Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 3, 2019 Œrodowisko sedymentacji i domniemane Ÿród³o materia³u detrytycznego w górnokredowej formacji red-bed Ashua (Peru) Andrzej Paulo1, Justyna Ciesielczuk2, Grzegorz Racki2, Jerzy ¯aba2, Krzysztof Gaidzik2 Depositional environment and probable source of detritus in the Upper Cretaceous red-bed Ashua Formation (Peru). Prz. Geol., 67: 189–191; doi: 10.7306/2019.17 A b s t r a c t. Ashua Formation was deposited in Coniacian-Early Santonian time near shore of a shallow sea and in a plethora of continental arid environments. Its main component is fine-grained siliciclastic material forming lithic and subordinate arkosic graywackes. Limestones are frequent in the lower member, and in the upper one gypsum and halite are present. Based on sedimentary textures and detailed petrographic studies, nine general microfacies were identified: shallow sea, beach, brackisch and mudflats, lagoon, sabkha and playa, deltaic, alluvial, mud flows, dunes at shoreline of an agitated water basin. The present authors suggest that the main source of detritus was pyroclastic deposits. They probably belong to the heavily eroded Lower Cretaceous Matalaque Formation. Keywords: Ashua Formation, Late Cretaceous, Peru, siliciclastic deposits, pyroclastic source Od 2006 r. Polska Wyprawa Naukowa do Peru (PWNP) prowadzi badania geologiczne w rejonie Kanionu Colca i Doliny Wulkanów. Zmierzaj¹ one do ochrony obszaru o wybitnych walorach przyrody nieo¿ywionej, odwiedzanego przez setki tysiêcy turystów. Wstêpnym krokiem, wyprzedzaj¹cym decyzjê o zasiêgu ochrony i jej formach, jest rozpoznanie formacji skalnych, genezy form morfologicznych, tektoniki, wulkanizmu, przeobra¿eñ endoi egzogenicznych itp. oraz wytypowanie stanowisk dokumentacyjnych. Dorobek PWNP jest prezentowany m.in. na stronie internetowej http://home.agh.edu.pl/~pwnp, a bie¿¹ce postêpy by³y relacjonowane m.in. w Kwartalniku AGH Geologia (2008) i Przegl¹dzie Geologicznym (2011/1, 2012/12 i 2017/11/3). Celem artyku³u jest charakterystyka g³ównego typu osadów górnokredowej formacji Ashua, jednej z najs³abiej poznanych, i próba okreœlenia Ÿród³a materia³u detrytycznego oraz œrodowiska transportu i depozycji. Formacja ta zawiera kopaliny: sól kamienn¹ i gips, a tak¿e skupienia minera³ów miedzi i zeolity. W Boliwii równowiekowe formacje o podobnej litologii obfituj¹ w œlady gadów lub tanatocenozy ich szkieletów. Zarówno kopaliny, jak i skamieliny zwiêkszaj¹ potencja³ atrakcyjnoœci tej formacji, a sk³ad mineralny i podatnoœæ na wietrzenie wp³ywaj¹ na jej w³aœciwoœci mechaniczne. CHARAKTERYSTYKA FORMACJI ASHUA Formacja Ashua ma lokalny zasiêg, ograniczony do po³udniowego Peru (ryc. 1). Pocz¹tkowo zosta³a opisana na po³udnie od Huambo, na obszarze o d³ugoœci 28 km i szerokoœci 20 km (Caldas, 1993), a nastêpnie w izolowanych, dystalnych wyst¹pieniach na skraju pokrywy kenozoicznej i uznana za odpowiednik gorzej zdefiniowanych warstw Chilcane, Querque i Seraj. Wed³ug obecnego