Hatıraların Tanıklığında Milli Mücadele Yıllarında Aydın

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KuRUMU TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARI VIII Diz-Sayı: 33b OSMANLI'DAN CUMHRİYET' HATlRAT ULUSLARARASI SEMPOZYUMU BİLDRE KİTABI ll. CİLT · Mekan ve Kurgu Hatırn Işığnda Şehir, Editör MusaGÜŞ ANKARA,2022 • Hatırln Milli Mücadele Tanıklğd Yılarmd Aydın Günver Güneş* Girş Milli Mücadele, birçok bilimsel çalışmn konusu olmuş bir alndır . Ancak bu çalışmrd Milli Mücadele, daha çok siyasi gelişmrn bir parçsı olarak inceldğ gibi, arnlarda ortaya konulanlan temel alan bir bakışl da yeteri kadar arştınlm. Bu çalışmd Aydın ile sınrlad­ ğımz bir coğrafyd 15 Mayıs 1919'da İzmir'n Yunan ordusunca işgal ile başlyn ve 7 Eylül 1922 Aydın' kurtlşna kadar olan döneme dair yaınlmş bilinen ve yaınlmş hatırn tamın yaparak bu hatıra üzerinden değrlnim bulnacğız. Dönemin· olayianna ve önde gelen kişlern düşncelri ışk tuması hatırl da tarihin önemli Kaynaklan arsınd. Hatırl, tarihçinin tarihi yenid-şa etme sürecine zenginlik katmsın, dönemin ve yaşı tarzın algıms, dolayıs elderuhunu, insanlan düşn ki verileri işlerkn genel olarak dönemin ve aktörlerin zihniyetierini hesaba katmsın kolayştırmd. Ancak kuşsz hatırl oldukça öznel metinlerdir ve bu ~us, gelecek kuşalrın okuyacğı düşnlerk yazıln arnlarda daha belirg:i.ndir. Dolayıs hatırlm da dikkatli bir elştiry tabi tulması ve diğer hatırl ve Kaynaktarla karşılt incelenmesi daha doğru bir kavryışn oluşmasın katıd bulnacktır. Atatürk dönemini inceleyecek arştımcl için bol miktarda hatır olduğ söy- · batırlm yazmaya Batıl devlet lenebilirse de, Turk devlet admlnı adamlanna göre daha az eğilm olduklanrn da söylemek mümkündür.' bakımnd * Dr. Doç. Üyesi; Aydın Menderes Üniversitesi ggynes65@gmail.com 106 Günver Güneş Milli Mücadele dönemi de öyledir. Öncelikle söylenıi gereken bu çalışmad incelenen anılr çok büyük bir bölümü olay l arın yaşnmsıd sonra yazılmş anılrd. Buna karşıl bu anılr çok azı günü gününe tutulan notlara daynmktır. Bu çalışmd bu tür olaylar yaşnırke tutulan günlük notlardan nispeten daha az faydlnım ı ş olmasın temel nedeni gerçekten de Milli Mücadele'de Aydın' anlatan günü gününe yazılmş anı­ ların az sayıd olmasıdr . Yunalı l arın İzmir, Aydın ve çevresini işgal efe ve zeybeklerin oluştrdğ edip, zulüm ve vahşet sergilediklerinde kaynğı Kuva-yı Milliye güçleri direnşt büyük yarlık göstermişld. Bunlar arsınd Yörük Ali Efe ve Demirci Mehmet Efe, Danişmetl İsmail Efe, Dokuzun Mehmet Efe, Gökçen Hüseyin Efe, Sökeli Ali Efe, Kıloğu Hüseyin Efe, Çamlıc Hüseyin Efe, Kelş Mehmet Efe ilk akla gelen isimler olmasın karşın hiç birisi anı ve hatır türü bir eser bırakmşt. Bu büyük bir eksikliktir. Bu kişlern okuma yazma bilmemesi ve eğitmsz olmalan sistemli biçimde yazışm yapmamalan günümüze anı ya da belge bıraknl önüne geçmiş görünmektedir.ı Yörük Ali Efe ve DemirciMehmet Efe buna örnek olarak verilebilir. YörükA1i Efe ve Deı:nirc Mehmet Efe dışnakiler neredeyse unutup gidecğz. Bu iki namlı efe dışnaki Efe ve Zeybekler Milli Mücadele' de· Aydın bölgesinde büyük yarlık göstermelerine karşın anı ve hatır bırakmdln olsa gerek tarih yazımnd yeterince yer bulamış l ardı. Ulusal gazetelerde ve yerel Aydın gazetesinde yaptığl.IZ taramalarda özellikle kurtlş günlerindeki törenlerde ısral kendilerinden o günlere dair hatırldkn anltıms istenmesine rağmen, Efeler yaptık­ lan işler sıradn bir iş gibi görmüşle. ••Kim olsa aynı şeylri yaprdı" tüaçıklmr sorulan geçiştrp kendilerini ve yaptıklrn ründen mütevazı anlatmaktan uzak dunşları. Kemal Özkayn'ı 1945 yılnda Yörük Ali Efe ile yaptığ söyleşid Km·a-yı Milliye'ye ait yazışmln evrakları ve günlük tutturup tuUrmadığn sorduğna Yörük Ali Efe'nin cevabi "Onları muhafaza edemedim. Daha doğrus kıymetin bilemedim. O zaman İtalym;r dost geçin irdik. Bu senin söyledikleribiz zeybekler göinşte 3 ne onlar çok meraklı idile1: Hepsini istedile1: Alıp götürdüle1:" olmuştr. İtalynArşived YörükAli Efe'nin sözünü etiğ belgeler arştımcl1 Haydar Seçkin Çelik, "Atatürk Dönemine Dair Literatür Üzerine Bir Değrlndi Tarihi Araştıml Dergisi, Sayı: 16, 20ı, s. 127- ı28 . ", ' Ali Ulvi Özdemir, Am/arda BattAnada/u Kuva-ytıHiles, 20 ı 7, s. 3 ı 6. Tarihçi Kitabevi, İstanbul Cımhuriyet Kemal Özkaynak 1945 yılnda görüştğAydm Cephesinin kahraman kadın savşçı Çete Ayşe' "o günlere dair bir ha uran var mı efe teyze" diye sorar. ··o günlerin bende iki lıatrs kaldı. Biri milletimin ı·e rahmetli Atatürk'ün göğsime takığ islik/al madalyast, öteki de lteyecanh kalbimde daima yaşt­ lğtm vatan hizmeti" der. Kemal Özkaynak, Efelerden Haber, CHP Basımevi, Aydın 1946, s. 87-90. 3 Hatırl rın Tanıklğ ın titiz çalışmn rağmen Kayhan Kavas ise aile arşivnde teslim etınişr.s may Başknlığ' Milli Mücadele Yıland da rımzn ulaştığ Ay bu güne kadar bulnam 1400'e yakın · dı n 107 Torunu belgeyi Genelkura nuştır.< Buna karşın Milli Mücadele'de ve Aydın' kurtlşnda görev alan 57. Tümen Komutanı Albay M. Şefık Aker, Binbaşılr Hakı, Saip ve ijacı Şükr, Yüzbaşılr Fehmi ve Nuri, Teğmnlr Kadri, Yakup, KeŞükr, Duacılt Molla İbrahim, ·mal ve Zekai, Kaymakam Mitbat Bey, Hacı Komiser Harndi Bey, Tavslı Ömer Ağa gibi birçok o dönemin değrli kahraman şahsiyetlr, Aydın'a Milli Mücadele y ı land önemli görevler üstlenmiş asker ve bürokatldı . Bunlar içinde yalnızc Şefık Aker anı l arın yaznuş ve bu döneme dair çok önemli bir kayıt bırakmşt. Milli bölgesi olan Aydın Sancğıd yaş­ Mücadele'nin en hareketli, en canlı nan gelişmr paralel olarak hatır sayın azlığ dikkat çekicidir. Bu coğrafy 1919-1922 yılan arsınd ileride bir cumhrbaşknı ve üç baş­ kan çıkarc örgütlenme ve mücadele a l anıdr. Cumhuriyette birlikte devlet yönetiminde söz sahibi olacak pek çok asker ve bürokatın yolu Aydın Cephesinden geçm i ş olmasın , yap ı lan mücadelelerin önemi büyklğne karşın anltı ve yazıln eser sayı bu önem ve büyüklükle örtüşmek ­ tedir. Mevcutlar ise dağılmş eksik bir haldedir. Kaybo l muş anılr vardı ki SarrafMehmet Kavasgil' bunlardı. Çalışmzd Zekai Kaur,6 Aydınl değrlniİz çok büyük bir bölümü olayiann yaşnmsıd sonra yazılmş anı l ardı. Buna karşıl bu anıt çok azı günü gününe tutulan . Bu tür olaylar yaşnırke tutulan günlük notlardan notlara daynmktır l anılmş olmasın temel nedeni gerçekten de Milli nispeten daha az fayd anlatan günü gününe yazılnuş anıt az sayıd olMücadele'de Aydın' masıdr. Bunun en büyük nedeni insanlarm en sıkntl zamnlrıd hem yürütüp hem de not tutmakta güçlük çekmeleridir. Bu çalışmd bir savşı kulanı anı t an küçük bir bölümü ise sözlü tarih çalışm l an biçirninAydın • Bu konuda en çok gayret gösteren arştımcldn biri olan Mevlüt Çelebi İtalyn arşivlend yaplğı arştıml sonucu Yörük Ali Efe'ye ait belge ve batualann İtaly' götürldğıe dair bir belirtmş. Bkz; Mevlüt Çelebi, " İtalyn Kaynaklannda Yörük Ali Efe", Milli bilgiye ulaşmdığn ı • e Yöriik Ali Efe, (Editör: Günver Güneş - Me!