dëggu ak wóor, looloo waraloon ñu ko daa wooye "Ku dëggu, Ku wóor ki", mi ngi faatu ci bisub altine 12 ci rabiihul lawal atum 11 g (mu gàddaay gu Yonent bi)te booba ma nga amoon 63 ciy at.

Alxuraan: Alxuraan mooy téere bu sell bi ñeel jullit ñi, mooy balluwaay bu njëkk bi ñeel yoonal gu Lislaam gi, ci ginnaawam la Sunna di ñëwe. Li njëkk a wàcc ci Alxuraan it mooy laaya wi njëkk ci saaru Halaq muy : «Jàngal ci sa turu boroom bi bind (sàkk)»

Alxuraan nag mooy waxi Yàlla ji mu wàcce ci Yonenteem bi Muhammad, Jibriil nag mooy ndawul Yàlla tey malaaka mi ko wàcce; ngir nag Yonent bi jottali ko nit ñépp,. Moom nag fa Yàlla dees koo bind ca àlluwa ju ñu wattu ja (Lawhul Mahfuus), àlluwa jii nga xam ne Yàlla bind na fa lu nekk njëkk mu koy sàkk.Wattu googu nag Yàlla la soob, mu bëgge ko noonu, noonu la ko waxe: «Ñun ñoo wàcce Alxuraan, te ñun ñoo koy wattu»

Barab yu sell yi:

Lislaam am na ñatti barab yu sell, ñooy Màkka gu tedd gi, Madiina gu leer gi ak Quts (sorisalem):

Màkka:

Fa la Yonent bi Muhammad (j.m) ganee àdduna, mooy tam barabub wàccug Wahyu gi, fa la doorees it woote gi. Fa la Masjidul Haraam it nekk (Jumaa ja wër Kaaba ga) gi ëmb Kaaba gu tedd gi nga xam ne Ibraayama'a ko tabax ak doom ja Ismaayil (j.ñ), fa la jullit yiy jublu it ngir jóoxi séen faratay aj. Kaaba gi mooy xiblay jullit ñi, fa lañuy jublu ci mbooleem seeni julli.

Madiina :

Madiina gu leer gi (madiinal munawwara ci araab), njëkk Lislaam (Yasrib) la tuddoon, ñi ngi ko tudde Madiinal Munawwara, walla Madiinatur Rasuul (dëkkub Yonent bi) ginnaaw Lislaam. Fa la Masjidun Nabii nekk (Jàkkay Yonent bi)

Quds :

Quds nag dafa mel ne turam wiy tekki "ag sell", di barab bu ñu sellal fi jullit ñi, fa la masjidul aqsaa nekk, (Jàkkay Aqsaa) ca Palestin, muy jàkka ji Yonent bi siyaare woon ca guddig "rañaan ga ak yéeg ga", mooy guddi gi ñu farataale julli. Fa la Yonent bi jiite woon cig julli mbooleem nabiyu yeek yonent yi. Masjidul Aqsaa nag mooy benn pàkk bi nga xam ne mbooleem diiney Ibraayma yi yépp sellal nañu ko: Lislaam, Nasaraan ak diiney Yahood

Sariiya bu Lislaam

Ci gëm-gëmu jullit ñi Sariiya bu lislaam (walla yoon wiy àtte ci lislaam) mooy nos mbooleem wàlli dund yu wuute yi, gu politig, gu mboolaay, gu koom-koom ak gu jëmm. Loolu nag ag kéemtaan nekku ci ginnaaw moom mi taxaw ci Alxuraan ak Sunna dafa bawoo ca Aji bind ju tedd ji te màgg (Yàlla). Sariiya nag am mbooloom ay yoon la (ay àtte) yuy leeral séqoo ak digaale yi am ci diggante nit ak Yàlla (t.s) ak diggante nit ak nit ak mboolaay gi ak àdduna bi. Day leeral it li dagan a def ak li daganul. Yi ëpp solo ci àtte yii ñooy ponki Lislaam yiy juroom te ñu leeraloon leen.