rozpoznania przez geologów peruwiañskich ods³ania siê ona z przerwami w w¹skim pasie o d³ugoœci ok. 230 km od Saporo przez okolice Ashua i Yura po Carumas (Caldas i in., 2002, Demouy, 2012). Formacja Ashua zosta³a zdefiniowana przez Cruz (2002) w kategoriach stratygrafii sekwencyjnej wy³¹cznie na podstawie obserwacji terenowych i kilku próbek wapieni z faun¹. W profilu stratygraficznym le¿y niezgodnie na udokumentowanej paleontologicznie formacji morskiej Arcurquina lub jej redeponowanym (olistolitowym) ogniwie Ayabacas (koniak), a pod kontynentaln¹ formacj¹ molasow¹ Huanca (eocen) i jest przebita przez paleogeñsk¹ (?) intruzjê dacytow¹. Ma mi¹¿szoœæ 300–350 m. Jest dwudzielna. Dolne ogniwo zawiera liczne wk³adki wapieni z faun¹ santonu (Vicente, 1981), górne zaczyna siê zlepieñcem polimiktycznym i sk³ada siê niemal wy³¹cznie z naprzemianleg³ych warstw mu³owców i piaskowców z wk³adkami gipsu i soli kamiennej. Badania uczestników PWNP bazuj¹ na ponownym profilowaniu i opróbowaniu w terenie, obserwacjach w mikroskopie polaryzacyjnym i SEM, wspartych doraŸnie identyfikacj¹ rentgenograficzn¹ i szczegó³owymi analizami termoluminescencyjnymi. Wyniki analizy paleogeograficznej i facjalnej potwierdzaj¹ g³ówn¹ opiniê, ¿e dolne ogniwo formacji Ashua osadzi³o siê przy brzegu morza epikontynentalnego, nale¿¹cego do szelfu zachodniego Peru, który by³ oddzielony od Pacyfiku proto-Kordylier¹ Nadbrze¿n¹ (lub ³ukiem wyspowym), a w górnej kredzie równie¿ od basenu za³ukowego wschodniego Peru i Boliwii, piêtrz¹cym siê wyniesieniem MaraÔón. Górne ogniwo Ashua powstawa³o niemal wy³¹cznie w œrodowisku kontynentalnym. Analizy petrograficzne sugeruj¹ nastêpuj¹ce œrodowiska depozycji: 1) p³ytkomorskie – sparytowe i mikrytowe wapienie bioklastyczne obfituj¹ce w szcz¹tki liliowców, je¿owców, ma³¿y, œlimaków, mszywio³ów, ma³¿oraczków, otwornic 1 Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; andrzej.paulo@interia.pl 2 Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec; justyna.ciesielczuk@us.edu.pl; grzegorz.racki@us.edu.pl; jerzy.zaba@us.edu.pl; krzysztof.gaidzik@us.edu.pl 189 Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 3, 2019 Ryc. 1. Szkic paleogeograficzny œrodkowych Andów w kredzie. M – stratotyp formacji Matalaque. Ods³oniêcia formacji Ashua: A – Ashua, C – Carumas, S – Saporo, Y – Chilcane k. Yura Fig. 1. Sketch of paleogeography of the Central Andes in Cretaceous time. M – stratotype of Matalaque Formation. Points of the Ashua Fm. denote regional outcrops: A – Ashua, C – Carumas, S – Saporo, Y – Chilcane near the Yura oraz ryb, ze ska³otwórczymi zielonymi glonami Dasycladaceae i ooidami; 2) pla¿owe i przybrze¿nomorskie – wapienie detrytyczne z fragmentami mat glonowych, w tym osady sztormowe; 3) brakiczne, równi mu³owych i nadmorskich salin – osady wêglanowe (mikryty) z domieszk¹ mu³u silikoklastycznego, ze œladami ¿erowania i faun¹ ograniczon¹ do ma³¿oraczków; 4) lagunowe – margle kalcytowo-dolomitowo-ilaste ze skorodowanym detrytusem silikoklastów, bioklastami (m. in. ma³¿oraczków) i rozproszon¹ materi¹ wêglist¹, a tak¿e czêœciowo zlimonityzowanymi siarczkami Fe i Cu oraz neomorficznym barytem; 5) sabkha przybrze¿na i wysychaj¹ce zbiorniki typu playa – niewysortowane osady mu³owcowe z domieszk¹ piasku o spoiwie gipsowym i dolomitowym, osady piasku wêglanowego z ripplemarkami; 6) deltowe – osady silikoklastyczne piaskowcowo-mu³owcowe z bioklastami kalcytowymi, margle seladonitowo-kalcytowe, wapienie piaszczyste; 7) rzek okresowych, powodziowe (i estuariów?) – osady silikoklastyczne frakcji piaszczysto-mu³owej, podrzêdnie i³owej, facji Fm, Sm, rzadziej Fl, Fm, St, Sl, Sh (Miall, 1996); 8) sp³ywy b³otne – ró¿noziarniste (do 20 cm) zlepieñce polimiktyczne z dominuj¹cym spoiwem mu³owym, czêsto porowatym; 9) wydmy na brzegu zbiornika wodnego – dobrze wysortowane piaskowce o warstwowaniu przek¹tnym 190 klinowym i tabularnym, przechodz¹ce w piaskowce z laminami minera³ów ciê¿kich. Warstwy silikoklastyczne tworz¹ oko³o 80% objêtoœci formacji Ashua. Mu³owce s¹ na ogó³ ciemnoczerwone, piaskowce ró¿owe, rzadziej jasnoszare, pstre lub zielone, a wapienie – szare, ochrowe, a wyj¹tkowo ciemnoszare, wietrzej¹ce na br¹zowo. Wspóln¹ cech¹ szkieletu ska³ silikoklastycznych jest s³aby stopieñ obtoczenia, zw³aszcza frakcji mu³owej i drobnego piasku, a w niektórych warstwach nawet obecnoœæ kanciastych, sierpowatych ziaren, charakterystycznych dla szkliwa. Maj¹ spoiwo podstawowe typu matrix, s¹ Ÿle wysortowane. Kontrastowo, w du¿ych klastach zlepieñca wystêpuj¹ g³ównie porfirowe ska³y wulkaniczne i piaskowce kwarcytowe. Te ostatnie wykazuj¹ dobre wysortowanie, dobre obtoczenie, spoiwo porowe lub stykowe; megaskopowo s¹ podobne do czerwonych piaskowców dolnokredowej formacji Murco i górnej czêœci grupy Yura. Najczêstsze ska³y silikoklastyczne formacji Ashua to w klasyfikacji Pettijohna i in. (1972) mu³owce i szarowaki lityczne (ryc. 2–4), natomiast rzadsze s¹ waki arkozowe i ska³y hybrydowe z udzia³em spoiwa wêglanowego lub te¿ gipsowego. W szkielecie ziarnowym przewa¿aj¹ na ogó³ ska³y wulkaniczne felsytowe, przy zmiennym udziale skaleni alkalicznych, plagioklazów i kwarcu; obecne minera³y femiczne rzadko tworz¹ oddzielne ziarna. W facji 2 i 6 istotny udzia³ maj¹ klasty wapieni i kalcytowych skorup ma³¿y. Przegl¹d Geologiczny, vol. 67, nr 3, 2019 Projekcja na trójk¹cie QFL (Dickinson, 1985) szkieletu ziarnowego tych ska³ plasuje je zazwyczaj w polu ³uków magmowych – przejœciowych i rozciêtych. Wobec bogactwa ska³ magmowych i migracji ³uków magmowych w czasie ewolucji Andów po¿¹dane jest bli¿sze okreœlenie, o który z nich chodzi. Jednak¿e brak rozeznania w sk³adzie petrograficznym ska³ detrytycznych (poza identyfikacj¹ kwarcu i skaleni) uniemo¿liwia³ dot¹d wskazanie Ÿród³a. S³abe obtoczenie wskazuje na stosunkowo krótki i raczej jednorazowy transport w potokach burzowych. ród³em by³y zapewne ska³y piroklastyczne nieodleg³e wiekowo od koniaku i przestrzennie od pasa Saporo–Ashua–Carumas. Formacje wulkaniczne dolnej jury i