ınt Başrn), Aydın BeleMücadele 'de Aydm Sancğı Aydın 2008, s. 115. diyesi Kültür Yayın, s Söz konusu belgeler anı " ve batır olmayan Yörük Ali Efe'niAydıo Güney Cepbesinde kendisinin eylemleri ve Ku va-yı Milliye'nin faaliyetleri ile ilgili önemli bilgiler sunmaktadu. Yörük Ali Efe okuma yazmsı olmadığn kendisine bir yaver verildikten sonra belgeleri birktmş. Kuva-y ı Mill atı, asyiş, iane, iaşe, çete baskınl, mubacir sorunu, mahalli olaylar, Yörük Ali Efe'nin liye teşki bölgede I,_'Ufduğ otorite, Efe gruplan ve TBMM ile ilşker Genelkurmay Başknlığ ATASE Arşiv bünyesinde bu belgelerde yer almktdır. S ı tkı Aydıne l. Güneybali Anadolu'da Kuvay ı Milliye Harekôll, Kültür Baknlığ Yayınl , Ankara 2002, s. XVIl-XIX. 6 Yaşr Aksoy, "Galip Hoca 'mn Sağ Asaf Gökbel'in çok sık atıf bu Milli Mücadele 'de Aydm, Coşkun Kolu Binbaşı 7 Matbsı l undğ Zekai Kaur'un An Mehmet Kavasgil'in batır Aydın 1964, s. 103. ı lan", Yeni Asn; 1 Eylül 1986. defteri için bkz; Asaf Gökbel, 108 Günver Güneş dedir. Bunlar, olaylan yaşn yazdıkln anılr biçiminde olmayıp dikleri yanıtlrd oluşmaktdır Türk-Müslüman kesimden kişlern , kendilerine sorulan sorulara karşı Anılar Belgelerle Kanıt l am kendi ver- isteğ Milli Mücadele dönemi Aydıru 'nı anlatan arularda, anı sahiplerinin mücadele içindeki konumlan alt kademelerden üst kadernelere doğru çıkta anılrd belgelere yer verme ni t eliğ ya da çabsı artmkdı. Bu konuda en çarpıc örnek şüph~siz Şefık Aker'in anıl dır. Aker, belgelere müı.kn oldukça yer vermiş, anltı belgelerle desteklemeye özen göstermiş ir . • Bunun nedeni doğal olarak üst rütbelerde bulunan askerlerin taribi olaylan yönlendiren ya da bu olaylar olurken belge üretebilecek konumda olmalandır. Bu kişler anıld bu yazışmln bolca kulanmışrd. Kuşksz bu durumun bir diğer nedeni bu anı sahiplerinin anıld belirttikleri konulan ve tavırln belgelerle kanıtlm isteğ duymal andır. Asker-Bürokrat Ha tıra Buna karşın Milli Mücadele'de ve Aydın' kurtlşnda görev alan 57. Tümen Komutanı Albay M. Şefik Aker, B inbaşılr Hakı , Saip ve Hacı Şükr, Yüzbaşı l ar Fehmi ve Nuri, Teğmnlr K~dri, Selami, Yakup, Kemal ve Zekai, Kaymk~ M ithat Bey, Hac ı Şükr, Duacıl Molla İbrahim, Komiser Harndi Bey, Tavslı Ömer Ağa gibi bir çok o dönemin değrli kahraman şahsiyet leri , Aydın'a Milli Mücadele yıland önemli görevler üstlenmiş asker ve bürokatldı. Bunlar içinde yalnızc Şefık 9 Aker anılr yazmış ve bu döneme dair çok önemli bir kayıt bırakmşt. Zekai Kaur'un anıl Yaşr Aksoy, aileden elde etmi ş fakat günümüze 0 değilr.' Diğerln de belki anıl mevcut tur; kadar tamlybiş Lakin biz ulaşbime imkanıd uzağı. Aydın Anılar Olmayınc Sağlık Bir Tarih Yaz ı mı da Olamıyor önderlerden Çete Ayşe, din adamlanndan Hacı Süleyman Efendi, Heyet-i Milliye Başknl Ömer Ağazde Mehmet Ağa, Hafız Hidayet, Hacı Yunuszade Mehmet, Cihanoğlu Mustafa, Mithat Aydın, Mazhar Germen, Avukat Ömer Lütfi, MutasrıfVekil Abdurrahman, Ahmet Emin (Arkayın) Bey, Fuat Şahin (Erlaçin) Beylerin kaleme alınmş anı lan arştımcln Milli Mücadele'de Aydın'a ge r çeklşmi pek çok o l ayın Kadın Özdemir, s. 24. M. Şefık A.ker, İstikla Harbinde 57. Tümen ve Aydın Milli Cidali. Cilt: ı-nm, Mart, Haziran EylUl, Istanbul 1937; Özdemir, s. 316. 10 Yaşr Aksoy, "Galip Hoca'nı Sağ Kolu Binbaşı Zekai Kaur'un Anıla", Yeni Asır 1 9 Askeri Mecmıa, 1 Eylül 1986. Hatırln Milli Mücadele Yılarnd Tanıklğd 109 Aydın aktörlerinden öğrenm olanğı ortadan kaldırmşt. Onları anlatacağı her olay Aydın' Milli Mücadele tarihine yeni bilgiler ekleyecekti. İlıma ettik. Hafızm hep eksik kaldı. Yunan işgal altındki Aydın', Nazilli'yi, Söke'yi, Germencik'i, İtalyn işgal bölgesinde kalan kasblrı buralardaki gündelik yaşm dair bilgileri hiç öğrenmyciz. Nazilli Kongrelerinin ayrıntl, Milli Mücadele yılarnd Nazilli ve Söke'de yaİnl Aydın İli ve Işzk gazetelerini, eğitm kurmlaın, işgal yıla­ rında eğitm öğretim, sağlık sorunlaı, sağlıkçr, sağlık kurmlafın o dönemin tanıkl bize bilgilerini alırmdğ için bu başlıkr hep eksik baş kalctır. Milli Mücadele'de Aydın Konulu Hatır Bu çalışn da her hatır yer verme şansımz rak önem sıran göre anı ve hatır yaınl, ile anı ve batırl ilk elden ya da anltırd madığn dair şöyle bir sıralm yapabiliriz. Örnekleri Kronolojik olaolmadı. yaınl kiş, yola çıklar yazılp meslği yazıl­ Aker-1937 -Asker-Olaylara Tanık Razi Yalkın (M. Sıfr)193-AskeOlay Tanık Kemal Özkayn-1946ğretm Tanıklr söyleşi Lütfi ArifKamber-1952-Gazeteci -ÖğretmnOlay Tanık Şükr Oğuz Alpkaya-1953-1957-Yörük Ali'nin Yaveri-Milis YüzbaŞefilc şı-Olayr Tanık M. Oğuz Göksu-195ÖğretmnTaıl söyleşi Asaf Gökbel-1964-Sivil Milis Önderi-Olaylara Tanık Leman Kısa196-Öğretmn Tanıkld Söyleşi Murat Ergun-1966-Sivil Gürevli-Olaylara Tanık Celal Bayar-1968 -Siyasetçi-Olaylara Tanık Na ci Sadullah-1970-Gazeteci-Tanıkld Söyleşi Fikret Savran-1978-Öğretmn Tanıkld Söyleşi Cevat Sökmensüer-1979-Memur- Olaylara Tanık Bingül Adalığ-192Öretmn Tanıkld Söyleşi Nail Ergun-20Q4AaştımcTkld Söyleşi F eyza Zaim-2006-Yazar-Tanıklr anltıd-Rom Milli Mücadele'de Aydın Konulu Araştımln İki Temel Refe- ransı İlk anı türü eser Aydın' Şefilc sonra 1937 yılnda kurtlş ~er'in tarihi olan 7 Eylül 1922'den 15 yıl kaleme aldığ "İstikla Harbinde 57. Tü- Günver Gilneş 110 Milli Cidali" kitabıdr." Bu kitap Milli Mücadele'de Aydın ve çevresini en kapsmlı biçimde belgelerle destekleyerek anltığ için bu tarihten sonra bu alanda yazacak olanlar mutlaka Şefilc Aker'i göz önünde bulundurmak mecburiyeti.ni hep hissettiler. Asaf Gökbel'in "Milli Mücadele'de Aydın" eseri" ancak Ayd ın 'ın kurtlşnda 42 . yıl, Aker'in kitabınd 27 y ıl sonra 1964 yı l ında