Lislaam tam day waral jullit bi di tënku ci Sariiya, di ci àttee ay lëj-lëjam ak xiiroo ak ŋaayoo mbaa xuloo yiy am ci diggante jullit ñi, day waral it ci jullit bi muy ràngoo jikko yu rafet.

Gongikuwaayu Sariiya bu njëkk bi nag (walla ab balluwaayam) mooy Alxuraan, moom nag ag wahyu la gu tukkee ca Yàlla ñeel ab yonentam Muhammad (j.m) mooy balluwaay bu njëkk bi ñeel yoonal yi ak àtte yi ci Lislaam, Yàlla (t.s) warlu na ne dina ko wàttu cig soppi mbaag wëlbati: «Innaa nahnu Nassalnaas Sikra wayinnaa lahuu la haafisuun». Alxuraan yaxal na ci waraug topp ndigali Yonent bi (j.m) ndax ay waxam ag wahyu lañu gu tukkee fa Yàlla (t.s), Alxuraan nee na : «Du waxe bakkan, li muy wax ag Wahyu la gees koy wahyu», looloo tax deesi jàppe Sunnas Yonent bi (moom am mbooloom ay wax la aki jëf yu Yonent bi (j.m)) muy gongikuwaay bu ñaareel bi ñeel Sariiya walla yoon ci Lislaam.

Sunna nag nga xam ne mooy ñaareelu gongikuwaay bi, dajalees na ko ci am mbooloom ay téere, niki Sahiihul Buxaarii, ak Sahiihul Muslim ak yeneen téere yu Addiis.

Ñatteelu gongikuwaay bi nag balluwaayu wuute la ci diggante ñaari ngér yii di Sunna ak Siiya: Waa Siiya ñoom dañoo gis ne Addiis yi bawoo ca Ahlul Bayt (Njabootug Yonent bi (j.m)) ñooy ñatteelu gongikuwaay bi ñeel Sariiya, téerey Addiis yi nekk fi ñoom dafa ëmb waxi Yonent bi (j.m) ak waxi Ahlul Bayt,seen téereb addiis it mooy téereb Kaafii bu Kaliinii (كتاب الكافي للكليني)

Ñeenteelu gongikuwaay bi mooy Qiyaas walla “nattale” (maanaam nattale mbir mu amul ab àtte ci mbir mu mu nirool mu ko amoon)

Ngérum Lislaam

Lislaam day dox ak a liggéey ci teggi toroxte wëliif nit ñi, tee leen a toroxlu ñeel ku dul yàlla (t.s). Mu gis ne doyodal gi gën a réy gi nit mas a dajeel ak toroxte mooy muy jaamu aw doj mbaag garab walla dundat (bayyima), mbaa muy toroxlu ñeel mbindéef muy dund mbaa mu dee, moo xam nit la mbaa lu ko moy, ci noonu mu aaye ñuy jàppe ay fóore mbaay làbbe (الأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ)ay yàlla te ba fi Yàlla. Mu jugati moom Lislaam xeex tooñaange yi ñennat ci nit ñi di teg seeni moroom yu néew yi doole, loolu leer na bu baax ci Alxuraan :{وَلاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُواْ بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُواْ فَرِيقاً مِّنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالإِثْمِ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ }[2] «Buleen di lekk seeni alal ci seen biir cig “neen” (ci lu dul dëgg, ci bàkkaar) ak di ci jox way àtte yi (di ci gere) ngir (rekk)ngeen lekk ab kuréel (ab lim) ci alali nit ñi ci bàkkaar te booba xam ngeen ko» Alxuraan waxati it ne : {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّ كَثِيراً مِّنَ الأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ }[3] «Yeen ñi gëm, ñu bari de ci fóore yi ak làbbe yi dañuy lekk alali nit ñi cig neen tey dëdduloo wëliif yoonu Yàlla wi, ñiy dëxëñ (denc) wurus ak xaalis te duñu leen def ci yoonu Yàlla, nanga leen bégal ci mbugal mu tar»