dolnej kredy w Kordylierze Nadbrze¿nej wydaj¹ siê Ryc. 2. Neomorficzne romboedry dolomitu na tle masy mu³owo-gipsowej. Po ma³o prawdopodobnym Ÿród³em, gdy¿ formaprawej wiêksze klasty ska³y magmowej, kwarcu i plagioklazów. Sebkha Fig. 2. Neomorphic rhomboids of dolomite versus mudstone-gypsum groundmass. cja Ashua znana jest jedynie we wschodnim skrzydle niecki zachodniego Peru. Sugerujemy To the right bigger clasts of igneous rocks, quartz and plagioclases. Sebkha pochodzenie materia³u detrytycznego z erozji formacji Matalaque (Cervantes i in., 2005), której wychodnie w Carumas zachowa³y siê w odleg³oœci 20 km od wychodni Ashua (ryc. 1). Formacja Matalaque (apt–alb), korelowana z formacj¹ Murco, rozprzestrzenion¹ w kierunku NW, sk³ada siê z mi¹¿szego (1100–2000 m) pakietu aglomeratów lawowych i tufów o sk³adzie andezytowo-dacytowym oraz ignimbrytów ryolitowych (Cervantes i in., 2005). Alternatyw¹ s¹ deszcze piroklastyczne pochodz¹ce z niezidentyfikowanego centrum eruptywnego. Pracê wykonano w ramach badañ statutowych AGH nr 11.11.140.626 i UŒ nr 1S-0418-001-1-01-01. LITERATURA Ryc. 3. Waka arkozowa o spoiwie gipsowym: bia³e ¿y³ki i mikrogniazda – baryt i celestyn. Obrze¿e plai Fig. 3. Arkose greywacke bound by gypsum: white veinlets and micronests – barite and celestine. Playa rim CALDAS J. 1993 – Geología de los cuadrangulos de Huambo y Orcopampa. INGEMMET Boletin 46, ser. A: Carta Geológica Nacional, hojas 32-r, 31-r, Lima. CALDAS J., ROMERO D., TICONA P. 2002 – Mapa geológico del cuadrangulo de Huambo escala 1:50 000, actualizado. INGEMMET, Lima. CERVANTES J., MARTINEZ W., ROMERO D., ZAPATA A., NAVARRO P. 2005 – The Matalaque Formation of th southern Peru: New stratigraphic and geochemical data. 6 Int. Symposium on Andean Geodynamics (ISAG 2005, Barcelona), Extended Abstracts: 162–165. CRUZ M. 2002 – Estratigrafía y evolución tectono-sedimentaria de los depósitos sin-orogénicos del cuadrángulo de Huambo (32-r, cuadrante II): Las formaciones Ashua y Huanca. Tesis de Ingeniero Geólogo, Universidad Nacional San Agustín de Arequipa: 127. DEMOUY S. 2012 – La naissance des Andes au Crétacé supérieur: origine et construction du Batholite Côtier sud-péruvien (Région d’Arequipa). ThÀse de doctorat de l’Université de Toulouse: 321. DICKINSON W.R. 1985 – Interpreting provenance relations from detrital modes of sandstones. NATO ASI Series, Series C: Mathematical and Physical Sciences, 148: 333–361. MIALL A.D. 1996 – The Geology of Fluvial Deposits. Sedimentary Facies, Basin Analysis, and Petroleum Geology. Springer Verl.: 582. Ryc. 4. Szarog³az. Osad potoku b³otnego: czarne pola – pory skalne, PETTIJOHN F.J., POTTER P.E., SIEVER R. 1972 – Sand and sandstone. Springer Verl., New York: 618. ciemnoszare – pory wype³nione klejem VICENTE J. 1981 – Cuenca sedimentaria del Jurásico y Fig. 4. Greywacke. Mudflow sediment: black fields – vugs in rock, dark grey – Cretácico de América del Sur. Elementos de la Estratigrafía vugs filled in with glue Mesozoica Sur-Peruana. 191