ya ınl anm ı ştır.': Eser yayınlad ı ğında Aker'in ça lış m as ı Gökbel'in önünde idi. Aker ve Gökbel'in eserlerinin ardın yaın l an gerek anı türü gerekse arştım çalışm­ ların tamı bu iki kitabı temel alarak inşa edilmşr . Özellikle anı tfuü eserlerde bu kitaplarda yazrlın ortaya koyduğ idalrı, duşüncelri ya karşıltm yoluyla itiraz ederlerken, kimi zaman da teyid etme yoluyla haklırn bu iki yazar üzerinden ortaya koymaya çalışmrd ı r. men ve Aydın Sancğı' Aker'in An Ş e fik ıl a rı Milli Mücadele'de Aydın' ı anlatan en kapsmlı eserlerden en önemlisi Albay Şefık Aker'in 1937 y ıl nda Askeri Mecmua'da yaın l a n an İ stikla l Harbinde 57. Tümen ve A ydın Milli Cidali isimli a nı eseridir. Üç bölüm halinde yaınl anı l ar-Mt sayı:45 114 sayfa, Haziran say ı :46 240sayfa, Eylül 1937 sayı:47 276 sayfa olarak-toplam 660 sayfadan oluşmtr. Aker, anıl telgrafiar, krckiler ve be1gelerle destklınişr. Albay Şefilc Aker 57. Tümen Koroutarn olarak Mondros Mütarekesi'nden sonra i şgale uğrayn Aydın ve yöresindeki mücadeleniQ 1918-1920 arsın kapsayan dönemini, bizzat tanıkl etmiş bir şahsiyet olarak anılrd anltmışr.• Aydın Milli Mücadelesi'nde bu kadar olumsuz şartl ar rağmen güç birlğ yartılk baş n ya u la şılmasn eserin bütününde görmek mümki.indür. Şefık Bey'in anı l arı yerel tarih ça lı şmaln için de iyi bir kayntır. u Asaf Gökbel ve Milli Mücadele'de Ay Asaf Gökbel, 1919'da İzmir Aydın'a oturmakdı İ şgalin Aydın'a mak gerktiğn 17 kiş düşman 21 yaşınd bir gençtir. o acı anlan yaşmıtr. yaılcğn idrakiyle örgütlenmek ve karşı koyür. Yağcılr köyünde Yörük Ali Efe de olmak üzere koymak için yan yana gelirler. Asaf Gökbel de bu . İşgalinAydı' doğru düşn karşı işgal dın edilğn duyl~ M. Şefik Aker, lstiklal Harbinde 57. Tümen ve Aydın Milli Cidali, Cilt: I-TI-m, Askeri Mecmua. Man, Haziran Eylül, İs t anbu l l 93 7 . ı! Asaf Gökbel, Milli Mücadele 'de Aydm, Coşk'Un M:ıtbas, Aydın 1964. 11 Aker, . s. 660. "M. Emin Elmacı, "Milli Mücadele'de 57. Tümen ve Albay M. Şefık Aker'in Aydın'aki Faaliyetleri", Milli Mücadele 'de Aydm Sancğı ı•e Yönik Ali Efe, (Editör. Günver Güneş -Mehm t Başrn), Aydın 2008, s. 157-177. u Eıgun Korbek, Milli Mücadele Am/arı Ü=crine Bir Inceleme, tYayınlru!'iŞ Yüksek Lisans Tezi), istanbul2011, s. 5-7. 11 H atır l arın Tanık lı ğ ı nda M illi Mücadele Y ı la rı nda Aydın ı ı 1 17 kiş içindedir ve Milli Mücadele bitineeye kadar direnş sürdürenlerdendir. Milli Mücadele s o nrasıd Asaf Gökbel 1931 yılnda Türk O cağı, 1940' lı yılard da Halkevi yöneticisi olur. Özellikle Halkevi yöneticlğ sırand Milli Mücadele dönemi Aydın 'na dair bilgi ve belgeleri bir araya getirmş. As af Gökbel 1964 yılnda anılr ve bildiklerini "Mi/If Miicaisimli bir kitapta toplamış t ır. 1 6 Asaf Gökbel Milli Mücadele dele 'de Aydın" dönemiAyı' ve çevresinde yaşn olaylar hakınd da ayrıntl bilgiler vermiş, görüşlein belirtmş. metinleri gazete ve mecmualarda II. Meşrutiy' in ilanıd sonilm ey baş l anmış ve büyük bir alaka görmüşt. Günümüzde de ra neşrd aynı alaka ile okunan metinler halindedir. İstikla Harbi'nden sonra gazete ve mecmualarda I. ve ll. Meşrutiy devirleri için gerçekten de ihmal edilebilgiler ihtiva eden bu gibi tefrika hatırln bir dökümü meyecek değr bile yapı l a bi lmiş değilr . Bu zamana kadar yapıln tarih arştınld bazen hiç ku l anılmrş olan, bazen de usule uyulmadan kulanı, bu cümleden olarak hatır sahibinin ismi ve şahsiyet bile ortaya konulamarnış olan birçok hatır dizisinden bazı örnekler vermek müm.kündür. Bunlar içerisinde Milli Mücadele'de Aydın konulu olanlar da vardıY Hatır Arif Oruç'un 1919 Ekim-1920 Ocak tarihleri arsınd Tasvir-i Efidir gazetesinde ilk üç sayı 'İade-i Muhacirin Nezdinde' daha sonra 19 say ı sı "İzmir Kırva-y Milliyesi Nezdinde" başlığ altınd yaınl y azı dizisi Aydın ve çevresinde bir gazeteci gözüyle gelişn olaylan ve tanıkl anl atmkdır . Arif Oruç'un Yına işgal in den 'sonra Ege bölgesindeki Türkdair yazısn tamı 22 tefrikadan oluşmaktdır. lerin teşkilaınms O bu yazı dizisinde, Kuva-yı Milliye'nin karşıltğ zorluklan, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleriyle olan ilşkern anltmışr. Arif Oruç Bey'in yazıl­ n İstanbul' tam zamnıd varmıyo, b azı gecikmeler oluyor, bu nedenle yazı dizisinde kopultıar bazı meydana geliyor, ancak gelen yazı l ar Tas·vil·-i Ejkôr' da yaınlo r du." Şefık Aker'in eserinden sonra Aydın Sancğı'dki olaylara en geniş AsafGökbel, lv/illi Miicadele'deAydm, Coşkun Matbsı,Aydn 1964, s. 432. Birinci, "Hatır Türünden Kaynaklann Tarihi Araşumldki Yeri ve Değri" , Ataıirk Araştı­ ma Merkezi Dergisi, Cilt: XIV, Sayı: 41, Temmuz 1998,Ankara 1998, s. 616-617. 11 ArifOruç tarfınd yazıln . ve Yücel Özkaya tarfınd 1994 yılnda yayma hazırln bu yazı dizisi 1919 Ekim-1920 Ocak tarihleri arsınd Tasvir-i Ejkcir gazetesinde ilk üç sayı 1ade-i Muhacirin " İzmir Kuva-yi Milliyesi Nezdinde" başlığ ı altınd yaınlmştr. YaNezdinde' daba sonra 19 sayı zar bu yazı dizisinde yalnızc Kuvayı Milliye hakınd bilgi vermekle yetinmş, Batı Anadolu'nun da bize önemli bilgiler vermişt. Yücel Özkaya, sosyal ve iktisadi durumu ile göçmenler hakınd ılvfi Mücadele 'de Ege ve Çevresi, Kültür Baknlığ Yayınl , Ankara 1994. 16 17 Ali 112 Günver Güneş yer veren hatır Razi Yalkın' aittir. "Milli Mücadele 'de İzmir" aşlığb Yeni Sabah gazetesinde 1939 yılnda 64 tefrika olarak yaınl nılard Milli Mücadele yıland Aydın Sancğı 'nda yaşn olaylar aktnlmış­ tır." Vahdettin tefrikasınd da Aydın Sancğı'dki gelişmr kısa 20 tarla devam etmektedir. • Tefrika hatırlnd Demokrat İzmir'de ile anltı- Naci Sad u laı Daniş' 1970 yılnda yaınl "Cepkenliler"dir. DemirciMehmet Efe'nin anıl bulnması karşın Enver Belına Şapoly, Rahmi Apak, .Sabatiİı Selek yazdıkln eserlerde Demirci Efe'ye ait o l duğn ifade et21 Demirci Mehmet Efe'ye ait olsık paylşrnıd. tikleri bilgileri sık duğ ifade edilen ve onun hakınd yazıln bilgilerin doğru olmadığn yönelik Demirci Melırnt Efe'nin Avukat oğlu Mehmet Demirci Efe'nin yazar Naci Sadullah'a müracaat etmesi ile baş l ayn sürecin ardın Naci Sadulh'ın Nazilli'ye geliş ve Kuva-yı Milliye'ye tanık olanlarla yaptığ görüşmel sonraı elde etiğ bilgileri kaleme aldığ ı Cepkenliler şüphesiz DemirciMehmet Efe'nin anıl olmayıp oğlu ve kardeşi Ahmet I;:fe'rıin _yaıilnmş anıld oluşmaktydı. Sami Kutlğ'n Nazilli Kongresi 'ne dair verdiğ bilgiler oldukça değrli . Demola·at İzmir gazetesinde 30 Ekim 1970 tarihinden 2 Şubat 1971 tarihine kadar 94 tefrika halinde yaınl Cepknlirı o taribe kadar Demirci Mehmet Efe ilgili yazıln ve anltır cevap mahiyetindedir.2l Y ü z b aş ı bir diğer Ahmet'in Anıl a rı Yüzbaşı Ahmet'in anılr İzmir'n işgalye başlmktdır. 