Loolu mujj na di ab balluwaayu doole ak kàttan ñeel Lislaam, ngir yamale gi ci nekk ñeel nit ñi ñépp, amul xejj ak séen, ab bàkkam di “Ab araab gënul ab ajam (ku dul araab), ab ajam gënul ab araab, ku weex gënul ku ñuul, ku ñuul it gënewul ku weex lu dul ragal Yàlla (tënku ciy ndigalam teet ay tereem, nit ñépp ci aadama lañu bawoo, te moom ci suuf la bawoo ” kon manuñoo gënantee ciw melo mbaag ndawal, waaye ci jikko ju rafet ji ëmbu ci ragal Yàlla giy waral di tënku ci ay ndigalam aki tereem te loolu mooy ag xay dëgg-dëggi xay, ndax mooy waral nit di def ag nite, di wormaale tey xam ne mook ñepp a yam, mook ñepp a bokk fu ñu juge, mooy Aadama, te moom cosaanam du dara lu jar muy jàpp ne kenn la, mbaa moo gën kenn, suuf sii muy joggi ak a puup, ak a saw ci la bawoo, kon déet ag gëne di ko ñeel lu dul cig ragal Yàlla giy njobbaxtal cig baax akug yiw.

Déet ag xeetal (racisme), déet ag kuréelal (def ay classes sociales). Bu ko defee, ngér mii xéy di luy doog a am ci taariixu àdduna bi, ci nguur gog ki ko doon àtte, di ko doxal ab yonent la, ab sartu réewam di Alxuraan ja juge ca Yàlla, bu ko defee aw askanam di xéewu ci xéewalug maandute ak kaaraange.

Jullit ñi dox nañu ci wisaare maandute ak yoon ci mbooleem ruqi àdduna bi, yëngu it ci yekkati tooñaange, toroxte ak doyadal wëëliif way néew yi doole ak ñu ñu noot ñi. Looloo jur nit ñi sottiku ci diine ji ci ay mbooloo, buur yi daal di koy xeex ak way jalgati yi ngir li ñu ci gis ci ag tiital ñeel seeni nguur, ñu xam ne seeni nguuru way jeex lañu, seeni nguur way dañ lañu feek lu néew, way tuxoo ci seeni loxo lañu, ndax seeni njaboot ak seeni càmmiit (administrés) tàmbali nañoo tàbbi ci diine ju yees ji.Loolu mooy mbóotum gaaw a tasug Lislaam ci mbooleem pàkki àdduna bi ci diir bu gàtt bu weesuwul at yu néew, loolu nag jaaxal na boroom xam-xami taariix yi ak boroom xam-xami mboolaay yi.

Saaba bii di Ribhi'Bn Haamir génn na loolu ci anam gu leer ca waxam ja:(Yàlla moo nu yonni ngir nu génne ku ko soob ci jaamug jaam yi, yobbu ko jaamu boroom jaam yi, ngir ñu jële ko ci xatug àdduna jëme ko cig yaatoom, xettali ko ci jengug diine yi, yobbu ko ci maandug Lislaam..mu yonni ñu ak diineem ji ci mbindéefam yi, ngir ñu woo leen jëme leen ci, ku nangu loolu ñu nangul ko, dellu wëliif ko (ba ko ci jàmmam), ku bañ nag ñu xeex ko ba fàww, ba kero ñuy àgg ca dëelub Yàlla ba. Ñu ne ko : luy dëelub Yàlla ba? Mu ne: Àjjana ñeel ki dee ci xeex ak ki bañ, ak tuufu (gañe) ñeel ki des (ki deewul).

Tasug Lislaam akug wisaaroom ak ni jullit ñi séddalikoo ci àdduna bi

Muhammad (j.m) aki saabaam tàmbali woon nañu di woo giiri araab yi ci ñu dugg ci Lislaam, ba mujj nguurug Lislaam gii doon doog a sosu ci Madiina di gu am doole ak kàttan, mu daal di sóobu ci ay kollarante yu politig, yu diine ak Quraysin, ci noonu giir yi daal di séddaliku ci yuy ànd ak Muhammad (j.m) ak yu koy safaan, di ànd ak Quraysin, loolu wéy nag di nekk ba kero bi ñu ubbee Màkka (fath Makka) te duma way bokkaale ñi (am ndam ci seen kaw), booba la la ëppoon ca giir ya bennoo woon ci ron raayab Lislaam.

Ginnaaw bi Yonent bi génnee àdduna, ay Xalifaam wéyoon nañu di woote jëme ci Lislaam ak a nos Jiyaar gi ngir wisaare diiney Lislaam ak tas maandute ak yoon te yekkati tooñ wëlif nit ñi, ba mujj digi nguurug Lislaam gi mujj àgg Siin ci penku bi, akMbàmbulaanug Atlas ci sowwu bi, Lislaam it wéy cig yaatoom akug tasam jaare ko ci yaxantukati jullit yi doxoon jëm penku ak bëj-saalum ci Asi, ak cig wokkoo ak riisoo ak wàll yi gdigoo ak dig (frontières) yu Lislaam yi ci Afrig ak Tugal. Am na it ñu bari ci lokkikat yi (les conquérants) ñoñ tàbbi woon nañu ci Lislaam bi ñu agsee ci barabi Lislaam yi, ñu ci mel ne Mongool yi ak ñenn ci ñi doon def Xarey jooñe yi ak Tataar yi.

Kuy xeeñtu (suivre) Sariiya bu Lislaam dana gis ne moom dey daa farataal ci bépp jullit mu nekk ab wootekat jëme ci Lislaam; di digale lu baax di tere lu bon, di sonn it ngir nit ñi dugg ci Lislaam ciy mbooloo, ngir jëfe waxi yonent bi (j.m): ((Yàlla gindee ci yaw jenn waay moo gën ci yaw àdduna ak li ci biiram)), Lislaam kon gaweesu ko ci mag muy woote walla boroom xam-xam buy génne ay fatwaa, mbaa ñu jagleel ko jenn jàkka wëlif jeneen. Lii kon menn la ci mbóoti wisaarook Lislaam ci àdduna bi ci jàmm mbaa xare.

Ay ngér yu fiq

Ngérum fiq moo man a gis day ball-loo àttey Sariiya yi ci tegtal (adila) yi rot (nekk) ci Alxuraan ak Sunna, dëppoo nag ak ay ponk aki cosaan yu fiq yu leer, manees na leen a tudde ay daara yu fiq (écoles de jurisprudence) ngir dëppoo gi ñu def ci pas-pas bi (alhaqiida) ak cosaan yi (al-usuul), waaye man nañoo xaw a wuute ci àtte yi ñuy ball-lu. Ngéri fiq yu ñeent yi tas nañu ci anam gu yaa ci ñoñ Sunna ñi, te mujj di lu kilifawu (officel) ci li ëpp ci seeni téere, ñoom nag (ngér yooyu) ñooy ijtihaad (ay liggéeyi xel) yu fiq yu lëng yi ñeel ñeenti Imaam yu ñoñ Sunna ñi ak mbooloo mi (Ahlus sunna wal jamaaha), ñoom nag nii lañu toftaloo ci taariix:

Imaam Aboo Haniifa Annuhmaan, am ngéram mooy mu Haniifa walla Aniifa, mbaa Anafi, moom ngér moomu nag mi ngi sosoo ci Baxdaad ca Iraag
Imaam Maalig Ibn Anas, am ngéram nag di Maaliki walla mu Maalig mi ngi sosu ca Ijaas ca Madiina (almunawara)
Imaam Muhammad Bn Idriis As-shaafihii, ñu koy dàkkantale Shaafihi, am ngéram di saafihi walla saafihiya, mi ngi sosu ca Baxdaad ca Iraak
Imaam Ahmad Bn Hanbal, am ngéram di Anbali, mi ngi sosu ca Baxdaad ca Iraak
Imaam Dawuda bn Aliyu As-saahirii, am ngéram di Saahiriya, mi ngi sosu ca Baxdaad ca Iraag

Ngérum fiq mu waa Siiya yu Fukk-ak-ñaar-yi, mooy fiq bu Jahfar, bi ñuy askanale Imaam Jahfar As-saadiq

Lislaam ak yeneen diine yi

Alxuraan de ëmb na am njàngale mu jëm ci wormaal yeneen diine yi. Alxuraan daa wormaal diiney Yahood ji ak ju nasaraan ji, ngir jàppe gi mu leen jàppe ñuy ay diine yu Ibraayma. Alxuraam mi ngi feddali ne daa ñëw ngir feddali diiney asamaan ju sell ja ñu wàcce woon ca Ibraayma (j.m) te yahood yeek nasaraan yi soppi ko, wëlbati ko(soppi walla wëlbati (التحريف) amaa na mu tekki lu gën a sori déggiin wu ñaaw mbaa wu juum ñeel ab yax (texte), déggiinu mbir mii ak maanaam ci ay tolluwaay yu mujj ci taariixu Lislaam mujj na di : ay xaaj ci Injiil ak Tawreet baaxatuñu). Ñeneen ñu duli jullit it dëggal nañu soppi googu walla "tahriif" googu.

Salaat (julli)

Jullit bi am na juroomi jullit yu koy war ci bis bu nekk, yooyu ñi ngi leen di wooye julliy farata (salaatul fariida) ci araab, ginaaw yooyu nag am na fi yeneen yu ñuy wooye "naafila" ñooy yi ñuy def cig coobarewu ngir yokk ab yool, ngir jaamu Yàlla gees la tegul cig farataal.

Julli daa war a nekk di lees di def cig laab : bu la fekkee cig laabadi, kon dangaa war a jàpp (ablution).

Julli nag dees koy def cig jublu xibla (maanaam jublu ca Kaaba ga nekk Màkka) ; aji julli ji daa war a yéene def julli gi ko tax a jug ci anam gu leer, yéene jooju moom lañuy wax:(niyah)ci araab.

Voir aussi

Bibliographie

Avertissement : la bibliographie ci-dessous est proposée à titre indicatif. La littérature sur l'islam étant abondante, riche et variée, seuls quelques livres sont proposés. Toutefois, ces livres n'ont pas tous la même valeur didactique et leur choix repose sur celui de plusieurs éditeurs de cet article. Leur présence sur cette liste n'est en aucun cas gage de sérieux de l'ouvrage.