24 Haziran Cephesi Kumandlığ' kurlşna kadar ge1920 tarihine yani Batı Yüzbaşı Ahmet Aydın' ele geçirilmesi için çen olaylan anltmkdır. toplanan milis kuvvetlerinin listesini veriyor. 30 Haziran 1919 tarihinde Aydın' ele geçirilmesi ve Yunalır tekrar Aydın' almalan hakınd tafsilı bilgiler ~aktdır. Yunalırm kenti ilk kaybettikleri muhaRazi Yalkm, "Milli Mücadele'de İzmir", Yeni Sabah, ı TeşrinEwell939. Usulünce kulanımy tefrikalanna bir örnek olarak M. Razi Yatkın' M. Sıfr imzasıyl Yeni Sabah gazetesindeki gazetedeki, "Milli Mücadele de İzmir" (1.10.1939-6.12.1939) isimli tcfrikası da henüz İzmir-Aydın hakındi arştıml kaynak olamıştr. Ali Birinci, Hatır Türünden Kaynaklann Taribi Araş­ ınalrdki Yeri ve Değri, Atatiirk Araşlmı M~rkezi Dergisi, Cilt: XIV, Sayı: 41, Temmuz 1998, Ankara ı 998, s. 6 ı 7. 20 Bülent Çu!-'UTova, "Milli Mücadele Anıla Üzerine Bir Deneme-I", Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ataıirk Yolu Dergisi, Cilt: 6, Ankara ı9, s. 355; Yeni Sabah, 6 Kanu-ı ewel ı93. 21 Bkz; Rahmi Apak, Garb Cephesi Nasıl Kımtldu, TTK Yayın, Ankara 1990, Sabahattin Selek, Milli Mıicadel Ulusal Kurwlş Savşı, İstanbul 1963, Enver Behnan Şapoly, Kın'a-y Milliye Tarihi, Ankara 1957. ı Bülent Çut.ırova, Milli Mücadele Anıla Üzeri~ Bir Bibliyografya Denemesi I, Ankara Üniversitesi, Türk İnialp Tarihi Enstitüsü Atalıirk l'olu Dergisi, Ciı: 6, Sayı: 23, Yıl 1999, Ankara ı 999, s. 333. 21 Naci Sadullah, "Cepkenliler", Demoh·atlzmir, 30.10.1970-2.2. ı 971. 19 hatır H atırln Milli Mücadele Yılarnd Tanıklğd Aydın 113 rebede geri çekilirken yapttklan katliamdan da söz etmişr. Aydın cephesinde Kuva-yı Milliye birlikleri daha sonra geri çekilmek zorunda kalsalar bile, Yunalır önemli kayıplr verdimşl. Yüzbaşı Ahmet, Yunan zulmünün Avrupa gazetelerine aksetmesinden sonra o l uştrlan Beynelmine! Tahkik Heyeti'nin raporuna yer veriyor. Heyet bu raporda Yunanlıarm in sanlık dış uyglam l arın ortaya koymuşsa da bir sonuç ortaya çıloamştr. YüzbaşıAhmet Bey'in anıl kendisinin de içinde yer almsı dolayıs Batı Anadolu'daki Yunan işgaln canlı bir tasviridirY Celal Bayar Klas i ği : Ben de Yazdun Celal Bayr'ın Milli Mücadele anıl başlngıç olayı Mondros Mütarekesi'nin nasıl imzalndığ anltım ile başlmktdır . Celal Bayar Aydın'a bir savunma hat ı oluştrmak amcıy l a Tire köyleri üzerinden Haziran 1919'da Germencik'e gelir.1' Buradan sırayl Çine, Umurlu ve Köşk'e gelir. Kuva-yı Milliye birliklerinin ele geçirdğ Aydın'a 30 Haziran 1919 tarihinde girer.26 Aydın' da hazin manzaralarla karş ı laşcktır. Aydın kısa zamanda Yunalır tarfınd geri alıncktr. Celal Bey'in anıld edinilen izlenim; kimsenin ne yaptığn bilmedğ ve ortalığn karm a nşık olduğr . Celal Bey bundan sonra DemirciMehmet Efe'nin müşavir olacktır. DemirciMehmet Efe ile Yöıük Ali Efe arsınd yaş­ nan çekişm üzerinde durur. Belirtğn göre bu çekişm zaman zaman 27 silahı çatışmn eşiğn kadar gelmiştr. Celal Bey Balıkesir Kongresi karıyl Akhisar Cephesi Milli Alay Kumandlığ 'na getirilince Aydın cephesinden ayrılmşt. Celal Bayar anıld Milli Mücadele'de Kuva-yı Milliye hareketi içinde Aydın cephesinde y aşnlrı aktrıyo. Özellikle Deınirc i Mehmet Efe'nin yakın çevresinde bulnmş bir kiş olarak birçok 25 olayın içyüzünü açtklıyor. DemirciMehmet Efe'yi anlatan ŞefikAr'n anıly beraber Milli Mücadele'nin hazırlk dönemini anlatan en önemli anı l ardnı. ~ Ahmet Süreyya Örgeevren' in An Ahmet Süreyya Örgeevren'in anı olduğn anitmsıyl başlmktdır. ıl a rı l an ise DemirciMehmet Efe'nin kim Milli Mücadele'nin ilk döneminde Midillili Ahmed, Tıirk Islik/al Harbinili Başmd Milli Mücadele, Bıiyk Erkan-ı Harbiye Reislğ, A11kara Matbsı , Ankara 1928, Anıla günümfiZ alfabesine çevirisi için bkz; Ah· İstik/al Harbi Başmd Milli Mt7cadele, İzmir, Akademi Kiıabev, 1993, s. 3-125. met Ataman, Tıirk lJ Burhanettin Bilmez, Galip Hoca Kamilcı Celal Bayar, Art Yayınl , Ankara 1996, s. 124. 16 Mahmut Celal Bayar, Be11 De Yazdım, Cilt: 6,1stanbul 1968, s. 1971. 11 Ziya Şakir, "Celal Bayar'', 100. Yaşmd Celal Bayar 'a Amıağ1, İstanbul 1982, s. 86. 11 Korbek, s. 133-135. 1'1 Mahmut Celal Bayar, Be11 De Yazdım , Istanbul 1968, Cilt 1:24-78, Ci lı V: 127-157, Cilı: VI: 1-173, Cilt VII: 1-155, Cilt: VUI: 1-162. ı• Süvari Yüzbaşıs 114 Günver Güneş Söke' de bulunan Alım et Süreyya Bey Köşk Cephesi bozgununun Söke' de bir olumsuz hava yartığn ayrıntl ile aktrmış. Söke Kuva-yı Milliye Heyeti toplanarak neler yapılbiecğn görüşyo. Sonunda Denizli 'ye bir kişn gönderilerek bağlntı kurlması karlştınyo . Bu göreve Ahmet Süreyya Bey seçiliyor ve dört " kızan" yanı alarak yola çıkyor. Ahmet Süreyya Bey Çine' de Yörük Ali Efe ile karşıl. Efe olançok üzüntülüdür. Bu dummdan Demirci Mehmet Efe'nin lardan dolayı Ahmet Süreyya Bey Muğ­ denne çatma askerlerini sorumlu tumakdır. la'daki havyı da tereddütlü ve endişl bulur. Ahmet Süreyya Bey, ''Degerçklştiğn, Muğla'y gelen jandarma Yüzbaşı Rıfat nizli 0/ayı"n 0 1 Bey'den öğreoi. Anılar bundan sonraki bölümünde çeşitl Kaynaklaralıntd "Denizli Olayı"n DemirciMehmet Efe'nin görüş dan yaptığ ile aktnr. ı • Ahmet Süreyya Bey, "Denizli Olayı"n şahit olmaıştr. Ama Denizli'ye giderek gelişmr yerinde görme ve olayı Deolay sonraı mirci Melunet Efe' nin ağzınd dinleme fırsat bulmştr. Ahmet Süreyya Bey'in anıl "Denizli Olayı" ve "Demirci Mehmet Efe'nin kişlğn denasıl ğerlndim açısnd faydlı Nazilli K u vay Sökıne n süer' anılrd. ı Milliye K u mand ı nlı ğı İlk Sekreteri Olan Cevat i n AnıJa Sökmensüer'in anıl Birinci Dünya Savşı sonunda Osmanlı Devleti'ne yönelik parçalama planrı ile başlıyor. Arkadşlıy Demirci Mehkurdlaı Nazilli Cephesinin kurlş anltır. met Efe'den izin alınrk Cephe savşlrı, halkın işgal yıland durumu yanıd Cevat Bey Denizli Cevat Bey müftüsü Ahmet Hulusi Efendi'nin faaliyetlerini de aktrıyo. Sakarya Zaferini Moralı köyünde bulunan İtalyn binaşıd haber alı­ yor. Söke'de hemen şenlik hazırlk başlıyor ve fener alyı düzenleniyor. İtalynrı Söke'yi boşaltınsd sonra Yunalırm bölgeyi işgal faaliyeti başlmı, halk Menderes nehrini geçerek kaçmaya başlmıtr. Cevat (Sabis) Paş'yı suçlayarak; "Söke ve Kuşadsı ' na Bey burada Ali İhsan gönderilmesi gereken l,:uvveti göndermiğ iç~1 mühimmat ambrlın Yunalı/r kalmasma ve halkın p e rişan surette göç etmesine sebebiyet veniştl: " diyor. Cevat Bey, Burunel Kastanti ve San Pandeli gibi "Türklerin . dostluğ"na ihanet etmeyen ve Türklere yardım eden Rum vatndşJO Erol Akcnn, Milli Mlicade/e'de DemirciMehmet Ef e 19/9-1920, Ataürkışmn 2014, s. 155. ı Korbek, s. 236-238. ı! Ahmet Süreyya Örgeevren, Dendi Ilakası ve Demirci M e lım e l Efe, Sel Y 7-92 ıy Merkezi, Ankara ınla , İstan b ul , 1955, s. H:ıtnlar Milli Mücadele Yılarnd Tanıldğ llS Aypın övgüyle bahsediyor. 