Charles Saint-Prot. Islam: l'avenir de la Tradition entre révolution et occidentalisation. Paris, Le Rocher, 2008, 620 pages.
Jean-Claude Barreau De l'Islam en général et du monde moderne en particulier, Editions Le pré aux clercs, 1991, collection Pamphlet
Mahmud Shaltut, L'islam : dogme et législation, Al bouraq, 1999
Tahar Gaïd, La Femme musulmane dans la société, Iqra, 2003
Fdal Haja, Assalihats, les femmes vertueuses, Universel, 2005
Charles-André Gilis, Études complémentaires sur le Califat, Al Bustane
Tabari - Traduit par Hermann Zotenberg, La Chronique de Tabari (5 volumes), rééditée en 2001 par Actes Sud en deux volumes Volume I (ISBN 978-2-7427-3317-0), Volume II (ISBN 978-2-7427-3318-7)
Ibn Taymiya, Lettre à un roi croisé, 2005, Tawhid
Mohammed ben Jamil Zeino, Comment comprendre le Coran ?, Éditions Chama, 2005
Dalila Adjir- Adlali Beghezza, Entrée interdite aux animaux et aux femmes voilées, Akhira Distributions
Roger Du Pasquier, Découverte de l'islam, Seuil, 1984 (Comprendre l'islam de Frithjof Schuon, Seuil, 1976)
Michel A. Boisard, L'Humanisme de l'islam, Albin Michel
Dominique Sourdel, Vocabulaire de l'islam - N°3653, PUF, Collec. « Que sais-je ? », Nov. 2002
Anne-Marie Delcambre, L'islam des interdits, Éditions Desclée de Brouwer, 2003, (ISBN 2-220-05415-2)
Mohammed Arkoun, Ouvertures sur l'islam, Grancher, 1992
Michel Reeber, L'Islam, Les Essentiel Milan, 1999 (pour une première approche)
Paul Balta, L'Islam, Le Monde édition, 1997 (également pour une première approche)
Malek Chebel, Manifeste pour un islam des lumières, Hachette, 2004
Abdallah Penot, Le Coran, Alif Editions, 2004.
Denise Masson, Le Coran, Paris, Folio, 1992 (une traduction aussi juste que poétique).
traduction d'AbdAllah Penot, La Doctrine de l'unité, selon le soufisme, Alif Editions.
Al Nawawy, traduction d'AbdAllah Penot, Les Jardins de la piété, Alif Editions
Henry Corbin, Histoire de la philosophie islamique, Folio, 1989 (ISBN 978-2070-323531)
Fatima Mernissi, Sultanes oubliées, Femmes chefs d'État en Islam, Albin Michel
Eva de Vitray-Meyerovitch, Anthologie du Soufisme, Albin Michel
Ligue francise de la femme musulmane, Éducation des enfants en islam , LFFM
Bernard Lewis, Islam, Quarto Gallimard (ISBN 978-2070-774265)
Abdallah Penot, L'Entourage féminin du Prophète, Alif Editions.
Brahim Labari, Recettes islamiques et appétits politiques, Paris, Syllepse, 2002.
Edouard-Marie Gallez, Le Messie et son prophète, Aux origines de l’Islam, 2 tomes, Tome 1. De Qumran à Muhammad, Tome 2. Du Muhammad des Califes au Muhammad de l’histoire, Versailles, Éditions de Paris (un résumé sur le lien suivant : https://web.archive.org/web/20070927202518/http://www.ict-toulouse.asso.fr/ble/site/659.html) cette publication a constitué la thèse de doctorat en théologie / histoire des religions qu’Edouard-Marie Gallez a soutenue à l’Université de Strasbourg II en 2004.
Histoire de l'Islam : Fondements et doctrines de Sabrina Mervin (Présentation de l'éditeur : De la Jâhiliyya à l'islam. Le Coran. Le prophète comme modèle. Le droit islamique et sa méthodologie. L'élaboration de la théologie. Les schismes dans l'islam. Le chiisme duodécimain. Théories et pratiques du soufisme. Les réformistes, entre réaction et modernisme. Les courants de pensée dans l'islam contemporain), Poche: 311 pages, Nouv. éd (19 septembre 2000), Collection Champs Flammarion, ISBN-10: 2080830090
Alfred-Louis de Prémarre, Les fondations de l'Islam, entre écriture et histoire, Seuil, 2002, 522 pages.
Alfred-Louis de Prémare, Aux origines du Coran, Téraèdre 2005, 144 p
Christoph Luxenberg, The Syro-Aramaic Reading of the KoranA Contribution to the Decoding of the language of the Koran, Hans Schiler Verlag, 2007.

Liens externes

(fr) Islam de France - Site traitant de l'Islam en France
(fr) Royuwaay:Dmoz

Royuwaay:Wiktionnaire