33 Cevat Sökmensüer'in anıl Milli Mücacephesinde subaylrın ve zeybeklerin faaliyetlerini, ve İtalynr ilşkern birinci ağızdn anltmsı açısnd larınzd dele'de Aydın-Nazil Yunalır önemlidir.3' Şükr Efe OğuzAlpkay-Yörüi Sükı Oğuz Alpkay'nı arnlan Mütareke dönemiyle başlıyor . Atilla Oral tarfınd derlenen ve 1953-1957 yılar arsınd Türk yolu gazetesinde tefrika edilen arnlar kurtlş savşı kalırm Yörük Ali Efe'yi ve Aydın çevresinde Kuva-yı Milliye direnş karnlıt kalmış birçok olayım gün yüzüne çıkarmtd. Kitapta}9 bilgiler Yörük Ali Efe'nin refakatinde askeri müşavir ve yaverlik görevinde bulunan Milis Yüzbaşı Şükr Oğuz (Alpkaya) Bey'in anı ve belgelerine daynmktır. İzmir'n işgal edilmesinden sonra Aydın'a kaçan Şükr Oğuz Bey burada toplanan direnşçl Aydın' da işgal edilcğn öğrenic Yörük Ali Efe'nin destğil alıny karar verirler. Bu görev kurayla Şükr Oğuz Bey'e düşer. Hoca kılğnda Madran Dağı 'na giden ve Efe ile görüşen Şükr Oğuz Bey karşı mücadele için ikna edecektir. Efe'nin Yörük Ali Efe'yi Yunalır gerçklştidğ Malgaç, Atça, Nazilli ve Aydın baskınlr Aydın-Me­ deres Cephesi'nin kurlınasm sağldın söylüyor. Aydın baskın sıran­ da yaşnld ilgili olarak da Şükr Oğuz Bey'in. Şefik Aker'e önemli elştir var. Anılar içerisinde Yörük Ali Efe tarfınd Kuva-yı Milliye'ye hediye edilen uçağın hikayesi de vardı. Şükr Oğuz Bey, Demiı·c Mehmet Efe'nin yartığ "Denizli Olayı"n farklı bir bakış açısyl anlatıyor. Yöı:ük Ali Efe'nin son örnek davrnış 8 Eylül 1922'de İzmir'e girebilecekken, bu şerfi düzenli orduya bırakmsd. "Bu talncır İz­ mir 'e ginnesi tehlikelidir." demiştr . Şükr Oğuz Bey'in anıl Yörük Ali Efe 'nin Aydın cephesindeki faaliyetini ayrıntl anltmsı bakımnd 35 büyük önem taşımkdr. Şükr Oğuz Bey'in DemirciMehmet Efe ve 36 Şefilc Aker ile ilgili de ilginç idalrı vardı. Kemal Özkaynak-Efelerden Haber 1945 33 öp.ce Aydın yılnda Günver Güneş, Menderes Hav z ası " urtlşK Tari/ı, Savşınd Gazetesinde tefrika halinde Yunan İşgal Arkeoloji ve Sanal Tari/ı s. 118, Korbek., s. 241 -242. i Sempozyıw, Döneminde Söke", Birinci Ulusarı Aşağı Editör: A. Adnan Öztürk, Söke 2002, Cevat Sökmensüer, Milli Mücadelede Aydm-Nazilli Ceplısi , s. 3-124. Js Korbek, s. 5-7. :;.ı lık Hatırlm, İzmir , Kannca Matbcı- o Şükr Oğuz Alpkaya, Yöriik Ali Efe, (Yayma Hazırlyn: 2009, s. 25-552 36 "Efeyaınl Atilla Oral), İstanbul , Demkar Yayınevi , 116 Günver Güneş lerden Haber" 1946 yılnda CHP Basımevi tarfınd kitap olarak çı.knş­ tır. 173 sayfadan oluşan eserin ilk bölümünde efeler ve zeybeklerle ilgili bilgiler yer alırken, ikinci bölümde ise "İstikla Mücadelesinin Savşkn Efeleri" başlık bölümünde Kemal Özkaynak hayatta olan Çete Ayşe, Yörük Ali Efe, İsmail Arslan Yürek Efe, Sancktrı Ali Efe, Tekeli İsmail Efe, Mestan Efe, Durmş Ali Efe, İbrahim Çetin Çavuş, Dokuzun Mehmet Efe, Demirci Mehmet Efe gibi Milli Mücadele önderleri ile söyleşi bulunmaktdır .n Ali Orhan İlkur ş un ' un Anılarod Aydın Bölgesi Küçük Menderes bölgesinde Milli Mücadele yılarndki ge l işmelr anlatan Ali Orhan İlkurşn' batırlnd da Milli Mücadele'de Aydın ' a dair anitılr bulnmaktdır. Aydın Milli Cephesi'nde Menderes Milli Alay Kumandlığ yapmış bulunan Jandarma Albayı Nuri Vural Bey'in hatırl ile Aydın Milli Cephesinde Aydın Milli Alayı Kumandlığ yapmış olan Emekli Albay İsınail Hakı Aytuna 'nı ha tı r aln Aydıİ cephe savşlrı ile ilgilidir. Milli Ordu Müftlğ vazifesini ifa etmiş bulunan Eski Aydın Milletvekili Esat İleri'n anltıkr da benzer özellikler taşımaktdr. İşgalin Aydın'aki yankıl Emekli Albay Hüsnü Aksencer'in anltısd, Ali Orhan . İlkurşn'a ait hatırl da yer almktdır. ı• Leman dan Aktardığ Kı sa' nı Aydın'a Milli Mücadele Dönemini Yaşynlr­ Anılar 1960 yılnda yazdığ Aydın Tarihi ve Coğrafysı kitabınd İstikla Savşı bölümünde, Milli Mücadele yıland Aydın ve çevresinde yaşn gelişmr dönemin bayatta kalmış tanıkly yaptığ görüşmeld elde etiğ bilgileri kulanmıştr. Hayatta iken Çete Ayşe 39 ile görüşek bilgi alanlardan biri de Leman Kısa olmuştr. Vefatınd on beş gün önce görüştğ önemli kişlerdn biri de Mitbat Aydın'r. , Leman Kı s a 'nı eserinde Milli Mücadele döneminde Aydın' da ya ş amış kişiler arsınd Zabire Tüccan AhmetYıldz (Küçük Ahmet), Zahire Tüccan Yusuf Sarı , emekli Belediye Müfetiş Süleyman Köksal, •• Hüsnü Cihanoğlu da yer almktdır . Leman Kısa'n eseri bir monografi çalışms olmakla birlikte, içinde Milli Mücadele yılaD yaşmı tanıki anlatılary Aydın' işgal, Yunan işgalnde Aydın' genel dunım, çete saÖğretmn Leman Kısa Kemal Özkaynak, Efelerden Haber, CHP Ba s ım e vi, Aydın 1946. O rlı01 il!.ı1rşm Milli Mücadele Ham·alan, Kl l3-G 18-B 18. n Leman Kı sa, Aydm Tarihi ve Coğ r a.f yas ı , C oşk-un M atb as ı , A y dın 1960, s. 95. "' Kı sa, s. 107. •• Kı sa, s. 94. ı l l TiTE. Ali Hatı ra l arın vaşln ve Aydın' önemli bir eserdir. •ı T anık lVIilli iVIlicadele Yıl lı ğında a nı gününe dair ilginç ve kurtlş Feyza Zaim'in Anı da Ay(lın ı ı bilgiler değrli 7 taşıyn Roma rn kaleme alın "Ateşlr İçindey Germencik'', Feyza Zaim tarfınd Milli Mücadele'ye uzanan sürecin tanıkld doğan bir romandır. İlerid yazar o l acğın bilmeyen bir torunun, ilk gençliğd, anneannesine yarenlik etmek niyetiyle, biraz da ısral anltırdğ anılrd 1 Galip Hoca kimlğye oluşyr.4 Anadolu'da Milli Mücadele hazırlkn­ na girşen Celal Bayr'ı, Mustafa Kemal'in emriyle ve büyük bir gizlilik altındki Germencik'te evlerinde misafır ettikleri bir içinde Yunan işgal aylık süreci-bütün yaşnmılğ önümüze serıny baş l ar ... Germencik Nahiyesine gelen Celal Bey'in gayesi dostu N alıiye Müdürü Emin Bey ile göıüşnek, onu teşvik ve tahrik ederek orada bir savunma hatı oluştrmak­ tır . Emin Bey ile görüşen Celal Bey ondan Germencikiiierin Milli Müdafaa'ya hazır o l duklanı öğreniY Ateşlr içindeydi Germencik, o tomnun anneannesinden dinledikleriyle yetişkn l iğnde eriş t iğ bilgi ve belgeleri hem Milli Mücadele günlerini hem de o çarpıc anıl­ ustaca harmnldığ, n dinleyerek büyüyen genç kızn ineelikle işledğ bir romandı. " İşgalden 2000 Y ılnd a Hayattaki Gaziler Anl a tı yo r : C umhuriyet' e Kan Verenler 2000 yıln başlnd Türkiye'yi taryıp KurtlşSavın katıln gazileri tespit eden Nail Ekici ve arkdşln elde ettikleri bilgileri Cumhuriyet'e Kan Verenler isimli eserde bir araya getirdiler. Aydın'a savaşa katıln l ar ve Aydın'a savşnlr arsınd Yedek Üsteğmn Ali Ragıb Koza lı, Şakir Karabudak, Hüseyin Çakır, İbrahim Akıntür k, Hüsnü Arıkan, İbrahim Gez, Mustafa Turgut, Mehmet Duru gibi gaziler bu l unmaktdır ki çete savş t an, Söke'de Rumlann çete faaliyetleri, Kuva-yı bunlar, Aydın Milliyenin Aydın ve çevresinde üstlendiğ rol, efe ve zeybeklerin baskın­ larda yer alış, Yörük Ali, Demirci Mehmet Efe ile ilgili bilgiler paylş­ mışlard. •• Bingül Dürük A dalı ğ - Sultanhi s arlı Ç o c ukl Leman Kısa, Aydm Tarihi ve Coğrafys ı, Coşk"'l Matbsı, Feyza Zaim, Ateşlr İçi1dey Germe11cik, Türkiye Iş Banksı •ı •ı .. Ziya Şakir, "Celal Bayar", 100 Yaşmd Celal Bayar'a Armağ1, a rın İ şg al Anıl a rı 1960. istanbul2007, s. 199. Aydın Yayın, İstanbu l l982, s. 79. •s Tülay Duran, "Celal Bayr'ın Atatürk' e Verdi~ Rapor", 100. Yaşmd Celal Bayar'a Armağn, İsta~bul 1982, s. 243. 46 Celal Bayr'ın Bende Yazdmı adın verdigi anıl 6. Cildinde Naiıne Ulucan'ı notlanndan Celal Bayar, Be11 de Yazdmı, Milli Mücadele ye Girş, Ci lt: 6, Baba Genneocik Olaylan aktnlmışr. Matbsı, Istanbul 1968, s. 1856-1861. • Baskı, 7 Cumlıriye· Ka11 Verenler, Bilge Kannca Yay, İstanbul 131-134. (Yayın H~ırlayn: Nail Ekici-Dennan Bayldı-Mhmut A1ptekin, II. 2004, s. 3744, s. 111-113, s. 114-118, s. 121-123, s. 124-128, s. Günver Güneş 118 Türkiye'de Milli Mücadele konulu pek çok arştım yapılmştr. Yapı­ lan bunca arştımy karşın hala işgale uğramış kimi yerlşim birimlerideğilr. Bunun en önemli nin bu döneme dair bilgileri tarnmlbiış yılarn yaşmı tanıkld zamnıd metodolosebeplerinden biri işgal yapılmrisd. Önemli tanıklr birer birer jik, disiplinli bir çalışmn armızdn ayrılken götürdülderi elbette tarih hafızmd. ve bir daha Bingül Dürük Adalığ uzun yılar yageri getirilmesi de mümkün değilr. şadığ ve öğretmnlik yaptığ Sultanhisar'da 190'lı yılard sayılr olMilli Mücadele tanıkl ve yakınl ağzınd dökülendukça azlmış leri sistematik olmasa da günün koşularınd kayıt altın aldı. Bu çalışm Bingül Dürük Adalığ'n 190'lı yılarn başlrınd sözlü tarih çalışmr sonraı derliğ bilgilerden oluşmtr. Halen bu başlık altmda yapılmş tek çalışm özeliğn korunatdı! • 1992 yılnda hayatta olan ve Aydm Milliye faaliyetleri, Yunan işgal -Nazilli-Sultanhisar çevresinde Kuva-yı ve işga l yılarnd çeşit li olaylara tanıkl eden Selahattin Ofçay (83), Süeda Ofçay (84), Saadet Duruel (82) Mehmet Lütfi O kay (87), Enver Akçora Sultanhi(80) ve Ali Mutlu (80)'nun Nasihat Heyeti 'nin Nazilli 'ye geliş, sar'ın işgal, işgal yılarnd Sultanhisar ve köylerinde yaşm, muhaceret, rnezalirn, Türk ve Rumların ilşker konulannda çok değrli anıir paylaşmırd. Kaydedilen bu anılr 1992 yılnda Öğretmn Bingül Dürük Adalığ tarfınd kitaplşınmr.• Murat Ergun-Şeif Engin-Emin Aslan Tokat'ın 9 Güralp -Abdurrahman Özgen -Mehmet Hilmi Anılard Milli Mücadele Yıland Aydın İşgal yılarnd Nazilli İstayonud İşletm Başktib olarak görev yapan Murat Ergun'un anıld oluşan eser ise Milli Mücadele yılarnd DemirciMehmet Efe'nin nüfuz ve kontrolü altındki Kuva-yı Milliye ve Heyet-i Merkeziye teşkilaın faaliyetleri efe ve zeybeklerin zihniyeti, Köşk Cephesinin kur . luş ve Denizli Olayrı ilgili tanıklr paylaşmktdır. ıo Güralp'in anıl Birinci Dünya Savşı'n sonunda Mondros Mütarekesi ile başlıyor. İzmir'n işgaln Edirne'de öğren Şerif Bey arkadaşlrı ile bir örgütlenme çabsı içine giriyor. DemirciMehmet Efe ayaklanmsı da anılr ilginç bölümlerinden birisidir. Refet Bey'in, Demirci için top atış yaptırms ve daha sonra bunu Şerif Mehmet Efe'nin kaçmsı Şerif •s Bingül Adalığ ,\fticadele öe Gıin ''Milli Mücadele'de Sultanhisar ve Sultanhi s arlı Çccuklann şgalI Anıla· •, Milli Aydm Ceplıri ı ·e Efe/erin Karargôln Y e nipazı; (Editör: Günver Güneş), Pia Yayınevi, isıanbul2014, s. 63. ' 9 BingOl Dürük, Sultanisrı Çocuklarm Işgal Amfarı, Nazilli 1992, ss. 71. ıo Muraı Ergun, Bir D e miı) · alcım Kurwl Saı ş • aşı Am ları , Istanbul, Ahenk Matbsı, 1966, s. 14-53. , ey Hatırln Tanıklğd i\lilli :"Tücıdel Yıl:rnda .-\ydın 119 Bey'e itiraf etmesi şaırtcd. Gerçi bu konuyu "Anadolu İhtilô" kitabın yazan Sabahattin Selek'e de söylemiştr. Demirci Mehmet Efe kaçtın sonra askerler eşyalnı yağmlıor. Söz konusu talan olunca asker ile başıozuk arsınd fark kalmıyor. Şerif Bey'in Şefık Aker ile yaptığ bir görüşmed Şefık Bey'in efeleri savunmı sonucuoda yaptığ yorum çok doğru du r. Diyor ki; "Refet Paş da Şefik Bey gibi efeleri seviyordu. " Şefik Aker'in anıld da bunu anlamak mümkündür." ı Süvari Müfreze KomuAbdurrahman Özgen Milli Mücadel'Akın olarak görev yapmıştr. Anıla Çanakkale Savşı ile Milli Mücadele anıl ise İzmir'n işgal ile başlıyor, İzmir'n kurtlş ile son buluyor. Abdurrahman Bey cephede karşıltğ Çerkes Ethem, Dernirci Mehmet da bilgi veriyor. Çerkes Ethem'le ilgili düEfe ve YörükAli Efe hakınd şüncelri pek olumlu değilr. DemirciMehmet Efe'nin yartığ "Denizli Olayı" hakınd da yorumu; Demirci Mehmet Efe'nin Tekalif-i Harbiye namı altınd vergi toplamak istemesi bu olaya yol açmıştr. Abdurrahman Bey'in 57. Fırka Kumandı Şefık Aker düşncesi hakı olumsuzdur. Onu lüzumsuz yerde asker sevk etmekle suçluyor. Yörük Ali Efe'nin ise cesaret ve kahrmn lı ğına hayrn l ık duyor. ~ı tanı Mehmet Hilmi Engin'in Milli .Mücadele anıl oldukça kısadr 1920 Mart'ınd itibaren atndığ Sarayköy Şube R eislğ'nd önemli olaylara tanıklğ olmuştr. Dernirci Mehmet Efe'nin kişlğ ile ilgili ilginç bilgiler verir. Dernirci Mehmet Efe ve Yörük Ali Efe hakınd değrlniı~­ de bulunur. Cephede bulunan askerlerin durumunu berbat olarak niteler. Ayaklannda aykbı yok, çarıkl delik, giyecekleri yok, yiyecekleri yok, ellerinde modası geçmiş mantelli tüfek, her ere en çok sekiz mermi verilmş, "Düşman yammza birkaç metre yaklşmc kadar silah atmaycksız" diye emir veriliyor. Mehmet Hilmi Bey, Dernirci Mehmet Efe'nin yartığ "Denizli Olayı"n da a · nıatyo r. n Emin Aslan okat'T ın Milli Mücadele anıld Denizli Ku va-yı Milliyesi'nin Aydın Cephesine olan destği nedeniyle Nazil-UmurAydın hatınd Yunalıd yapıln mücadeleye yer verilmşt. Yunalır tarafında işgal edilen Nazilli'nin kurtlş için Sarayköy Birlğ, Yörük Ali Efe kuvvetleri ile birlikte hareket etmişr. Sarayköy Biİlğ i 'nin Yörük Ali Efe ile birlikte Aydın' kurtanlmsı katılmsn değinl anılrd, Köşk Kasbın da Ay d ın cephesinin siyasi ve askeri merkezi olması ~ · Şerif Güralp, Kurtlş Savşı 'mn İçyiz-Br Albaym Am/arı, 13-225. !! Abdurrahman Özgen, lviilli Milcadele 'de Tiirk Akmcılar, n M. Hilmi Engin, Seferden Sefere. Konya, Kömen Yayınl Istanbul, GUncel Yayınclk; İstanbul 2002, s. , Tekin Yaymcvi, 1973, s. 23-237. , 2007, s. 120-134. Günver Güneş 120 bilgiler verilmşt. bir teşkila lanmsı karar verilmşt. Yörük Ali Efe arsındki banştılms için oluştran bir sonuç elde edmiştr. hakınd daha SÖZ etmişr. geniş Askeri birliklerin ihtyaçlrın temini için ihtiyaç duylmş ve Nazilli'de bir kongre topEmin Bey anıld Deınirc Mehmet Efe ile çekişmy d~ anltmışr. Emin Bey bu iki efenin heyette yer almış, fakat heyet bu girşmnde Emin Bey "Denizli Olayı"nd da uzun uzadıy s. Adnan Menderes'in Milli Mücad ele Ydlarma Dair Anıla Var· mı ? Adnan Menderes'in haytın kaleme alanlar nedense hep büyük senaryolara ihtiyaç duymşları. Bunlardan bir tanesi de Çalarbeyli Çiftlğ'n­ de kurlmş olan Ay Yıldz Çetesidir. Çetenin kurclaı elbette Adnan ile Ethem beylerdir. Fakat garip olan, Demokrat Partili yılard bir dönem tefrikalar halinde yaınl bu çetenin "kahrmnlı faaliyetleri, neden5 se İzmir ve çevresiyle ilgili başk Kaynaklarda hiç yer almıyor olmasıdr. Yalnızc 1951 yılnda Demokrat Parti milletvekili olan Ali İhsan Sabis'in beş ciltlik batırlnd yer alıyor. "Harp Hatırlnm" adlı kitaba bakarsanız, Adnan Bey Kurt l uş Savşı'nd "düşman karşı" mücadele vermişt. OysaA)i İhsan Sabis 27 Eylüll921 'deAnadolu'ya dönenekadar Malta'da sürgün olarak bulunuyor. Sabis dönüğe zaten İtalynr Anadolu' dan 56 aynlmışrd. Menderes, Topçu Yarbay Osman Bey'in çağrısn uyarak 57 6 Ekim 1920'de askere alınrk düzenli birlke . katılmşr. cephe gerisinde süvari takım komutanlığ yapmıştr. Adnan Bey orduya yeni katıln 2020 subaydan biri olmuştr. Hastlığ nedeniyle 1 Eylül1921 'de Söke'de bulnaAydıskeri Şubesi İnzibat Subaylığ'n atanarak, 1922 Mart ayın kadar burada görev yaptı. Bu ta.rihten sonra Menderes bölgesi Komutan Yaveri ve Alay Komutan yaveri lağvı üzerine ise 2 Tabur Yaverliğ ve Alay Emir Subaylığ oldu.' Alayın görevlerinde bulundu. Zaferden sonra ise İzmir'dek Sansür Şubesi'n _ de bir süre tercüman olarak ça~ştı. ve buradan terhis oldu.» Ana~olu'y Halkın istilaya kalışn yok etmeye yönelik Yunalır insa Batı l ık dış, akıl Anadolu Bölgesinde Türk almaz eylemlerde bulun- Emin Aslan Tokat, Milli Mücadelede Sarayköy Ha/ırm, (Yayma Hazırlyn : Esat Özberk), Istanbul 1995, s. 8-82 5 sşevkt SUreyya Aydemir, Menderes 'in Dramı, Remzi Yaymevi, 15. Baskı, İstanbul 2014, s. 53. S6 Bkz; Ali İhsan Sabis, Harb Hallra/anm, İslik/a Harbi ve Gizli Cilı e l e ri, 5. Cilt, Nehir Yayınl , İstanbul 1993, s. 87-90; Şevkt Süreyya Aydeınir, s. 54. " Şevkt Süreyya Ayd e ınir, s. 57-58, A. Yavuz Ergun, CHP 'li Menderes 1931-1945. Tek Par/i Döne, Boyut Yayın c ılk, istanbul 2017. s. 21. minde Adnanlvlenderes 'in Siyasi Yaşmı · '~ Şevk e t Süreyya Aydemir, s. 55-51. sı Hatınlr Tanıkl Milli Mücadele Y ı ğında LI I:ırnda A) ~ d ı n 121 girştkle bu eylemler sonucu binlerce insaımz birçok insan sivil-asker, kadın-er, çocuk-ihtiyar gözetilmeksizin işkenc, yaralama ve tecavüzlere maruz kalmışrd. Bu haksız ve hukuksuz işgaln etkileri uzun yılar sürmş, hafızlrdn silinmeştr. Yunalır işgal boyunca ya p tığ eylemler resmi raporlara, uls l a r ar ası komisyon tuanklrı geçecek kadar belg l enmiştr . Oysa bir• de resmi tutanaklara, kitaplara, arş t ırmal konu olmaış mahalli Yunan işgaln acı bir şekild yaş­ bilgi ve belgeler de bulnmaktdır. mış Germencik'te öğretm iknl yaparken bu işgal ac ı ların yaşmı canlı örneklere taruk olan Fikret Savran kaleme sanlarak metodik olmayan tanıkl konuştr, yılar sonra bir sözlü tarih bir yöntemle bulaidğ ça lı şması yaptığn ve yaptığ işn ne kadar önemli o l duğn u an l aıruşt. Çünkü Milli Mücadele döneminde Germencik ve çevresinde olan biten olaylarla ilgili olarak artık bilgi verebilecek kimse kalmışt . O nedenle 1978 yılnda dönemin mahalli gazetesi olan "Germencik"te tefrika edilen Ayşe Baş, Sadık Doluca, Nuri Mersin, Süleyman Tutkun'un arn l arınd oluşan yazı dizisi önemlidir.s' muşlardı. Yunalır haytın kaybetmiş, Fikret Savrı, "Kanlıbhçe Olay l anı Yaşyn 1978, s. 1-2, Fikret Sav ran, ''Rum Katlimın ı 978, s. 2, Fikret Savran, "Kanlı bahçe Olayın ı 6 Kasım ı 978, s. ı -2, Fikret Savrı, Kanlıbhçe ı978, s. ı -3, Fikret Savrı, Gazetesi, 16 Kasım Gemıncik Gazetesi 16 Kasım ı978, s. 2-3, Fikreı Tutklın Anlatıyor" , Gemıncik Gazetesi, 21 Aralık 59 Ayşe Sadık Yaşyn Olayın "Kanlıbhçe Baş Anlatıyor", Germencik Gazetesi 30 Kasım Dolucu An l atıyor", Germencik Gazetesi 30 Kasım Nuri Mersin Anlatıyor", Germencik Gazetesi Yaşyn Nuri Mersin Anlatıyor", Germencik Olayın Yaşyn Nuri MersinAlatıyo ll, Savran, Germencik'teki Rum Katlimın Süleyman 1978, s. 1-3. 122 Günver Gün eş Sonuç Milli Mücadele anıl genel olarak baktığmzd en çok askerlerin yazdığm görüyoruz. Onları gaze_teciler izliyor. Askerler savş ortamınd etkileyici olaylan yoğun olarak yaşdıkln için ve bunları uouq.ılmasn istemedikleri için anılr yazıruşld. Bugün artık hayatta olan Milli Mücadele gazisi yoktur. Yani bu anıl yazanlar bu hayattan göçüp acı olan tarfı, Milli Mücadele'de fedakarca haytlrın tehligittiler. İşin büyük çoğunl yaşmlnı ekonomik sıkntbir keye atan bu insalrı içinde tamld ı lar . Bazıln anıld bu sıkntlar da yer venişl r dir. Çoğu yaşdıkln döneme dair sorular soruldğna yaptıklrn önemli bulmaışr, "kim olsa aynı şeyi yaprdı" deyip geçiştrnld. Oysa haytlrın ortaya koyduları bu mücadele de atıklr her adım, yaptıklr her konuşma çok değrli idi. Özellikle efe ve zeybeklerin, din admlrın , sivil halktan olanrı çok azın anıl günümüze ulaşmıtr. Bunları bü:.. yük bir losın da başklnı tuttuklan notlardı. Söz konusu anılr , Milli Mücadele yıland büyük sıkntlar yaşmı 3 yıl 4 ay işgal yaşmı Aydın için ayn bir öneme sahiptir. anıl Hatırln Milli Mücadele Yılarnd Taıklğnd 123 Ayôın Kaynaldar Arşiv l er Türk İnkılap Hatırln, Tarihi Enstitüsü Arşiv K113-Gl8-Bl8. TİE Ali Orhan İU<urşn Milli Mücadele Gazete ve Dergiler Atatürk Araştım Merkezi Dergisi Atatürk Yolu Dergisi Cumhuriyet Tarihi Araştınl Dergisi Demolcrat İzmir Dün ve Bugün Dergisi Gazetesi Gemıncik YeniAsır YeniSabah Kitap ve Makaleler Adalığ, Bingül, "Milli Mücadele'de Sultanhisar ve Sultanhisrı Çocuklann İş­ gal Anıla", Milli Mücadele 'de Güney Aydm Cepheleri ye Efelerin Karghı Yenis. 63-99., Pia Yayınevi, Istanbul2014 pazar, (Editör: Günver Güneş), Ahmed, Türkİsti/al Harbi Başmd Milli Mücadele, (Yay. Haz: İsmailAk-Veh bi Günay-Cahit Telci), Akademi Yay, İzmir 1993. ­ Akcan, Erol, Milli Mücadele 'de DemirciMehmet Efe 1919-1920, Atatürk Araş­ Merkezi, Ankara 2014. tırma Aker, M. Şefik, Askeri Matbaa, İstanbul İstikla Harbinde 57. Tümen ve Aydın 1937. Aksoy, Yaşr, " Galip Hoca'nı Asw 1 Eylül1986. Alpkaya, Şükı 2009. İstanbul Aydeınir, Aydınel, lığ Savşı Şevkt Sıtk, Kolu Binbaşı Cilt: I-III, Zekai Kaur'un Anıla", Yeni Yöriik Ali Efe, Yay. Haz; Atilla Oral, Demkar Yayınevi, Oğuz, Apak, Rahmi, İstikla kara 1.990. tanbul 2014. Sağ Milli Gida/ı 'nda Garb Cephesi Nasıl Süreyya, Menderes 'in Dramı, Güneybatı Anadolu 'da Kırva-y Kuruldu, TTK Yay. An- Remzi Yayınevi, Milliye Harektı, 15. Baskı, İs­ Kültür Bakan- Yay. Ankara 2002. Bayar, Celal, Ben de Yazdım, Cilt:6, İstanbul968 Bilmez, Burhanettin, Galip Hoca Komitacı 1996. . Celal Bayar, Art Yayınl, Ankara Günver Güneş 124 Birinci, Ali, "Hatır Ataliirk Araştım kara 1998 Türünden Kaynaklann Tarihi Araştımldki Merkezi Dergisi, Ci lt: XIV, Say Değri", Yeri ve 41, s. 611-620., An- ı : Çelebi, Mevlüt, "İtalyn Kaynaklannda Yörük Ali Efe", Milli Mücadele'de Aydm Sancğı ve YöriikA/i Efe, s. 107-117., {Editör: Günver Güneş-Mhmt Başarn, Aydın Belediyesi Kültür Yayın, Aydın 2008. Çelik, Haydar Seçkin , "Atatürk Dönemine Dair Literatür Üzerine Bir D eğr­ Iendinne", Hacettepe Üniversitesi AİTE, Cumhuriyet Tarihi Araştu1lı Dergisi, Yıl:8, Say ı : 16, Güz 2012, Ankara 2012. Çukurova, Bülent, "Milli Mücadele Anıla Üzerine Bir Deneme-I", Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Atatürk Yolu Dergisi, Cilt: 6., Sayı: 23., s. 321-356. Ankara 1999. Daniş, Naci Sadullab, Cepkenliler, Demalerat İzmir, Demiralay, Hafız İbrahim Milli Mücadele ile İlgi Hafiz İbrahim Belgeler, Isparta, Göltaş Duran, Tülay," Celal Bayr'ın Bayar'a Amıağn, İstanbul1982. Demiralay 'ın Hatıra Kültür Dizisi. Atatürk'e Ve Dürilk, Bingtil, Sultanhisrı 30.10.1970-2.2.1971. Rapor", 100. r diğ Çocuklarm İşgal ve Isparta 'da Anıla, Celal Yaşmd Nazilli 1992. Ekici, Nail-Bydı, Derman-Alptekin, Mahmut, Cumhuriye/'e Kan Verenler, Bilge Kannca Yay, İstanbu l 2004. II. Baskı, M. Emin, "Milli Mücadele'de 57. Tümen ve Albay M. Şefilc Aker'in ·Faaliyetleri", Milli Mücadele'de Aydın Sancğı ve Yörük Ali Efe, s. 157-177., (Editör: Günver Güneş-Mhmt Başrn), Aydın 2008 Elmacı, Aydın'aki Engin, M. Hilmi, Seferden Sefere, Konya, Kömen Yayınl, Ergun, Murat, Bir Demi1yolcı 1966. İstanbul Kurtlş 2007. Savşı Ahenk Matbsı, Anı/ar, Ergun, A. Yavuz, CHP'li Menderes 1931-1945, Tek Parti Döneminde Adnan Menderes'in Siyasi Yaşmı, Boyut Yayınclk:, İstanbul2017 . Gökbel, Asaf, Milli Mücadele 'de Aydm, Coşkun Gökbel, Asaf, Şölen Hilanet, Aydınil Basırnev Tarihi, Aydın i, Aydın 1964. 1936. Güneş, Günver, Kurtlş" Savşınd Yunan İşgal Döneminde Söke", Birinci Aşağı Menderes Havzsı Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Sempozyumu, s. 109-120., {Editör: A. Adnan Öztürk), Aydın 2002. Ulusarı c ı lık, Güralp, Şerif, İstanbul Kurtlş 2002. Savşı 'mn İçyüz-Bir Albaym Am/arı, Kamber, Arif Lütfi, "Abdürrahim Heyeti Aydın'a gün Dergisi, Cilt: 1., Sayı: 7., İstanbul 1955 Kısa, Leman, Aydm Tarihi ve Coğı·a.fys, Coşkun Nasıl Matbsı, Güncel Yayın­ Dün ve BuKaçtı", Aydın 1960. Hatırln 125 Milli Mücadele Yıland Tanıklğd Aydın Korbek, Ergun, Milli Mücadele Amlarr Üzerine Bir inceleme, (Yayınlm­ Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 20 ll. mış Örgeevren, Ahmet Süreyya, Denizli Vaksı İstanbul 1955. ları, Özdemir, Ali Ulvi, Am/arda Batı 2017. İstanbul ve Demil·ci Mehmet Efe, Sel Yayın­ Milliyesi, Tarihçi Kitabevi, Anadolu Kuva-yı Ö;gen, Abdurrahman, Milli Mücadele 'de Türk Akıncla, tanbul, 1973. Tekin Yayınevi, Özkaya, Yücel, Milli Mücadele 'de Ege ve Çevresi, Kültür Baknlığ Ankara 1994. Özkaynak, Kemal, Efelerden Haber, CHP Basımevi, Sabis, Ali İhsan, Nehir Yayınlr, İstanbul93. Savran, Fikret, "Kanlıbhçe cik Gazetesi 30 Kasım Harb Hatırlm, Aydın 1946. Olayrın YaşynAe Baş GennenAnlatıyor", 1978. Dolucu Anlatıyor", Sadık Savran, Fikret, "Kanlıbhçe mencik Gazetesi 16 Kasım 1978. Savran, Fikret, "Kanlıbhçe mencik Gazetesi, 16 Kasım 1978 Savran, Fikret, "Kanlıbhçe mencik Gazetesi 16 Kasım 1978. Gennencik Gaze- Olayın Yaşyn Nuri Mersin Anlatıyor", Olayın Yaşyn Nuri Mersin GerGerAnlatıyor", · Olayın Nuri Mersin Anlatıyor Yaşyn Savran, Fikret, "Germencik'te ki Rum yor", Ge1111encik Gazetesi, 21 Aralık 1978 Sökmensüer, Cevat, Milli Mücadele'de Aydın-Nazil ve Zeybekle1; Hatırln, Karınc Ziya, "Celal Bayar", 100. Yaşınd ll", Ger- Süleyman Tutkun Anlatı­ Katlimın Selek, Sabahattin, Milli Mücadele Ulusal Kurtlş Şakir, Yayınlr, istiklal Harbi ve Gizli Cihetleri, 5. Cilt, Savran, Fikret, "Rum Katlimın 1978. tesi 30 Kasım baylrımz İs­ Savşı, Matbsı, İzmir İstanbul 1963. Cephesi Kahraman Su1979 Celal Baym· 'a Amıağn, İstanbul 1982. Şapoly, kara 1957. Enver Behnan, Kuva-yı · Milliye Tarihi, Gerilla, · Tokat, Emin Aslan, Milli Mücadelede Sarayköy Özberk, İstanbul 1995. Yalkın, Razi, "Milli Mücadele'de İzmir", Zai!Jl, Feyza, Ateşlr 2007. içindeydi Gf!mıencik, Matbaa, An-· Yıldz Yay. Haz: Esat Hatırlm, Yeni Sabah 1 Teşrin- Türkiye İş Banksı Yayın, Evvel1939. İstanbul